رەترو-سۇحبات

قادىر مىرزا-ءالي:

جاقانداي ساڭلاقتى ۇمىتۋ ساناعا سىيمايدى

***

جالپى ەڭبەك ءوتىلى وتىز جىلدان اسقان جۋرناليست ارحيۆىندە نەشەقيلى جازبا جاتاتىنى زاڭدىلىق تا شىعار. كەيدە قورجىن ءتۇبىن قاقساڭ، ىشىنەن شاشىلىپ تۇسكەن التىن قيىرشىعىنداي باعالى دۇنيەلەر شىعىپ، قاتتى قۋاناتىن ساتتەر كەزدەسەدى.

ەسكى ديكتوفون تاسپاسىنان ءبىرتۋار اقىن قادىر مىرزا-ءاليدىڭ قوڭىر داۋىسى كۇمبىرلەپ قويا بەردى. مۇندا ول قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى جاقان سماقوۆ باستاعان ارىپتەستەرى تۋرالى سىر تولعاپتى. اڭگىمەنى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋعا اسىقتىق.

– قادىر اعا، جاقاڭدارمەن جولدارىڭىز قاشان ءتۇيىستى؟

– مەن 1953 جىلى الماتىعا وقۋعا كەلدىم. جاقان جوعارى كۋرستا وقيدى ەكەن. بىردەن تابىسىپ كەتتىك دەي المايمىن. ارادا ءبىر-ەكى جىل وتكەندە جاقىنىراق تانىستىق. باسىمىزدى قوسقان ولەڭ ەدى. ول ۋنيۆەرسيتەتتى تۇگەسكەن سوڭ الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ ءوندىرىس بولىمىنە جۇمىسقا ورنالاستى. ەكەۋىمىز دە بالالارعا ارناپ جازىپ جۇردىك. جانىمىزدىڭ جاراساقانى سونشالىقتى، مەن ونى بىرتىندەپ، تۋعان اعامداي كورىپ كەتىپپىن. 1957 جىلى ۇيلەنگەنمىن. و كەزدە اعايىن دا، تۋىس تا جوق، ستۋدەنتتەردىڭ اقشاسىنا كۋرستاستارعا توي جاسادىق. تويدى جاقان جۇرگىزدى. سول قيماس كۇندەردىڭ ەلەسى كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمدا تۇر.

كەلەسى جىلى وقۋدى مەن دە ءبىتىردىم.

– ءوزىڭىز ەڭبەك جولىن «بالدىرعاننان» باستاپسىز عوي...

– ءيا، 1958 جىلى «بالدىرعان» اشىلدى دا، مەنى سوندا جۇمىسقا شاقىردى. «قازاقستان پيونەرى» گازەتى مەن ءبىزدىڭ جۋرنالعا سول كەزدەگى مينيسترلىكتىڭ ەكى بولمەسىن بەرىپتى; ءبىر كابينەتتە ۇيلىعىپ التى-جەتى ادام وتىراتىن ەدىك. مۇزافار الىمباەۆ – رەداكتور، انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ – جاۋاپتى حاتشى. موسكۆادان ەكى جىلدىق جوعارى ادەبي كۋرستى ءبىتىرىپ كەلگەن بەردىبەك سوقپاقباەۆ پروزا ءبولىمىن، ال مەن پوەزيا ءبولىمىن باسقاردىم. مىنە، وسىلاي ءىستى جاپ-جاقسى باستاپ كەتتىك. ەلدەن حاتتار كەلە باستادى. سولاردىڭ ىشىنەن جىلت ەتكەن بىردەڭە تابىلسا جاماپ-جاسقاپ، ۇتقىر پايدالانۋعا تىرىستىق.

– ۇجىمداعىلار اراسىنان كىمدەرمەن جاقىن ارالاستىڭىز؟

– ءبارىمىز دە ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي تاتۋ بولدىق. ىنتىماعىمىز مىقتى-تىن. دەگەنمەن، ءوزىم ءۇشىن انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ پەن جاقان سماقوۆتىڭ ورنى ايرىقشا. بۇلار قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە ماعان اعا بولعان، ايرىقشا پانا بولعان جىگىتتەر. اسىرەسە، جاقاننىڭ ازاماتتىعى باسىم ەدى. ۇنەمى قۇراق ۇشىپ، بىرەۋگە جاقسىلىق جاساۋعا ۇمتىلاتىن، جۇرەگى نۇرلى، جايساڭ جان-دى.

