Retro-súhbat

Qadyr Myrza-Áliy:

JAQANDAY SANLAQTY ÚMYTU SANAGhA SYIMAYDY

***

Jalpy enbek ótili otyz jyldan asqan jurnalist arhiyvinde nesheqily jazba jatatyny zandylyq ta shyghar. Keyde qorjyn týbin qaqsan, ishinen shashylyp týsken altyn qiyrshyghynday baghaly dýniyeler shyghyp, qatty quanatyn sәtter kezdesedi.

Eski diktofon taspasynan birtuar aqyn Qadyr Myrza-Áliyding qonyr dauysy kýmbirlep qoya berdi. Múnda ol Qazaq balalar әdebiyetining kórnekti ókili Jaqan Smaqov bastaghan әriptesteri turaly syr tolghapty. Ángimeni oqyrman nazaryna úsynugha asyqtyq.

– Qadyr agha, Jaqandarmen joldarynyz qashan týiisti?

– Men 1953 jyly Almatygha oqugha keldim. Jaqan joghary kursta oqidy eken. Birden tabysyp kettik dey almaymyn. Arada bir-eki jyl ótkende jaqynyraq tanystyq. Basymyzdy qosqan óleng edi. Ol uniyversiytetti týgesken song Almaty oblystyq «Jetisu» gazetining Óndiris bólimine júmysqa ornalasty. Ekeuimiz de balalargha arnap jazyp jýrdik. Janymyzdyng jarasaqany sonshalyqty, men ony birtindep, tughan aghamday kórip ketippin. 1957 jyly ýilengenmin. O kezde aghayyn da, tuys ta joq, studentterding aqshasyna kurstastargha toy jasadyq. Toydy Jaqan jýrgizdi. Sol qimas kýnderding elesi kýni keshegidey kóz aldymda túr.

Kelesi jyly oqudy men de bitirdim.

– Óziniz enbek jolyn «Baldyrghannan» bastapsyz ghoy...

– IYә, 1958 jyly «Baldyrghan» ashyldy da, meni sonda júmysqa shaqyrdy. «Qazaqstan pioneri» gazeti men bizding jurnalgha sol kezdegi ministrlikting eki bólmesin beripti; bir kabiynette úilyghyp alty-jeti adam otyratyn edik. Múzafar Álimbaev – redaktor, Ánuarbek Dýisenbiyev – jauapty hatshy. Moskvadan eki jyldyq joghary әdeby kursty bitirip kelgen Berdibek Soqpaqbaev proza bólimin, al men poeziya bólimin basqardym. Mine, osylay isti jap-jaqsy bastap kettik. Elden hattar kele bastady. Solardyng ishinen jylt etken birdene tabylsa jamap-jasqap, útqyr paydalanugha tyrystyq.

– Újymdaghylar arasynan kimdermen jaqyn aralastynyz?

– Bәrimiz de bir atanyng balasynday tatu boldyq. Yntymaghymyz myqty-tyn. Degenmen, ózim ýshin Ánuarbek Dýisenbiyev pen Jaqan Smaqovtyng orny airyqsha. Búlar qiyn-qystau kezenderde maghan agha bolghan, airyqsha pana bolghan jigitter. Ásirese, Jaqannyng azamattyghy basym edi. Ýnemi qúraq úshyp, bireuge jaqsylyq jasaugha úmtylatyn, jýregi núrly, jaysang jan-dy.

– Sol minez onyng óleninen de kórinis bermey qalmaytyn shyghar.

– Jaqan ólendi, negizinen, astarly yumorgha qúraytyn edi. Zertteushiler men synshylar aqyn sheberligining qúpiyasyna ýnilip, tereng boylay alsa, onyng osy qyry arqyly talay kәsiby syrgha qanyghary anyq. Aqynnyng óz ómiri de әzilge, qaljyngha toly bolatyn. Odan song ol әrbir shygharmasyn halyqtyq koloritke suarghanday әser qaldyratyn. Álginde aittym, ol bólek basylymda júmys istedi, biraq bizding jurnaldyng isine belsene aralasyp, ólendi óndire jazdy.

– Balalar aqyny bolu qiyn ekeni týsinikti. Ýlgini qaydan aldynyzdar? Álde týrendi tynnan salugha tura keldi me?

