قازىر ۇلتتىق ءالىپبي قالىپتىرۋ پروبلەماسىن اۋەلى كىرىلدە ءبىرجولا شەشىپ الۋ تاسادا قالىپ كەلەدى. وسى ماسەلەنى سەرىك ەرعالي اعامىز تالاي مارتە كوتەرىپ بيلىك تە، زيالى قاۋىمدا قۇلاقتارىنا قىستىرماي جابۋلى قازان جاۋلى كۇيىندە قالدى ما دەگەن شاعىمىزدا تەك سەمەيگە عانا ەمەس، بۇتكىل قازاققا تانىمال تاريحشى امانتاي يسين اعامىزبەن بولعان اڭگىمە كوپ وي سالدى.

امان اعا: «تۇركى تىلدەرىندەگى قولدانىستارعا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. سوزدەردىڭ ءتۇپ تامىرىن ىزدەۋ قاجەت. ول كەزدە ونداي مۇمكىندىك تە از بولعان شىعار، سول سەبەپتى ورىسشا قولدانىستاردى قازاقشا اۋدارۋمەن اۋەستەنۋ باسىم بولعان. تالپىنۋشىلارعا تىلدەردى ءبىلۋ جاعى جەتىسپەيدى»،-دەپ بىزگە جاس عالىمدارعا ۇلكەن وي سالدى.

سونىمەن، الىسقا بارماي قازىرگى ساندىق قولدانىستاعى ميلليارد، ميلليون جانە تريلليون ورىس مانەرىندەگى ايتىلىم مەن جازىلىمدى تۇرىك اعايىندار milyar, milyon جانە trilyon سياقتى دەپ قالىپتاستىرا الامىز با؟

ورتالىق ازياداعى ىنتەرنەت ءتىلىنىڭ كونتەنتتەرىنە زەر سالا قارايتىن بولساق ءتىلدىڭ بۇزىلۋى تەك بىزدە عانا ەمەس، قىرعىز بەن وزبەكتە دە بايقالىپ وتىر.

ورىس جازۋى وزبەكتەر لاتىنعا كوشسە دە ءالى ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. سەبەبى ورتالىق ازيانىڭ عىلىمي جانە تەحنيكالىق ءتىلى ورىسشا. بۇدان قالاي قاشىپ قۇتىلۋعا بولادى. ورىس ءتىلى ءتىلىمىزدىڭ سويلەۋ زاڭدىلىعىن بۇزعان كىرمە سوزدەر ورىسشا قالاي جازىلسا، سولاي ايتىلۋعا ءتيىس دەيتىن «حالىقارالىق تەرمىن» دەيتىن ميفتەن ارىلۋعا وسى باستان قام قىلۋعا ءتيىسپىز. وسى باعىتتا قازاق بالاسى ۇستانۋعا ءتيىس ەكى جول بار. ءبىرىنشى جول - ورىسشا قالاي جازىلسا، سولاي ايتىلاتىن كىرمە سوزدەردى ونىڭ بالاماسى بولاتىن تۇرىكشەسىمەن اۋىستىرۋ، ەكىنشى جول - اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي ءسوز قابىلداۋ ارقىلى تىلىمىزدەگى بارشا ورىسشا كىرمە سوزدىك تەرمىندەردى اۋىستىرۋعا باعدار ۇستانۋعا جاپپاي كوشۋ. بۇنى بۇرىنعىداي تەك تىلشىلەر ەمەس، بارلىق عىلىم مەن كاسىپ سالاسىنداعى قازاق بالاسى قولعا الۋى كەرەك-اق.

