Ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor Oraq Áliyev agha barsha qazaqstandyqtargha tanymal adam. Halyq ony tek ekonomika salasy ghalymy dep emes, tereng oishyl retinde tanidy. Úzaq jyldar Oraq agha elimizding ekonomikalyq damuynyng órkeniyettik jobalaryn úsynyp keledi. Ol onyng basty prinsiypi retinde «memleketti әdiletti basqaru» qaghidasyn ústanghandyqtan – ghalymnyng kóptegen oilaryn korrupsiyalanghan memlekettik basqaru jýiesi qabylday qoymady. Nәtiyjesinde, qogham ol jýiening zardabyn әli de tartuda. 

Sonymen qatar, Oraq aghamyzdy kózi qaraqty, zayyrly qogham ókilderi oishyl retinde biledi. Ol ózining filosofiyalyq tolghaularynda tariyhqa kóz jýgirte otyryp, ondaghy aitylghan keremet oilardyng býginde elimizge qalay qyzmet ete aluy joldaryn da kórsetip otyrdy. Alayda, әbden kýshine minip, «kózi túmandanghan» avtoritarlyq jýiege ol da qajet bolmady...

Degenmen, uaqyt ózgeredi, sonymen qatar, qoghamnyng ruhani‑iydeologiyalyq súranysy da ózgeriske úshyraydy. Qazirgi jýrgizilip jatqan sayasiy‑ruhany reformalar men olar kótergen úrandar Qazaqstannyng ózgeris kýiin bastan keshirip jatqanynan belgisi desek bolar. Endeshe, bir kezderi akademik Oraq Jolmyrzaúlynyng memlekettik damu turaly aitqan oilary býginde ózekti bola týsti dep oilaymyn.

Osyny eskere otyryp, Oraq aghanyng Konfusiy turaly oilarynan ýzindilerdi qayta janghyrtyp, qogham talqysyna salu – qazirgi zaman talabyna say keledi dep oiladym:

Suret: Spiykerding múraghatynan alyndy.

NELIKTEN DÁL OSY «KONFUSIANDYQ» JÝIE QYTAYDYNG RESMY MEMLEKETTIK IYDEOLOGIYaSY BOLYP TANYLGhAN?

ORAQ ÁLIYEV, sayasy ekonomist, ghylymtanushy, epistemolog:

– Qytayda da, býkil әlemde de konfusiandyqtyng negizin qalaushy Konfusiyge sonshalyqty madaq pen qúrmet kórsetiledi. Tipti, songhy uaqytta keng taraghan bir qanatty sóz bar: «Konfusiy ‑ Qytay ýshin rәmiz, al qytaylyqtar ýshin – rәmizden de artyq!» degen. Endi, tikeley súraghym keledi: «Nege dәl sol Konfusiy, al Lao-Szy nemese Budda emes, býkilhalyqtyq «qytay rәmizi» dep jariyalandy? Nege daosizm nemese buddizm emes, tek «konfusiandyq» Qytay memleketining resmy iydeologiyasy bolyp otyr?» dep.

Jauabym mynaday: sebebi, Konfusiy tek qana qytay halqyn – jalghyz úly (qúday tandaghan) halyq retinde, al Qytaydy – jer betindegi jalghyz «Aspan asty eli» retinde dәriptedi. Qytaydy eng úly jәne óz-ózine jetkilikti memleket dep sanady. Al qalghan býkil әlem – jay ghana «әlemshik», yaghny erekshe nazar audarugha túrmaytyn aimaq qana bolyp qaldy.

Áriyne, Konfusiy ómir sýrgen zamanda Qytay mәdeni, ghylymy jәne ekonomikalyq damudyng joghary satysyna jetken edi. Búl oghan osynday oi-pikirler aitugha, keyde ashyq, keyde janama týrde, negiz berdi. Osy oidy ol óz halqy men Qytay biyleushilerine (patshalar men imperatorlargha) mәngilik «missiya» retinde amanat etti. Tipti, kózi tirisinde ol Qytay imperiyasyn tiyimdi basqaru men onyng memlekettik negizderin nyghaytu jóninde kóptegen kenester berip qana qoymay, eldi aralap, týrli patshalyqtardyng biyleushilerin óz iydeyalaryn jýzege asyrugha ýgittep, key kezderi joghary lauazymdy qyzmetter de atqardy. Osy túrghydan alghanda, Konfusiy – memleketshil jәne otanshyl túlgha. Degenmen...