– IYә, rasynda da, o tústa «Balalar әdebiyeti» deytin resmy sala joq-ty. Orys әdebiyetining ozyq ýlgileri de jete qoymaghan kez edi. Jәne onyng tabighaty bizge kelinkiremeytin. Sol sebepti:

Týie-týie, týieler,

Túzyng qayda týieler?!.

nemese:

Baqa-baqa, balpaq,

Basyng nege jalpaq? –

dep keletin ózimizding Halyq auyz әdebiyeti múralaryna arqa sýiedik. Jәne júmbaq, janyltpashtarymyz bar. Solardy negizge aldyq.

– Yaghni, Jaqan Smaqovtardy Qazaq balalar әdebiyetining kóshbasshylary desek qatelespeymiz ghoy?

– Álbette! Búlar naghyz «tyngerler». Janadan jol salushylar. Ánuarbek Dýisenbiyev kishkene serileu jigit-tin. Sondyqtan ólenge uaqyty azdau bolghan da shyghar. Biraq óte jaqsy jazdy.

Áyteuir, balalardyng tilin taptyq-au deymin. Ýlkenderding arasynan ýles qosqan Ótebay Túrmanjanov syndy aghamyz edi. O kisinin:

– Qúmyrsqalar, aralar –

Qiyspas dos, qúdalar.

Ertede bir ormanda,

Ózi salghan qorghanda,

Bir top ara túrypty:

Bәri enbekker jan eken,

Jegenderi bal eken,

Tamasha ómir sýripti, –

dep bastalatyn mysal-poemasy bar edi. Bayqaysyz ba, janrdyng ózi tosyn. Bir qaraghanda, búl Korney Chukovskiy ólenderining negizinde jazylghanday kórinedi. Biraq oghan mýlde qatysy joq, qazaqtyng óz topyraghynda tughan shygharma.

Sol sekildi, Jәnibek Kәrbozin degen jigit jaqyn aralasty. Esken Elubaev degen bala elden jazyp túrdy. Eskendir degen bir jigit bar edi (familiyasyn úmytyppyn), shaghyn bir kitap shyghardy da, isti jalghastyrmay qoydy. Taldyqorghannan Qastek Bayanbaev degen zamandasymyz jii jazdy. Keyin Almatygha kóship kelip, sýiikti sharuasyna alansyz kiristi.

Osylaysha әjeptәuir qomdanyp, ósip, eseyip, Balalar әdebiyeti deytin salanyng negizin salghan siyaqtymyz. Sóitip búl az ghana jyldar arasynda ayaghynan túryp ketti.

– Sizder әrqaysynyz bir-bir mektep sekildi qyruar mindet atqarghandarynyzdy bayqaymyz...

– Artyq maqtanghandyq bolmas, men de solay ma dep topshylaymyn. Áyteuir, Balalar әdebiyetin bir beleske shygharyp salghanymyz ótirik emes. Ásili, ýlken saraydyng irgetasy qalandy. Al búdan keyingi tirlik qoghamgha, ýkimetke, zaman aghymyna baylanysty nәrseler shyghar. Áytkenmen, keyin sol biz bastaghan kezendegidey top-tobymen kelip jatqan buynnyng legin kóre almadym.

– Múndayda kadrlardyng biligi, tabighy daryn, qabylet degen de ýlken oryn alady ghoy...

– Búghan dau joq. Odan song ómirde bir bayqaghanym, gazet-jurnaldar, nege ekenin, mening alghashqy lirikalyq ólenderimdi onsha únata qoymady. Arada qanshama jyldar ótkennen keyin osyndaydy aitu da qiyn eken. Al balalargha arnalghan dýniyelerim birden sap ete týsti. Eluinshi jyldardyng orta túsynda, bilesiz, Tyng jәne tynayghan jerding astyghyn jinadyq. Qazaqtyng Balalar әdebiyetin kóteru de sol oqighamen qabat kelip túrghanday. Ekeuining de keyipkerleri – ózimiz.

– O zamandaghy iydeologiyanyng baghyty belgili. Biraq ishtey últtyq mýddege býirek búrghan kezderiniz boldy ma?