– سول مىنەز ونىڭ ولەڭىنەن دە كورىنىس بەرمەي قالمايتىن شىعار.

– جاقان ولەڭدى، نەگىزىنەن، استارلى يۋمورعا قۇرايتىن ەدى. زەرتتەۋشىلەر مەن سىنشىلار اقىن شەبەرلىگىنىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ، تەرەڭ بويلاي السا، ونىڭ وسى قىرى ارقىلى تالاي كاسىبي سىرعا قانىعارى انىق. اقىننىڭ ءوز ءومىرى دە ازىلگە، قالجىڭعا تولى بولاتىن. ودان سوڭ ول ءاربىر شىعارماسىن حالىقتىق كولوريتكە سۋارعانداي اسەر قالدىراتىن. الگىندە ايتتىم، ول بولەك باسىلىمدا جۇمىس ىستەدى، بىراق ءبىزدىڭ جۋرنالدىڭ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ولەڭدى وندىرە جازدى.

– بالالار اقىنى بولۋ قيىن ەكەنى تۇسىنىكتى. ۇلگىنى قايدان الدىڭىزدار؟ الدە تۇرەندى تىڭنان سالۋعا تۋرا كەلدى مە؟

– ءيا، راسىندا دا، و تۇستا «بالالار ادەبيەتى» دەيتىن رەسمي سالا جوق-تى. ورىس ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى دە جەتە قويماعان كەز ەدى. جانە ونىڭ تابيعاتى بىزگە كەلىڭكىرەمەيتىن. سول سەبەپتى:

تۇيە-تۇيە، تۇيەلەر،

تۇزىڭ قايدا تۇيەلەر؟!.

نەمەسە:

باقا-باقا، بالپاق،

باسىڭ نەگە جالپاق؟ –

دەپ كەلەتىن ءوزىمىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىنا ارقا سۇيەدىك. جانە جۇمباق، جاڭىلتپاشتارىمىز بار. سولاردى نەگىزگە الدىق.

– ياعني، جاقان سماقوۆتاردى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىلارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز عوي؟

– البەتتە! بۇلار ناعىز «تىڭگەرلەر». جاڭادان جول سالۋشىلار. انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ كىشكەنە سەرىلەۋ جىگىت-ءتىن. سوندىقتان ولەڭگە ۋاقىتى ازداۋ بولعان دا شىعار. بىراق وتە جاقسى جازدى.

ايتەۋىر، بالالاردىڭ ءتىلىن تاپتىق-اۋ دەيمىن. ۇلكەندەردىڭ اراسىنان ۇلەس قوسقان وتەباي تۇرمانجانوۆ سىندى اعامىز ەدى. و كىسىنىڭ:

– قۇمىرسقالار، ارالار –

قيىسپاس دوس، قۇدالار.

ەرتەدە ءبىر ورماندا،

ءوزى سالعان قورعاندا،

ءبىر توپ ارا تۇرىپتى:

ءبارى ەڭبەككەر جان ەكەن،

جەگەندەرى بال ەكەن،

تاماشا ءومىر ءسۇرىپتى، –

دەپ باستالاتىن مىسال-پوەماسى بار ەدى. بايقايسىز با، جانردىڭ ءوزى توسىن. ءبىر قاراعاندا، بۇل كورنەي چۋكوۆسكي ولەڭدەرىنىڭ نەگىزىندە جازىلعانداي كورىنەدى. بىراق وعان مۇلدە قاتىسى جوق، قازاقتىڭ ءوز توپىراعىندا تۋعان شىعارما.

سول سەكىلدى، جانىبەك كاربوزين دەگەن جىگىت جاقىن ارالاستى. ەسكەن ەلۋباەۆ دەگەن بالا ەلدەن جازىپ تۇردى. ەسكەندىر دەگەن ءبىر جىگىت بار ەدى (فاميلياسىن ۇمىتىپپىن), شاعىن ءبىر كىتاپ شىعاردى دا، ءىستى جالعاستىرماي قويدى. تالدىقورعاننان قاستەك بايانباەۆ دەگەن زامانداسىمىز ءجيى جازدى. كەيىن الماتىعا كوشىپ كەلىپ، سۇيىكتى شارۋاسىنا الاڭسىز كىرىستى.

وسىلايشا اجەپتاۋىر قومدانىپ، ءوسىپ، ەسەيىپ، بالالار ادەبيەتى دەيتىن سالانىڭ نەگىزىن سالعان سياقتىمىز. ءسويتىپ بۇل از عانا جىلدار اراسىندا اياعىنان تۇرىپ كەتتى.

– سىزدەر ارقايسىڭىز ءبىر-ءبىر مەكتەپ سەكىلدى قىرۋار مىندەت اتقارعاندارىڭىزدى بايقايمىز...

– ارتىق ماقتانعاندىق بولماس، مەن دە سولاي ما دەپ توپشىلايمىن. ايتەۋىر، بالالار ادەبيەتىن ءبىر بەلەسكە شىعارىپ سالعانىمىز وتىرىك ەمەس. ءاسىلى، ۇلكەن سارايدىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ال بۇدان كەيىنگى تىرلىك قوعامعا، ۇكىمەتكە، زامان اعىمىنا بايلانىستى نارسەلەر شىعار. ايتكەنمەن، كەيىن سول ءبىز باستاعان كەزەڭدەگىدەي توپ-توبىمەن كەلىپ جاتقان بۋىننىڭ لەگىن كورە المادىم.

– مۇندايدا كادرلاردىڭ بىلىگى، تابيعي دارىن، قابىلەت دەگەن دە ۇلكەن ورىن الادى عوي...

– بۇعان داۋ جوق. ودان سوڭ ومىردە ءبىر بايقاعانىم، گازەت-جۋرنالدار، نەگە ەكەنىن، مەنىڭ العاشقى ليريكالىق ولەڭدەرىمدى ونشا ۇناتا قويمادى. ارادا قانشاما جىلدار وتكەننەن كەيىن وسىندايدى ايتۋ دا قيىن ەكەن. ال بالالارعا ارنالعان دۇنيەلەرىم بىردەن ساپ ەتە ءتۇستى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا، بىلەسىز، تىڭ جانە تىڭايعان جەردىڭ استىعىن جينادىق. قازاقتىڭ بالالار ادەبيەتىن كوتەرۋ دە سول وقيعامەن قابات كەلىپ تۇرعانداي. ەكەۋىنىڭ دە كەيىپكەرلەرى – ءوزىمىز.

– و زامانداعى يدەولوگيانىڭ باعىتى بەلگىلى. بىراق ىشتەي ۇلتتىق مۇددەگە بۇيرەك بۇرعان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

– ءبىر عاجابى، بالالار ادەبيەتىنىڭ ءورىسى كەڭ عوي. بۇعان ۇلكەن ساياساتتى كوپ ارالاستىرماعانمەن، ىڭعايىن تاۋىپ، ۇلتتىق توپىراقتىڭ ءنارى، بوياۋى سىڭىرىلەتىنى تاعى ءمالىم. ەرتەگى، مىسال جازامىز. بۇلاردىڭ اياسىنا تالاي نارسە سىيادى. بالالار ادەبيەتى كەيدە، ءتىپتى، ۇلكەندەرگە ايتىلمايتىن ويلاردى كوتەرىپ كەتەدى. ايتالىق، ءسوز ەتىپ وتىرعان جاقان سماقوۆتىڭ مىنانداي ءبىر ولەڭىنىڭ ۇزىندىسىنە قاراڭىزشى:

– مەگەجىندە جەتى ەمشەك،

ءبارى ەمسە دە جەتەدى.

بىراق وسى تورايلار

بالشىقتى جەردە كوپ وينار.

ولاردىڭ وسى مىنەزىن

ۇناتپايمىن مەن ءوزىم،–

دەيدى.

بۇعان كەرىسىنشە:

تايىمدى جاقسى كورەمىن،

ارپا، سۇلى بەرەمىن.

كۇتەمىن، باپتاپ قارايمىن،

جالىن تالداپ تارايمىن.

قۇيرىعىن شارت تۇيەمىن،

ءسويتىپ ەرتتەپ مىنەمىن.

بايگەگە شىعىپ شابامىن،

جۇلدەنى وزىپ الامىن، –

دەگەن شۋماقتاردان اتقۇمار قازاق ۇلانىنىڭ كوڭىل كۇيى انىق بايقالىپ تۇر ەمەس پە! بۇل ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ وتانسۇيگىش بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتەتىن، حالىقتىق تانىم-تۇيسىكتىڭ قالىپتاسۋىنا جول سالاتىن ەتنوگرافيالىق ۇعىمدار ايشىقتالادى. تاپقىرلىق دەگەن دە وسى.

– سوندا جاقان ولەڭىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

– ول وتە كىشكەنتاي بالالارعا، بالاباقشاداعى بۇلدىرشىندەرگە ارناپ جازدى. ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىز بولسا، كوبىنەسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا لايىقتالدى. جاقاڭنىڭ باستى ارتىقشىلىعى سوناۋ كۇردەلى جۇمىستى توعىز ءورىم قامشى ورگەندەي قيىننان قيىستىرىپ اكەلىپ، ۇرشىقشا ءيىرىپ اكەتۋىندە مە دەيمىن. ونىڭ ولەڭىنە ەڭ اسىل سانالاتىن ەكى كومپونەنتتىڭ ءتان ەكەنىن اڭدايمىز. ءبىرى – حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن باستالاتىن تامىر. ەكىنشىسى – سول قۇنارعا جاڭاشا كاسىبي پوەزيا مادەنيەتىنىڭ ءساتتى ۇشتاسۋى. بۇعان قوسا سابيلەردىڭ تانىم-تۇيسىگىن تامىرشىداي تاپ باسا بىلەتىن سەزىمتال شايىر ءاربىر تۋىندىسىن ۇعىمعا مەيلىنشە قونىمدى ەتىپ، مولدىرەتە كەستەلەيدى. ونىڭ ولەڭىنىڭ وتە تابيعي، تارتىمدى شىعۋ سەبەبى دە سودان بولسا كەرەك.

– ءيا، باستى «سيقىر» سىرى، شىنىندا دا، جىر ىرعاعىنىڭ حالىقتىڭ ەجەلگى ءان-جىر ۇلگىسىمەن بىتە-قايناسۋىندا سياقتى.

– ساتتىلىكتىڭ تاعى ءبىر تەتىگى اۆتوردىڭ جاس وقىرمانىنا دەگەن بيىك قۇرمەتىندە، بولاشاق الدىنداعى زور جاۋاپكەرشىلىگىندە جاتىر. ونىڭ شىعارمالارى، ءبىر قاراعاندا، سونشا قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ايشىقتى مانەرلەرمەن، اسا جوعارى تالعامعا ساي، ۇدايى مۇلتىكسىز ورىندالادى. اۆتوردىڭ وسى بيىكتەن الاسارماي، ۇنەمى جاڭاشا ءپىشىن ىزدەپ، تىڭ كەڭىستىكتەرگە قۇلاش سەرمەيتىنىن كورەمىز. جاقاڭنىڭ ءوزى دە كەيدە كوڭىلى تۇسكەندە جەكە شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنان سىر اشىپ: «بالالارعا ارناپ جازۋ قيىن. بىراق ناشار جازۋعا قاقىمىز جوق. ول ۇلكەن كۇنا!» دەپ وتىراتىن. ءوزى ىلعي، بىلاي قاراعاندا، تۇككە تۇرمايتىنداي نارسەدەن پسيحولوگيالىق سۋرەتى وتە ءدال، بەينەلەۋ قۇرالى اسا ايقىن، تاڭعاجايىپ دۇنيە تۋعىزىپ تاڭىرقاتۋشى ەدى. مىسالى:

– اق تاۋىق-اۋ، اق تاۋىق،

تاۋىق نەدەن قاقساۋىق؟

ەرتەمەن ول قىت-قىتتايدى،

اۋلامىزدان شىقپايدى.

«شەپ-شەپ» دەسەم كەلمەيدى،

بەرگەن جەمدى جەمەيدى.