Konfusiy – bәrinen búryn Qytay adamy, Qytay ýshin tughan, óz úly derjavasy – Qytay ýshin jan-tәnimen kýresken jan.  Ol naghyz «memleketshil» edi (ýlken teoretik bolghanymen, iske asa qoymaghan praktiyk), jәne ózining qytaysentrizmdik oilary men qúndylyqtaryn qanshama «júmsaq», «tolerantty», «aqyldy» sózdermen, aforizmdermen, danalyqtarmen kómkerse de, olardyng astarynda Qytay mýddesin aldynghy oryngha qoyghan jasyryn iydeologiya jatqany angharylady. Búl pikir – qazirgi kezde Konfusiyge nemese osy maqalagha syny kózben qaramaytyn kóptegen oqyrmandar ýshin tosyn, tipti auyr estilui mýmkin. Alayda men naqtylap aitqym keledi: Konfusiyding kóptegen qúndy, ómirsheng oilaryn joqqa shygharmay-aq, mening kózqarasymda ol – dәl osynday túlgha bolyp qala beredi.

Ókinishke oray, әlemde Konfusiy iliminin, jalpy konfusiandyqtyng shynayy, jasyryn, «úzaq jәne asa úzaq merzimdi» astarly maghynasy men maqsattaryna bayyppen nazar audaratyn sayasatker joqtyng qasy. Al búl ilim – qazirgi Qytaydyng qayta órkendeui, jyldam kóterilui, tipti, keneni ýshin, yaghny «tarihy әdilettilikti qalpyna keltiru» (atap aitqanda, Konfusiy aitqan «attardy dúrystau») jolynda asa qajet, Qytay halqynyng tarihynda birneshe mәrte bastan keshken «әdiletsizdik» mәselesin osylay «týzetuge» tyrysu – Qytay basshylyghynyng basty baghdarlarynyng biri.

Al, endi, osy «tarihy masqarany» joy maqsatynda Qytay basshylyghy Konfusiy iliminen (múny múqiyat taldau arqyly onay bayqaugha bolady) mynaday «danalyqtardy»  tandap alyp, óte úqypty «әreketke jol silteushi» retinde paydalanyp otyr:

1. «Men bәrin bir ghana shyndyq arqyly tanimyn».

Qazirgi Qytay ýshin búl «bir ghana shyndyq» – Qytay ejelgi dәuirdegidey ýstem superderjavagha ainaluy tiyis degen senim. Demek, osy bir shyndyq arqyly býkil әlemdi tanugha úmtylu – olardyng basty maqsaty;

2. «Eger meni bireu shaqyrsa, men bir jylda elde ózgeris ornatar edim».

Búl ózgerister – Qytayda songhy jýz jylda bir toqtamay jýrgizilip kele jatqan túraqty revolusiyalar men reformalar. Sonyng ishinde Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audanyndaghy (Shyghys Týrkistandaghy) milliondaghan bayyrghy halyqty «qayta tәrbiyeleu» reformalary – ortalyq jәne jergilikti biylikting qatygez de qatang sayasaty;

3. «Biyleushi halqyn ýiretpese, tura bola almaydy».

Jana tarihynda Qytay biyleushileri «halqyn ýiretemiz» dep tym әuestenip ketkeni sonday, kóptegen qatelikterge boy aldyrdy (mysaly, «mәdeny revolusiya»). Búl «ýiretu» ýrdisin olar halyqaralyq qatynastarda da jalghastyryp, basqa elderding halqyn, tipti resmy liyderlerin «sabaqqa» tartyp, olargha materialdyq jәne ruhany ziyan keltirip otyr. Búl turaly BÚÚ Qauipsizdik Kenesinde Donalid Tramptyng dabyl qaghuy jәne Qytaydyng sheksiz ekonomikalyq «tәbeti» men territoriyalyq ambisiyalaryna qauiptengen qazaqstandyq patriottardyng sózderi dәlel;

4. «Aspanda eki kýn bolmaghanday, halyqta eki biyleushi bolmauy tiyis».