– Bir ghajaby, Balalar әdebiyetining órisi keng ghoy. Búghan ýlken sayasatty kóp aralastyrmaghanmen, ynghayyn tauyp, últtyq topyraqtyng nәri, boyauy siniriletini taghy mәlim. Ertegi, mysal jazamyz. Búlardyng ayasyna talay nәrse syyady. Balalar әdebiyeti keyde, tipti, ýlkenderge aitylmaytyn oilardy kóterip ketedi. Aytalyq, sóz etip otyrghan Jaqan Smaqovtyng mynanday bir ólenining ýzindisine qaranyzshy:

– Megejinde jeti emshek,

Bәri emse de jetedi.

Biraq osy toraylar

Balshyqty jerde kóp oinar.

Olardyng osy minezin

Únatpaymyn men ózim,–

deydi.

Búghan kerisinshe:

Tayymdy jaqsy kóremin,

Arpa, súly beremin.

Kýtemin, baptap qaraymyn,

Jalyn taldap taraymyn.

Qúiryghyn shart týiemin,

Sóitip erttep minemin.

Bәigege shyghyp shabamyn,

Jýldeni ozyp alamyn, –

degen shumaqtardan atqúmar qazaq úlanynyng kónil kýii anyq bayqalyp túr emes pe! Búl arqyly jas úrpaqtyng otansýigish bolyp ósuine yqpal etetin, halyqtyq tanym-týisikting qalyptasuyna jol salatyn etnografiyalyq úghymdar aishyqtalady. Tapqyrlyq degen de osy.

– Sonda Jaqan ólenining ereksheligi nede?

– Ol óte kishkentay balalargha, balabaqshadaghy býldirshinderge arnap jazdy. Bizding shygharmalarymyz bolsa, kóbinese, mektep jasyndaghy balalargha layyqtaldy. Jaqannyng basty artyqshylyghy sonau kýrdeli júmysty toghyz órim qamshy órgendey qiynnan qiystyryp әkelip, úrshyqsha iyirip әketuinde me deymin. Onyng ólenine eng asyl sanalatyn eki komponentting tәn ekenin andaymyz. Biri – Halyq auyz әdebiyetinen bastalatyn tamyr. Ekinshisi – sol qúnargha janasha kәsiby poeziya mәdeniyetining sәtti úshtasuy. Búghan qosa sәbiylerding tanym-týisigin tamyrshyday tap basa biletin sezimtal shayyr әrbir tuyndysyn úghymgha meylinshe qonymdy etip, móldirete kesteleydi. Onyng ólenining óte tabighi, tartymdy shyghu sebebi de sodan bolsa kerek.

– IYә, basty «siqyr» syry, shynynda da, jyr yrghaghynyng halyqtyng ejelgi әn-jyr ýlgisimen bite-qaynasuynda siyaqty.

– Sәttilikting taghy bir tetigi avtordyng jas oqyrmanyna degen biyik qúrmetinde, bolashaq aldyndaghy zor jauapkershiliginde jatyr. Onyng shygharmalary, bir qaraghanda, sonsha qarapayym kóringenimen, aishyqty mәnerlermen, asa joghary talghamgha say, údayy mýltiksiz oryndalady. Avtordyng osy biyikten alasarmay, ýnemi janasha pishin izdep, tyng kenistikterge qúlash sermeytinin kóremiz. Jaqannyng ózi de keyde kónili týskende jeke shygharmashylyq laboratoriyasynan syr ashyp: «Balalargha arnap jazu qiyn. Biraq nashar jazugha qaqymyz joq. Ol ýlken kýnә!» dep otyratyn. Ózi ylghi, bylay qaraghanda, týkke túrmaytynday nәrseden psihologiyalyq sureti óte dәl, beyneleu qúraly asa aiqyn, tanghajayyp dýnie tughyzyp tanyrqatushy edi. Mysaly:

– Aq tauyq-au, aq tauyq,

Tauyq neden qaqsauyq?

Ertemen ol qyt-qyttaydy,

Aulamyzdan shyqpaydy.

«Shep-shep» desem kelmeydi,

Bergen jemdi jemeydi.

Auruy qanday qauipti,

Dep ayaymyn tauyqty,

Ayap jýrsem tauyqty, –

Aq júmyrtqa tauypty, –

degen joldar sol sózimizding dәleli.

– Múndaygha iykemdilikting syry nede dep oilaysyz?

– Búl endi әrkimning harakterine de baylanysty boluy mýmkin. Jaqang sergek sezimnin, alghyr oidyng iyesi edi. Álgi, «baluangha ong soly birdey» demekshi, óleng ólkesinde ózin sudaghy balyqtay sezinip, qolgha alghan taqyrybyn alyp ta, shalyp ta jyghatyn.

– Alayda osy aghamyzdyng taghdyry kýrdelileu bolghan dep estiymiz.

– Men onyng otbasymen de etene aralasqan adammyn. Áke-sheshesi tiri edi. Qazirgi «Rayymbek» kóshesi men «Tastaq» yqsham audany qiylysatyn tústa jer ýileri boldy. Bir ókinishtisi, keyinirek, nelikten ekenin bilmedim, jengeymen ajyrasyp ketti...

Sol tústa Qazaq televiziyasy ashylghan-dy. Jaqang sonda redaktor bolyp bardy. Olarda da balalar әdebiyetinen habarlar berip túratyn. Biz de aqyryndap sonyng belsendi avtorlaryna ainaldyq. Men de sol kezde respublikalyq «Júldyz» jurnalyna auysqan edim. Jaqan arada biraz jyldar ótkennen keyin lirikadan da bir kitap shyghardy.

– Degenmen, bú kisi әli kýnge deyin balalar jazushysy bolyp esepteledi ghoy.

– IYә, solay. Bir poema jazdy. Arasynda lirikalyq ólenderi bar. Ol da aqyn retinde janyn terbegen, jýregin auyrtqan jaghdaylardy jyrlady. Áytkenmen, lirikagha barar-barmas kýide jýrgendey. Áriyne, óte qabyletti, asa talantty adam, týbegeylese kez kelgen salany dóngeletip әketer edi. Biraq uaqytyn kóbine jany sýietin Balalar әdebiyetine arnady.

– Sonda bú kisi anau Samuil Marshaktar sekildi osy salada biyikke shyghugha úmtyldy ma eken?

– Ishki dayyndyghy myqty, potensialy mol adam ózining daryn dengeyin sózsiz bildi. Sol sebepti, belgili mejelerdi kózdegen bolu kerek. Áytkenmen, amal ne, týrli jaghdaylar qol baylamay túrmaydy. Jany nәzik, aqyn adamnyng bir kezeng kýizelgen, jýdep-jadaghan kezderin bilemin. O zamanda baspadan kitap shygharu degen de óte bir qiyamet is edi. Bәri janadan bastalyp jatqan kez. Sizge aitayyn, sol kezenderde әdebiyetke degen qúlshynys qarqyndy-tyn. «Ónerge әrkimnin-aq bar talasy» degendey, nesheqily jazghyshtar jer-jerden aghylyp kelip jatty. Kitap shygharugha úmtylghandar o zamanda da sonsha kóp-ti. Áytkenmen, sýzgi óte qatal boldy. Mening alghashqy «Kóktem» degen kitabym tórt-bes jyl jatyp, zorgha shyqqan. Obaly ne kerek, әdebiyetting ghúmyry adam ómirine qaraghanda úzaghyraq qoy, osy ólshemmen kelgende, Jaqan ólgen joq.

– Neshe kitap jazghan?

– Kóp jaza almady-au. Múzafar Álimbaev erterekte, mine: «Ádebiyettegi túsaukesti túnghysh qadamynan bastap birónkey balalargha arnap jazatyn aqyndarymyzdyng sany óte az. Ótebay Túrmanjanov, Mýbәrak Jamanbalinov, Núrhan Janaev, Ermek Ótetileuov... Osy atalghandardyng qalyng ortasynda «saqaldy sәbi» dep ataugha layyq balajandy, bóbekjýrekti aqyn Jaqan Smaqov bar edi. Ol erte dýnie saldy... Ol artynda shaghyn-shaghyn on bes kitap qana qaldyrdy. Óner sanymen ghana ólshenbeydi, onyng ýlken tarazysy – sapasy. Búl túrghydan alghanda, Jaqan júldyzdy jigit» dep jazghany bar. Áytkenmen, úzaq jasay almady ghoy. Qyryq eki jasynda ketipti.

– Jaqan Smaqovty Balalar әdebiyetindegi qúbylys deuge bola ma?

– Álbette. Bile bilsek, Balalar әdebiyeti degen últtyq iydeya, memlekettik mýdde tarapynan alghanda, orasan ról atqarady. Balausa balbóbek ýlken ómirge osynday tanym-týisik arqyly ayaq basady. Árbir býldirshin dýniyetanymyn kórkem bezendirilgen basylymdar arqyly keneytedi. Qorshaghan ortanyng syryn týsinuge, tabighatty sýige úmtylady. Sóitip jalpy adam balasyna tәn jaqsy әdetterge jaqynday beredi. Sonyng arqasynda qiyal úshtaydy. Kele-kele ózi de shygharmashylyq ómirge aralasady. Talghamy terendep, kókiregi oyau, jan-jaqty azamat bola bastaydy. Al keleshek qoghamnyng iyeleri degenimiz osynday úrpaq emes pe.

Ádebiyetining bir keremeti – aqyn-jazushy bas-ayaghy júp-júmyr, oqugha jenil, qysqa ghana shygharmasy arqyly balany jaghymsyz әdetten aulaq jýruge nemese, mәselen, әr tirshilik iyesining tek ózine ghana layyqty mindeti bolatyny turaly oilanugha jetelemekshi. Aytalyq, Jaqan Smaqovtyng «Torghay aghash qorghaydy» degen ólenindegi:

– Shyr-shyr etken torghaydy,

Qorghamasang bolmaydy.

Kip-kishkene torghaylar

Aghashtardy qorghaydy.

Taspen atyp torghaydy,

Úya búzghan onbaydy.

Qús ókpelep ketedi,

Baqshamyzgha qonbaydy, –

degen joldaryna qaranyz. Osynda bir asqaq sóz, yaky basy artyq ghaqyliya bar ma? Joq. Tek jýrekke jayly tiyetin oralymdy shumaqty, jyp-jyly lep pen sanagha sine ketetin súlu suretti ghana kóresiz. Mine, qalamynan osy taqylettes dýniyeler tuatyn aqyndy bir sәt zor qúdyret iyesine úqsatsaq, aiyp emes qoy.

– Osynday enbek iyesi keyin layyqty baghalandy ma?

– Ókinishke oray, ýlken aqyn tiyisti baghasyn ala alghan joq. Jana aityp qaldyq, ómiri erte ýzildi. Josparlaghan dýniyelerining shiyregin de bitirip ýlgermedi. Kózi tiri bolghanda da, biraz jýrui kerek-tin. Shygharmashylyq adamnyng әbden qalyptasuy da úzaq prosess. Sosyn «ózi joqtyng kózi joq» degendeyin, kópshilik qasterli maqsat-múrat jolynda qarapayym jyrlarymen-aq jetkinshekter jýregine núr seuip, qyruar is atqarghan osynau enbek torysyn esten tez shyghardy. Jangha batatyny da osy. Eng qiyny, keyinde sonday biyik túlghalardy bilikti degen әdebiyetshilerimizding ózi kózden tasa qaldyra bastaghany jabyrqatpay qoymaydy. Odan aumaly-tókpeli dәuirge tap boldyq. Formasiya almasty. Qúndylyqtar oryny auysyp ketti. Talay nәrseden aiyryldyq. Búl rette poeziyany, onyng ishinde lirikany saqtap qaldyq deuge bolady. Al Balalar әdebiyeti saqtaldy deu, ai... aitu qiyndau. Jaqandardyng eske alyna qoymaytyny da sol sebepten be eken.

– Osyndayda asyldarymyzdyng qadirine jete almaytynymyz qynjyltady-au...

– Salystyryp qarasaq, búrynghy odaqtas respublikalarda Balalar әdebiyeti boyynsha Jaqan Smaqovtay sheberlerge tendese alatyn aqyndar joq ta siyaqty. Áriyne, anau Samuil Marshaktar shyn klassiyk. Al Korney Chukovskiy osy baghyttyng әuliyesi. Agniya Barto da iri túlgha. Mine, sonday daryndarmen dengeyles Jaqan Smaqovtardy baghalamauymyz, óte úyat, rasynda.

Balalar әdebiyetine jýrdim-bardym qarap kettik. Búl mýlde qate. Al orys әdebiyetinde kerisinshe. Bizding tarihymyzda Balalar әdebiyeti boyynsha memlekettik syilyq alghan jalghyz Múzafar Álimbaev qana. Men kezinde sol «Aspandaghy әpke» degen jinaghyna resenziya jazyp edim.

– Bú túrghydan alghanda, Jaqandy baqytty qalamger deuge kelmeydi eken-au, ә...

– Endi... Qaytesin! «Baqyt» degenning ózi salystyrmaly dýniyege ainalyp ketti. Ózimizding tirligimizding arqasynda biz sekildi «ólermenderdi» úmytu qiyn. Aldaghy aida jetpis bes jasqa tolamyn. Soghan sәikes tayauda jiyrma tomdyghymdy shyghardym. Búl – bizding elde siyrek jaghday. Kóptegen demeushilerding arqasynda әreng qol jetti. Sonyng eki tomy týgeldey balalargha arnalghan ólenderden túrady. Al ólip qalsam kim shygharar edi ony? Kim retteydi bәrin...

Balalary Jaqannyng jetpis jyldyghyn toylady. Men bardym. Jaqsylyghy ótken adam. Birge tughan bauyrymday edi. Qazir kimdi kim izdep jatyr?! Jaqang erterek ketip qalmaghanda Balalar әdebiyetining irgetasyn qalaghandardyng biri retinde dausyz moyyndalatyn dýldýlimiz...

– Qalay bolghanda da, keyingi izbasarlarynyz sizderding buyngha sheksiz qaryzdar shyghar.

– Shynynda da, solay. Biz sәtti jyldar túsyna tap kelgendeymiz. Bir jaghynan, «týrendi tynnan saludyn» ózindik artyqshylyghy boluy da ghajap emes. Erkindikke, batyldyqqa jii bardyq. Degenmen, sol jyldary tirajdy óte az berdi. Tórt-bes jyldan keyin ghana kitapty mol taralymmen shyghara bastadyq.

– Býginderi Jaqang ispettes aqyndar nelikten siyrek?

– Bertinde búrynghyday «pochva» bolmay qalghanday. Qazaqsha aitqanda, daryndy ósirip-óndiretin tabighy jaghday, qúnarly «topyraq», qajetti nәr, әri-beriden keyin tiyisti súranys jetispeytindey. Talap әlsireui yqtimal. Basqa da sebepter kezdesui mýmkin. Sonyng biri basylymnyng azdyghyna baylanysty ma deymin. Mysaly, «Pioner» birtindep bilim taqyrybyn kóbirek qauzaytyn ereksekteu oqyrmandardyng jurnalyna ainalyp ketti.

Áyteuir, balalargha arnalghan keyingi shygharmalardyng tili auyr, qabyldaugha kýrdeli keletini jasyryn emes. Týsiniksiz sózderding jiyntyghy sekildi taqpaq-symaqtar kóbeydi. Kókeyge qona qalyp, sanagha sinip ketetindey oinaqy jazylmaydy. Nemese «taqpaqtardyn» deni eresekterge arnalghanday, tym «salmaqty» sóileydi. Yaky ontayly tehnika jútandyq tanytty.

Áriyne, búl qazaqta Balalar poeziyasy mýlde joq degen sóz emes. Biraq osy dengeyden әldeqayda ósip, shyrqap ketetin tústa qatty toqyradyq.

– Qazir sol Jaqan Smaqovqa elikteytin shәkirtter bar ma?

– Oghan elikteushiler birqatar ma dep oilaymyn. Ókinishtisi, Jaqang ony kóre almay ketti ghoy. Jәnibek Karboziyn, Esken Elubay, Súltan Qaliyevterdi sol mektepting jalghasy deuge negizimiz mol. Alayda keyingi jas buynnyng osynday ghalamat ústazdy úmyta bastauy sanagha syimaydy.

Ángimelesken Qúltóleu Múqash

2009 j.

Abai.kz