كىرمە سوزدەردى وسى ەكى جولمەن اۋىستىرۋ ءۇردىسىن جولعا قوياتىن بولساق، وندا قازىرگى مەكتەپ قابىرعاسىندا قازاقشا ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەر ءتورت تىلدىك سوزدىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، ناعىز ءبىلىم الا الاتىن بولادى. ورىس-اعىلشىن-تۇرىك-قازاق تىلىندەگى سوزدىكتەر ءتىل ۇيرەنگىسى كەلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن دە قازاقتىڭ قۇشاعىنا تارتا الاتىنا بەك سەنىمدىمىز. قازاق تىلىندەگى كىرمە سوزدەردىڭ بالاماسىن ىزدەۋ ءداۋرىنىڭ كۇنى ءوتتى. ويتكەنى، جاساندى زەردە بىزدەن، قازاقتاردان، جاھاندىق ۇندەسۋدى، ارالاس-قۇرالاستىقتى كەرەك ەتەدى.
وسى ورايدا، جۇرتتىڭ ءبارى جىر قىلىپ جۇرگەن «ءالىپبي» دەگەننەن شىعادى. لاتىنعا اۋىسۋدا تۇتاس ۇلتتى بولە جارماي ورىس ءتىلدى الەۋمەتتىك توپقا ارناپ ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعامىز جەتىلدىرگەن ياكوۆلەۆ ءالىپبيى نەگە نازاردان تىس قالىپ كەلەدى. بۇل 42 ارىپتىك ءالىپبي قازاقستانداعى قوس الەۋمەتتىك توپتىڭ باسىن قوسۋعا ءتيىس رۋحاني-مادەني پروگرەسس بولىپ تابىلادى.

ەڭ باستىسى بيلىك ەڭ اۋەلى 28 ارىپتىك كىرىل جازۋىنا نە لاتىن جازۋىنا كوشۋدى قولعا السا دا، الماسا دا ەگەر قازىرگى 42 ارىپتىك جازۋعا ەمەس، 28 ارىپتىك ۇلتتىق سويلەۋگە بەيىمدەلگەن كىرمە ءسوز ەندىرۋدى قولعا الاتىن بولسا، وندا: يو، شش، چ، ە، ، ، تس، ي، يۋ مەن يا وزىنەن-ءوزى اشتان ءولىپ، كوشتەن قالادى. تەك ھ، ح مەن ف بايلانىستى كىسى اتتارى مەن ءدىني اراب-پارسى سوزدەرىن ايتۋ مەن جازۋداعى ساقتالۋ ساقتالماۋى ءار قازاقتىڭ جازۋ مەن سويلەۋ ستيلىنە بايلانىستى. سونىمەن ۇلتىمىزدىڭ الدىندا بۇرىنعىداي سۋ سيىر، تۇيقۇس دەپ ءسوز قابىلداۋدان بولەك تاعىدا ەكى جول تۇر. قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ، ورىسشا تەرمىندەردى الماستىراتىن تۇرىكشە ءھام اعىلشىنشا سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن سويلەۋ تىلىنە بەيىمدەپ جازۋ ءۇردىسىن جولعا قوياتىن بولساق وندا: ءبىرىنشى جول - تۇرىكشەسىمەن اۋىستىرۋ، ەكىنشى جول - اعىلشىن تىلىنەن تىكەلەي ورىسشا تەرمىندەردى اۋىستىراتىن ءسوز قابىلداۋعا كوشۋ جەڭىلدەنەدى. ەسكەرەتىن دۇنيە اعىلشىنان ءسوز قابىلداۋدا جازىلۋ ەمەس، ايتىلۋدى ەسكەرىپ جاڭا ءسوزدى تىلىمىزگە ەنگىزگەن ءلازىم!

كىرىل بولسىن، لاتىن جازۋى بولسىن – بيلىك تاراپىنان بەكىگەن 28 ارىپكە نەگىزدەپ قابىلدانعان شاقتا ناعىز ۇلتتىق الىپبيىمىزگە اينالادى. 28 ارىپتىك سويلەۋ تىلىنە بەيىمدەپ كىرمە ءسوز قابىلداۋعا زيالى قاۋىم مەن عالىمدار وسى باستان تىلشىلەر بەكىتكەن قۇلدىق تاڭباسى باسىلعان بوداندانا ورىسشالانعان ەملە مەن ەرەجەگە قاراماي ءوز اۆتورلىق ءسوز ەنگىزۋ دارالىعىن ءوز سالاسى بويىنشا قولعا الىپ جۇمىلاتىن بولسا، بابالار اماناتتاعان ءتىلىمزدى جاھاندانۋدىڭ قارا قۇردىمىنان ساقتاي الامىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، وسى ورايدا ورىستىڭ تەرمىنگە اينالعان جانە كۇندەلىكتى تۇرمىستىق ءتول سوزدەرىن دە قازاقشا ايتۋعا بەيىمدەپ الۋ جاعى دا نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ەرىك قايراتبەكۇلى،

قۇنانباي قاجى اتىنداعى «الاش اۋدارماشىلار وداعى» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى

Abai.kz