اۋرۋى قانداي قاۋىپتى،

دەپ ايايمىن تاۋىقتى،

اياپ جۇرسەم تاۋىقتى، –

اق جۇمىرتقا تاۋىپتى، –

دەگەن جولدار سول ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

– مۇندايعا يكەمدىلىكتىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– بۇل ەندى اركىمنىڭ حاراكتەرىنە دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. جاقاڭ سەرگەك سەزىمنىڭ، العىر ويدىڭ يەسى ەدى. الگى، «بالۋانعا وڭ سولى بىردەي» دەمەكشى، ولەڭ ولكەسىندە ءوزىن سۋداعى بالىقتاي سەزىنىپ، قولعا العان تاقىرىبىن الىپ تا، شالىپ تا جىعاتىن.

– الايدا وسى اعامىزدىڭ تاعدىرى كۇردەلىلەۋ بولعان دەپ ەستيمىز.

– مەن ونىڭ وتباسىمەن دە ەتەنە ارالاسقان اداممىن. اكە-شەشەسى ءتىرى ەدى. قازىرگى «رايىمبەك» كوشەسى مەن «تاستاق» ىقشام اۋدانى قيىلىساتىن تۇستا جەر ۇيلەرى بولدى. ءبىر وكىنىشتىسى، كەيىنىرەك، نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەدىم، جەڭگەيمەن اجىراسىپ كەتتى...

سول تۇستا قازاق تەلەۆيزياسى اشىلعان-دى. جاقاڭ سوندا رەداكتور بولىپ باردى. ولاردا دا بالالار ادەبيەتىنەن حابارلار بەرىپ تۇراتىن. ءبىز دە اقىرىنداپ سونىڭ بەلسەندى اۆتورلارىنا اينالدىق. مەن دە سول كەزدە رەسپۋبليكالىق «جۇلدىز» جۋرنالىنا اۋىسقان ەدىم. جاقان ارادا ءبىراز جىلدار وتكەننەن كەيىن ليريكادان دا ءبىر كىتاپ شىعاردى.

– دەگەنمەن، بۇ كىسى ءالى كۇنگە دەيىن بالالار جازۋشىسى بولىپ ەسەپتەلەدى عوي.

– ءيا، سولاي. ءبىر پوەما جازدى. اراسىندا ليريكالىق ولەڭدەرى بار. ول دا اقىن رەتىندە جانىن تەربەگەن، جۇرەگىن اۋىرتقان جاعدايلاردى جىرلادى. ايتكەنمەن، ليريكاعا بارار-بارماس كۇيدە جۇرگەندەي. ارينە، وتە قابىلەتتى، اسا تالانتتى ادام، تۇبەگەيلەسە كەز كەلگەن سالانى دوڭگەلەتىپ اكەتەر ەدى. بىراق ۋاقىتىن كوبىنە جانى سۇيەتىن بالالار ادەبيەتىنە ارنادى.

– سوندا بۇ كىسى اناۋ سامۋيل مارشاكتار سەكىلدى وسى سالادا بيىككە شىعۋعا ۇمتىلدى ما ەكەن؟

– ىشكى دايىندىعى مىقتى، پوتەنتسيالى مول ادام ءوزىنىڭ دارىن دەڭگەيىن ءسوزسىز ءبىلدى. سول سەبەپتى، بەلگىلى مەجەلەردى كوزدەگەن بولۋ كەرەك. ايتكەنمەن، امال نە، ءتۇرلى جاعدايلار قول بايلاماي تۇرمايدى. جانى نازىك، اقىن ادامنىڭ ءبىر كەزەڭ كۇيزەلگەن، جۇدەپ-جاداعان كەزدەرىن بىلەمىن. و زاماندا باسپادان كىتاپ شىعارۋ دەگەن دە وتە ءبىر قيامەت ءىس ەدى. ءبارى جاڭادان باستالىپ جاتقان كەز. سىزگە ايتايىن، سول كەزەڭدەردە ادەبيەتكە دەگەن قۇلشىنىس قارقىندى-تىن. «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەگەندەي، نەشەقيلى جازعىشتار جەر-جەردەن اعىلىپ كەلىپ جاتتى. كىتاپ شىعارۋعا ۇمتىلعاندار و زاماندا دا سونشا كوپ-ءتى. ايتكەنمەن، سۇزگى وتە قاتال بولدى. مەنىڭ العاشقى «كوكتەم» دەگەن كىتابىم ءتورت-بەس جىل جاتىپ، زورعا شىققان. وبالى نە كەرەك، ادەبيەتتىڭ عۇمىرى ادام ومىرىنە قاراعاندا ۇزاعىراق قوي، وسى ولشەممەن كەلگەندە، جاقان ولگەن جوق.