Qytay basshylyghy búl qaghidany azdap ózgertip, ózinshe týsinip, býkil adamzatta bir ghana «kýn-biyleushi» boluy kerek dep esepteydi. Áriyne, búl – Qytaydyng ózi. (Sondyqtan, Qytaymen qatysy bar elder, әsirese – kórshiler osydan saq bolghandary jón – Á.B.);

5. «Naghyz qatelik – ótkendegi qatelikterdi týzetpeu».

Osyny boldyrmau ýshin qazirgi Qytay basshylyghy óte qarapayym sheshim qabyldaghan ‑  eshqashan óz qateligin moyyndamau. Ótkende de, qazir de, bolashaqta da «qatelik joq». Bolsa – týzetu de kerek emes. Al birdene qate bolsa – kinә basqalarda.

6. «Jamandyqqa jaqsylyqpen jauap beru – aqymaqtyq».

Konfusiy boyynsha, jamandyqqa zúlymdyqpen jauap beru oryndy siyaqty. Biraq onda Konfusiy uaghyzdaghan izgilik, adamgershilik, qayyrymdylyq qayda qaldy? Salystyryp kóriniz: «Jaqsylyqqa jaqsylyq – әrkimning isi, jamandyqqa jaqsylyq – úly adamnyng  isi» (Múhtar Áuezov). Demek, «úly» dep madaqtalghan Konfusiy – shyn mәninde «jamandyqqa jamandyq» qaghidasyn nasihattaushy. Búl qaghida Qytaydyng qazirgi sauda jәne sanksiyalyq soghystarynda, sonday-aq territoriyalyq daularynda da basshylyqqa alynghan;

7. «Birdey qaghidattar bolmaghan jerde, ortaq til de tabylmaydy».

Búl da qazirgi Qytayda jaqsy «júmys isteytin» qaghida. Ortaq til tabu ýshin erekshe parasat, shyn danalyq, sayasy erik pen joghary diplomatiyalyq mәdeniyet qajet. Al «kýshti» Qytaygha múnyng qajeti qansha? Ekonomikalyq jәne әskery kýsh, sheksiz ózimshildik jetkilikti – sonda barlyq mәsele Qytaydyng paydasyna sheshiledi. Búl – Konfusiyding jәne qazirgi Qytaydyng «ortaq tili»;

8. «Biyleushi – saltshy, sheneunikter men zandar – auyzdyq pen shylbyr, halyq – at».

Búl syrttay qaraghanda beykýnә metafora siyaqty. Alayda shyn mәninde, Konfusiyding «adamsýigishtigi» halyqty – yaghny biylik pen sheneunikterden basqa júrtty – jay júmys atynday kórgeni. Al, eger, halyq tek «at» bolsa, ony biylik qalaghanday paydalana alady: týrli әleumettik-ekonomikalyq jәne mәdeniy-órkeniyettik eksperiymentter jýrgizu, synaqtar jasau – bәri mýmkin...  Búl «at» esh narazylyqsyz júmys istep, biylikke soqyr týrde tabynuy tiyis. Sebebi Konfusiy ilimi boyynsha, «patsha – patsha, uәzir – uәzir, әke – әke, úl – úl» bolsa, onda halyq – at!

(Al eger «saltshylar» – әlsiz, al «auyzdyq pen shylbyr» – әdiletsiz bolsa, ne bolmaq?)

Osylaysha, osynday ishki sebepter men jaghdaylar – qazirgi Qytaydyng Konfusiy men konfusiandyqqa degen erekshe «mahabbatyn» jәne býkilәlemdik kóshbasshylyqqa úmtylysyn týsindiredi.  Búl – Qytaydyng songhy onjyldyqtardaghy jetistikterine tanday qaghyp, keyde orynsyz qyzghanyshpen qarap otyrghan keybir elderge sabaq bolarlyq nәrse. Sondyqtan Qytaydyng geoekonomikalyq, geosayasy baghytyna syny kózqaras pen әdil pikir bildirip otyru – óte oryndy.

Maqalany dayyndaghan Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz