Sanaly kózqarasqa shaqyratyn kitap haqynda

Bolat Dýisembining «Últtyq mýddeni qalay qorghaymyz» atty jinagynyng Qazaqstan jazushylar kitaphanasyndaghy tanystyrylymyna bayandama

Qogham qayratkeri, ekonomist, aqyn, pubdisist Bolat Dýisembining «Últtyq mýddeni qalay qorghaymyz» atty kitaby býgingi Jana Qazaqstan, Ádiletti Qazaqstan úranyn janymen týsinip, azat elimizge, tәuelsiz damu jolyna týsken halqymyzgha adal qyzmet etuge beyil barsha azamatqa, әsirese jastargha arnalghan.

Bokenning ózi kenes ókimeti túsynda partiya-kenes qyzmetterinde adal qyzmet etken túlgha. Biyleushi partiya qayta qúru sayasatyn jariyalaghannan bastap elimizding shyghysynda oryn alghan qily qoghamdyq ýderisterge tikeley aralasyp, әrdayym últ mýddesin qorghaugha atsalysqan, respublika kóleminde últtyq qozghalystardyng damuyna erekshe ýles qosqan qayratker.

Ol tәuelsiz últtyq memleketting irgetasyn qalaugha úzaq jyldarghy sosialistik qúrylys barysynda qalyptasyp qalghan kenestik qoghamdyq sananyng birden mýmkindik bere qoymaghanyn, onyn, tipti, zamanauy qoghamdyq sananyng óris aluyna kedergi keltiruge tyrysqanyn kórdi. Sondyqtan sony dúrystau jolyndaghy kýreske, ekonomikalyq, sayasiy-әleumettik mәselelerdi sheshude jol berilip kele jatqan kemshilikterdi joiygha baghyttalghan  kýreske tikeley ózi de atsalysty.

Osy taraptardaghy oilaryn, taldaulary men saraptamalaryn, tújyrymdaryn әrqashan týrli jiyndarda, baspasóz betterinde ortagha salyp otyrdy. Qayratker Bolat Dýisembining qazirgi tanystyrylymy ótkizilip otyrghan maqalalar jinaghy solardyng ondaghan jyldar boyghy is-daghdyda damytylyp, qorytylghan núsqalary bolyp tabylady.

Avtor kitabynyng alghashqy betterinen-aq alda túrghan negizgi maqsatymyzdy aiqyndap aludy maqsat etken. Ol búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy pikir almasulardy shola kele, bizge әrqashan últtyq mýddemizdi qorghaytyn, bolashaqta halqymyzdy әlemdik jahandandyru ýderisining qúrbany boldyrmaytyn, shyn mәnindegi zamanaui, bekem últtyq iydeya ózegine ainalghan myqty memleket  qúru auaday qajet dep tújyrady. Memleket pen onyng ekonomikalyq jәne sayasy damuy últtyq iydeyagha tәueldi boluy tiyis dep esepteydi.

Osynday ústanymdy arqau etip, últtyq memleketimizdi múnay syndy tabighy baylyq pen industriya auqymynda ghana qarastyrmay, últtyq mentaliytetimizge tәn dәstýrli auyl sharuashylyghyn ghylymgha negizdelgen jana tehnologiyany paydalana otyryp  damytu qajet deydi.  Tek sonday is-әreket arqyly tabighy qasiyeti men ruhany baylyghy jan-jaqty qayta týleytin halqymyz әlemdi jasampaz últ  retinde moyyndata alatynyna Bókenning senimi kәmil.

Búl ýshin búrynghy jәne qazirgi zamandardyng iydeologiyalary «internasionalizm», «rasionaldy damu integrasiyasynyng demokratiyasy» ataularymen oi-órisimizge, jan-dýniyemizge qúiyp, darytqan uy әserinen arylyp, zamanauy shabuyldargha tótep bere alatyn shynayy últtyq sanany qalyptastyru qajet dep sanaydy. Osy orayda «ýsh túghyrly til», «qazaqstandyq últ» ispetti nigilistik konsepsiyalardan arylyp, jana memlekettik sanany tek qazaq tilinde damytudy parasatpen jýieli jolgha qoigha shaqyrady.

Kitapqa Bolat Dýisembining jetpisten astam maqalasy engizilgen. Solar týgeldey, negizinen tәuelsizdikting әr kezindegi qoghamy tynys-tirshilik kórinisterin taldaudy, solardan syny oy qorytudy, alghan baghytqa әdil bagha berip, kemshilikterdi týzeu joldaryn izdestirudi kózdeydi.

Mәselen, tәuelsizdigimizding jiyrma jyldyghyna oray jazghan «Tәuelsizdik ýshin kýresting sabaqtary»  atty tolghamdarynda avtor kózi ashyq, kókiregi oyau kópshilik kókeyindegi «memleket qúrushy qazaq halqynyng qordalanyp qalghan biraz mәselelerining әli de bolsa sheshimin tappay jatqanynyng sebebi» haqynda pikir bildiredi.