– نەشە كىتاپ جازعان؟

– كوپ جازا المادى-اۋ. مۇزافار الىمباەۆ ەرتەرەكتە، مىنە: «ادەبيەتتەگى تۇساۋكەستى تۇڭعىش قادامىنان باستاپ بىروڭكەي بالالارعا ارناپ جازاتىن اقىندارىمىزدىڭ سانى وتە از. وتەباي تۇرمانجانوۆ، مۇباراك جامانبالينوۆ، نۇرحان جاناەۆ، ەرمەك وتەتىلەۋوۆ... وسى اتالعانداردىڭ قالىڭ ورتاسىندا «ساقالدى ءسابي» دەپ اتاۋعا لايىق بالاجاندى، بوبەكجۇرەكتى اقىن جاقان سماقوۆ بار ەدى. ول ەرتە دۇنيە سالدى... ول ارتىندا شاعىن-شاعىن ون بەس كىتاپ قانا قالدىردى. ونەر سانىمەن عانا ولشەنبەيدى، ونىڭ ۇلكەن تارازىسى – ساپاسى. بۇل تۇرعىدان العاندا، جاقان جۇلدىزدى جىگىت» دەپ جازعانى بار. ايتكەنمەن، ۇزاق جاساي المادى عوي. قىرىق ەكى جاسىندا كەتىپتى.

– جاقان سماقوۆتى بالالار ادەبيەتىندەگى قۇبىلىس دەۋگە بولا ما؟

– البەتتە. بىلە بىلسەك، بالالار ادەبيەتى دەگەن ۇلتتىق يدەيا، مەملەكەتتىك مۇددە تاراپىنان العاندا، وراسان ءرول اتقارادى. بالاۋسا بالبوبەك ۇلكەن ومىرگە وسىنداي تانىم-تۇيسىك ارقىلى اياق باسادى. ءاربىر ءبۇلدىرشىن دۇنيەتانىمىن كوركەم بەزەندىرىلگەن باسىلىمدار ارقىلى كەڭەيتەدى. قورشاعان ورتانىڭ سىرىن تۇسىنۋگە، تابيعاتتى سۇيۋگە ۇمتىلادى. ءسويتىپ جالپى ادام بالاسىنا ءتان جاقسى ادەتتەرگە جاقىنداي بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا قيال ۇشتايدى. كەلە-كەلە ءوزى دە شىعارماشىلىق ومىرگە ارالاسادى. تالعامى تەرەڭدەپ، كوكىرەگى وياۋ، جان-جاقتى ازامات بولا باستايدى. ال كەلەشەك قوعامنىڭ يەلەرى دەگەنىمىز وسىنداي ۇرپاق ەمەس پە.

ادەبيەتىنىڭ ءبىر كەرەمەتى – اقىن-جازۋشى باس-اياعى جۇپ-جۇمىر، وقۋعا جەڭىل، قىسقا عانا شىعارماسى ارقىلى بالانى جاعىمسىز ادەتتەن اۋلاق جۇرۋگە نەمەسە، ماسەلەن، ءار تىرشىلىك يەسىنىڭ تەك وزىنە عانا لايىقتى مىندەتى بولاتىنى تۋرالى ويلانۋعا جەتەلەمەكشى. ايتالىق، جاقان سماقوۆتىڭ «تورعاي اعاش قورعايدى» دەگەن ولەڭىندەگى:

– شىر-شىر ەتكەن تورعايدى،

قورعاماساڭ بولمايدى.

كىپ-كىشكەنە تورعايلار

اعاشتاردى قورعايدى.

تاسپەن اتىپ تورعايدى،

ۇيا بۇزعان وڭبايدى.

قۇس وكپەلەپ كەتەدى،

باقشامىزعا قونبايدى، –

دەگەن جولدارىنا قاراڭىز. وسىندا ءبىر اسقاق ءسوز، ياكي باسى ارتىق عاقىليا بار ما؟ جوق. تەك جۇرەككە جايلى تيەتىن ورالىمدى شۋماقتى، جىپ-جىلى لەپ پەن ساناعا سىڭە كەتەتىن سۇلۋ سۋرەتتى عانا كورەسىز. مىنە، قالامىنان وسى تاقىلەتتەس دۇنيەلەر تۋاتىن اقىندى ءبىر ءسات زور قۇدىرەت يەسىنە ۇقساتساق، ايىپ ەمەس قوي.

– وسىنداي ەڭبەك يەسى كەيىن لايىقتى باعالاندى ما؟

– وكىنىشكە وراي، ۇلكەن اقىن ءتيىستى باعاسىن الا العان جوق. جاڭا ايتىپ قالدىق، ءومىرى ەرتە ءۇزىلدى. جوسپارلاعان دۇنيەلەرىنىڭ شيرەگىن دە ءبىتىرىپ ۇلگەرمەدى. كوزى ءتىرى بولعاندا دا، ءبىراز ءجۇرۋى كەرەك-ءتىن. شىعارماشىلىق ادامنىڭ ابدەن قالىپتاسۋى دا ۇزاق پروتسەسس. سوسىن «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق» دەگەندەيىن، كوپشىلىك قاستەرلى ماقسات-مۇرات جولىندا قاراپايىم جىرلارىمەن-اق جەتكىنشەكتەر جۇرەگىنە نۇر سەۋىپ، قىرۋار ءىس اتقارعان وسىناۋ ەڭبەك تورىسىن ەستەن تەز شىعاردى. جانعا باتاتىنى دا وسى. ەڭ قيىنى، كەيىندە سونداي بيىك تۇلعالاردى بىلىكتى دەگەن ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ ءوزى كوزدەن تاسا قالدىرا باستاعانى جابىرقاتپاي قويمايدى. ودان اۋمالى-توكپەلى داۋىرگە تاپ بولدىق. فورماتسيا الماستى. قۇندىلىقتار ورىنى اۋىسىپ كەتتى. تالاي نارسەدەن ايىرىلدىق. بۇل رەتتە پوەزيانى، ونىڭ ىشىندە ليريكانى ساقتاپ قالدىق دەۋگە بولادى. ال بالالار ادەبيەتى ساقتالدى دەۋ، اي... ايتۋ قيىنداۋ. جاقاڭداردىڭ ەسكە الىنا قويمايتىنى دا سول سەبەپتەن بە ەكەن.

– وسىندايدا اسىلدارىمىزدىڭ قادىرىنە جەتە المايتىنىمىز قىنجىلتادى-اۋ...

– سالىستىرىپ قاراساق، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا بالالار ادەبيەتى بويىنشا جاقان سماقوۆتاي شەبەرلەرگە تەڭدەسە الاتىن اقىندار جوق تا سياقتى. ارينە، اناۋ سامۋيل مارشاكتار شىن كلاسسيك. ال كورنەي چۋكوۆسكي وسى باعىتتىڭ اۋليەسى. اگنيا بارتو دا ءىرى تۇلعا. مىنە، سونداي دارىندارمەن دەڭگەيلەس جاقان سماقوۆتاردى باعالاماۋىمىز، وتە ۇيات، راسىندا.

بالالار ادەبيەتىنە ءجۇردىم-باردىم قاراپ كەتتىك. بۇل مۇلدە قاتە. ال ورىس ادەبيەتىندە كەرىسىنشە. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بالالار ادەبيەتى بويىنشا مەملەكەتتىك سىيلىق العان جالعىز مۇزافار الىمباەۆ قانا. مەن كەزىندە سول «اسپانداعى اپكە» دەگەن جيناعىنا رەتسەنزيا جازىپ ەدىم.

– بۇ تۇرعىدان العاندا، جاقاڭدى باقىتتى قالامگەر دەۋگە كەلمەيدى ەكەن-اۋ، ءا...

– ەندى... قايتەسىڭ! «باقىت» دەگەننىڭ ءوزى سالىستىرمالى دۇنيەگە اينالىپ كەتتى. ءوزىمىزدىڭ تىرلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىز سەكىلدى «ولەرمەندەردى» ۇمىتۋ قيىن. الداعى ايدا جەتپىس بەس جاسقا تولامىن. سوعان سايكەس تاياۋدا جيىرما تومدىعىمدى شىعاردىم. بۇل – ءبىزدىڭ ەلدە سيرەك جاعداي. كوپتەگەن دەمەۋشىلەردىڭ ارقاسىندا ارەڭ قول جەتتى. سونىڭ ەكى تومى تۇگەلدەي بالالارعا ارنالعان ولەڭدەردەن تۇرادى. ال ءولىپ قالسام كىم شىعارار ەدى ونى؟ كىم رەتتەيدى ءبارىن...

بالالارى جاقاڭنىڭ جەتپىس جىلدىعىن تويلادى. مەن باردىم. جاقسىلىعى وتكەن ادام. بىرگە تۋعان باۋىرىمداي ەدى. قازىر كىمدى كىم ىزدەپ جاتىر؟! جاقاڭ ەرتەرەك كەتىپ قالماعاندا بالالار ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى رەتىندە داۋسىز مويىندالاتىن ءدۇلدۇلىمىز...

– قالاي بولعاندا دا، كەيىنگى ءىزباسارلارىڭىز سىزدەردىڭ بۋىنعا شەكسىز قارىزدار شىعار.

– شىنىندا دا، سولاي. ءبىز ءساتتى جىلدار تۇسىنا تاپ كەلگەندەيمىز. ءبىر جاعىنان، «تۇرەندى تىڭنان سالۋدىڭ» وزىندىك ارتىقشىلىعى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ەركىندىككە، باتىلدىققا ءجيى باردىق. دەگەنمەن، سول جىلدارى تيراجدى وتە از بەردى. ءتورت-بەس جىلدان كەيىن عانا كىتاپتى مول تارالىممەن شىعارا باستادىق.

– بۇگىندەرى جاقاڭ ىسپەتتەس اقىندار نەلىكتەن سيرەك؟

– بەرتىندە بۇرىنعىداي «پوچۆا» بولماي قالعانداي. قازاقشا ايتقاندا، دارىندى ءوسىرىپ-وندىرەتىن تابيعي جاعداي، قۇنارلى «توپىراق»، قاجەتتى ءنار، ءارى-بەرىدەن كەيىن ءتيىستى سۇرانىس جەتىسپەيتىندەي. تالاپ السىرەۋى ىقتيمال. باسقا دا سەبەپتەر كەزدەسۋى مۇمكىن. سونىڭ ءبىرى باسىلىمنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى ما دەيمىن. مىسالى، «پيونەر» بىرتىندەپ ءبىلىم تاقىرىبىن كوبىرەك قاۋزايتىن ەرەكسەكتەۋ وقىرمانداردىڭ جۋرنالىنا اينالىپ كەتتى.

ايتەۋىر، بالالارعا ارنالعان كەيىنگى شىعارمالاردىڭ ءتىلى اۋىر، قابىلداۋعا كۇردەلى كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ جيىنتىعى سەكىلدى تاقپاق-سىماقتار كوبەيدى. كوكەيگە قونا قالىپ، ساناعا ءسىڭىپ كەتەتىندەي ويناقى جازىلمايدى. نەمەسە «تاقپاقتاردىڭ» دەنى ەرەسەكتەرگە ارنالعانداي، تىم «سالماقتى» سويلەيدى. ياكي وڭتايلى تەحنيكا جۇتاڭدىق تانىتتى.

ارينە، بۇل قازاقتا بالالار پوەزياسى مۇلدە جوق دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق وسى دەڭگەيدەن الدەقايدا ءوسىپ، شىرقاپ كەتەتىن تۇستا قاتتى توقىرادىق.

– قازىر سول جاقان سماقوۆقا ەلىكتەيتىن شاكىرتتەر بار ما؟

– وعان ەلىكتەۋشىلەر بىرقاتار ما دەپ ويلايمىن. وكىنىشتىسى، جاقاڭ ونى كورە الماي كەتتى عوي. جانىبەك كاربوزين، ەسكەن ەلۋباي، سۇلتان قاليەۆتەردى سول مەكتەپتىڭ جالعاسى دەۋگە نەگىزىمىز مول. الايدا كەيىنگى جاس بۋىننىڭ وسىنداي عالامات ۇستازدى ۇمىتا باستاۋى ساناعا سىيمايدى.

اڭگىمەلەسكەن قۇلتولەۋ مۇقاش

2009 ج.

Abai.kz