Ol halqymyzdyng «ózine tәn beyghamdau, tym tózimdilik tanytatyn sabyrlylyghy men ...moynyna ilingen otarlyq sayasattyng yqpaly saldarynan jigerinen airylyp,  qúlminezdikke dushar boluy» últ mýddesi jolyndaghy kýreste az tabysqa toqmeyilsuimizge apardy degendi aitady. Sonday-aq bizding óz qúqtarymyzdy belsendilikpen qorghauymyzgha «kezinde rushyldyq pen jershildikti tiyimdi paydalanghan otarlyq sayasat qazaqtyng boyyna shym-shymdap sinirgen ózimshildik pen alauyzdyq» ta ziyanyn tiygizip jýr deydi. Oghan ozyq órkeniyetke ie batystyng payda men baylyqty adam baqytynyng shyny dep biletin synarjaq úghymyna bizding eurosentristik filosofiyamen tәrbiyelengen zamandasta-rymyzdyng qúlay berilui, sóitip shyghys pәlsafasynyn  adamy qúndylyqty baghalaudy uaghyzdaytyn ruhany órkeniyetinen airyluy da sebepker ekenin eskertedi.

Osynday ahualda, avtordyng ilanymyna qaraghanda,  damuymyzdyng jolynda bolyp jatqan ózgeristerge syn kózben qarap, qayda bara jatyrmyz, betimizdi qalay týzeymiz degen súraqty ózimizge jii qoyyp otyrugha tiyispiz.

Búl rette kitapta qayta qúru jyldarynda tәuelsizdikke úmtylghan respublikalar ishindegi iritki júmystardyng bel aluyna ortalyq biylikting imperiyalyq ambisiyasy әser etkeni jayynda sóz bolady. Búryn bodandyghynda bolghan halyqtardy óz uysynan shygharmaugha baghyttalghan partiya sayasaty, onyng Qazaq Respublikasynda 1989 jyly tilder turaly zang qabyldanghanda әr jerde oryn alghan teris kórinisteri, әsirese qazaq halqynyng tәuelsiz el boluyna Shyghys Qazaqstanda úiymdastyrylghan qarsylyq, sondaghy separattyq әreketter tughyzghan  kelensiz jaghday Bókenning jazbalarynda jan-jaqty qarastyrylghan.

Avtor «Últtyq memleketting ekonomikalyq damuynyng ózekti mәseleleri» degen taqyrypta qazaq qúryltayynda arnayy bayandama jasap, elimiz ýshin eng manyzdy degen mәselelerge oray pikirin ortagha salghan-dy. Sonyng jinaqta keltirilgen mәtininde ol qazaq últynyng janghyruyna, qúndylyqtarynyng saqtaluyna atsalysu bәrimizding boryshymyz ekenin eske sala otyryp, «memleketting ekonomikasyn  tek últtyq iydeya negizinde, halqymyzdyng mýddesin qyzghyshtay qorghay alatyn, әr azamattyng dәuletti, auqatty boluyn sheshetin sayasy ústanymda damytu» joldaryn saralaydy. Tәuelsizdigimizdin, últymyzdyng berik saqtaluy tek tarihy damu jolymyzdan sabaq alyp, halqymyzdyng mentaliytetine say, ghylymgha sýiengen dúrys jol tabu arqyly ghana mýmkin  әm  bayandy bolmaghyn dәleldeydi. Baylyghy mol qazaq jerinde halyqty kedeyshilikke úshyratudyng qazaqqa qastandyq jasaumen barabar ekenin eskertedi. Adamdardyng әleumettik tensizdik alshaqtyghy arta týsuine jol berilmeytin mehanizmderdi útymdy paydalanu arqyly ekonomikalyq damudyn  quatyn arttyrugha bolatynyna nazar audarady.

Bolat Dýisembining Jer reformasy jónindegi komissiya tóraghasyna joldaghan ashyq haty, júmyssyzdyqtyng tamyryn izdestirip, búl qúbylystyng aqiqatyn ashugha tyrysqan maqalasy, júmyssyzdyq mәselesin әlemdegi tiyimdi tәjiriybelerdi ghylymy saraptamadan ótkizip, últtyq mentaliytetti eskeru, el baylyghyn ýnemshildikpen paydalau, jemqorlyqtan arylu jolymen sheshu jayyndaghy úsynysy oqyrmandy   biyik memleketshildik oigha jeteleydi.

Jalpy, memleketshildik qasiyetti avtor «Memleketshildik – azamattyq borysh» degen maqalasynda arnayy taldaghan. Memleketshildik pen patriotizmning óshpes  otyn jastardyn  keudesine laulata jaghudaghy agha úrpaq róline avtor «Ziyaly azamattar, qaydasyndar?» atty maqalasynda  erekshe mәn bergen. Kitaptan oqyrman jana qoghamdyq sanany, últtyq sanany qalyptastyru jәne onyng mәn-maghynasy haqyndaghy Bókenning birneshe syndarly, bayypty maqalasymen tanysa alady. Al elimizding damu barysynda kezdesip túrghan týrli kýrdeli mәselelerge baylanysty Ýkimet basshysyna, birneshe mәrte Memleket basshysyna baghyttaghan hattary kim-kimdi de jaybaraqat qaldyrmaytyny anyq.

Elin bar jýregimen sýietin, halqynyng bolashaghyna jany auyra qaraytyn Bolat Dýisembi syndy azamattyng osy kitabyndaghy kýlli jazbalary býgingi tәuelsizdik kýreskerlerining kәdesine asaryna, jalpy joghary jәne arnayy orta oqu oryndarynyng oqytushylary men studentterin, barsha oqyrmandy qanaghattandyryp, izdenimpaz jastardy  razy eterine kýmәn joq. Tek taralym mәselesin retteudi qatty oilastyrghan jón.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz