سانالى كوزقاراسقا شاقىراتىن كىتاپ حاقىندا

بولات دۇيسەمبىنىڭ «ۇلتتىق مۇددەنى قالاي قورعايمىز» اتتى جيناگىنىڭ قازاقستان جازۋشىلار كىتاپحاناسىنداعى تانىستىرىلىمىنا بايانداما

قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست، اقىن، پۋبديتسيست بولات دۇيسەمبىنىڭ «ۇلتتىق مۇددەنى قالاي قورعايمىز» اتتى كىتابى بۇگىنگى جاڭا قازاقستان، ادىلەتتى قازاقستان ۇرانىن جانىمەن ءتۇسىنىپ، ازات ەلىمىزگە، تاۋەلسىز دامۋ جولىنا تۇسكەن حالقىمىزعا ادال قىزمەت ەتۋگە بەيىل بارشا ازاماتقا، اسىرەسە جاستارعا ارنالعان.

بوكەڭنىڭ ءوزى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا پارتيا-كەڭەس قىزمەتتەرىندە ادال قىزمەت ەتكەن تۇلعا. بيلەۋشى پارتيا قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاعاننان باستاپ ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا ورىن العان قيلى قوعامدىق ۇدەرىستەرگە تىكەلەي ارالاسىپ، ءاردايىم ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا اتسالىسقان، رەسپۋبليكا كولەمىندە ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان قايراتكەر.

ول تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ۇزاق جىلدارعى سوتسياليستىك قۇرىلىس بارىسىندا قالىپتاسىپ قالعان كەڭەستىك قوعامدىق سانانىڭ بىردەن مۇمكىندىك بەرە قويماعانىن، ونىڭ، ءتىپتى، زاماناۋي قوعامدىق سانانىڭ ءورىس الۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىسقانىن كوردى. سوندىقتان سونى دۇرىستاۋ جولىنداعى كۇرەسكە، ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدە جول بەرىلىپ كەلە جاتقان كەمشىلىكتەردى جويۋعا باعىتتالعان  كۇرەسكە تىكەلەي ءوزى دە اتسالىستى.

وسى تاراپتارداعى ويلارىن، تالداۋلارى مەن ساراپتامالارىن، تۇجىرىمدارىن ارقاشان ءتۇرلى جيىنداردا، ءباسپاسوز بەتتەرىندە ورتاعا سالىپ وتىردى. قايراتكەر بولات دۇيسەمبىنىڭ قازىرگى تانىستىرىلىمى وتكىزىلىپ وتىرعان ماقالالار جيناعى سولاردىڭ ونداعان جىلدار بويعى ءىس-داعدىدا دامىتىلىپ، قورىتىلعان نۇسقالارى بولىپ تابىلادى.

اۆتور كىتابىنىڭ العاشقى بەتتەرىنەن-اق الدا تۇرعان نەگىزگى ماقساتىمىزدى ايقىنداپ الۋدى ماقسات ەتكەن. ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى پىكىر الماسۋلاردى شولا كەلە، بىزگە ارقاشان ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعايتىن، بولاشاقتا حالقىمىزدى الەمدىك جاھانداندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ قۇربانى بولدىرمايتىن، شىن مانىندەگى زاماناۋي، بەكەم ۇلتتىق يدەيا وزەگىنە اينالعان مىقتى مەملەكەت  قۇرۋ اۋاداي قاجەت دەپ تۇجىرادى. مەملەكەت پەن ونىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋى ۇلتتىق يدەياعا تاۋەلدى بولۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى.

وسىنداي ۇستانىمدى ارقاۋ ەتىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى مۇناي سىندى تابيعي بايلىق پەن يندۋستريا اۋقىمىندا عانا قاراستىرماي، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە ءتان ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعىن عىلىمعا نەگىزدەلگەن جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانا وتىرىپ  دامىتۋ قاجەت دەيدى.  تەك سونداي ءىس-ارەكەت ارقىلى تابيعي قاسيەتى مەن رۋحاني بايلىعى جان-جاقتى قايتا تۇلەيتىن حالقىمىز الەمدى جاسامپاز ۇلت  رەتىندە مويىنداتا الاتىنىنا بوكەڭنىڭ سەنىمى كامىل.

بۇل ءۇشىن بۇرىنعى جانە قازىرگى زامانداردىڭ يدەولوگيالارى «ينتەرناتسيوناليزم»، «راتسيونالدى دامۋ ينتەگراتسياسىنىڭ دەموكراتياسى» اتاۋلارىمەن وي-ورىسىمىزگە، جان-دۇنيەمىزگە قۇيىپ، دارىتقان ۋى اسەرىنەن ارىلىپ، زاماناۋي شابۋىلدارعا توتەپ بەرە الاتىن شىنايى ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ قاجەت دەپ سانايدى. وسى ورايدا «ءۇش تۇعىرلى ءتىل»، «قازاقستاندىق ۇلت» ىسپەتتى نيگيليستىك كونتسەپتسيالاردان ارىلىپ، جاڭا مەملەكەتتىك سانانى تەك قازاق تىلىندە دامىتۋدى پاراساتپەن جۇيەلى جولعا قويۋعا شاقىرادى.

كىتاپقا بولات دۇيسەمبىنىڭ جەتپىستەن استام ماقالاسى ەنگىزىلگەن. سولار تۇگەلدەي، نەگىزىنەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءار كەزىندەگى قوعامي تىنىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن تالداۋدى، سولاردان سىني وي قورىتۋدى، العان باعىتقا ءادىل باعا بەرىپ، كەمشىلىكتەردى تۇزەۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدى كوزدەيدى.

ماسەلەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعىنا وراي جازعان «تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ساباقتارى»  اتتى تولعامدارىندا اۆتور كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كوپشىلىك كوكەيىندەگى «مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ قوردالانىپ قالعان ءبىراز ماسەلەلەرىنىڭ ءالى دە بولسا شەشىمىن تاپپاي جاتقانىنىڭ سەبەبى» حاقىندا پىكىر بىلدىرەدى.

ول حالقىمىزدىڭ «وزىنە ءتان بەيعامداۋ، تىم توزىمدىلىك تانىتاتىن سابىرلىلىعى مەن ...موينىنا ىلىنگەن وتارلىق ساياساتتىڭ ىقپالى سالدارىنان جىگەرىنەن ايرىلىپ،  قۇلمىنەزدىككە دۋشار بولۋى» ۇلت مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستە از تابىسقا توقمەيىلسۋىمىزگە اپاردى دەگەندى ايتادى. سونداي-اق ءبىزدىڭ ءوز قۇقتارىمىزدى بەلسەندىلىكپەن قورعاۋىمىزعا «كەزىندە رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىكتى ءتيىمدى پايدالانعان وتارلىق ساياسات قازاقتىڭ بويىنا شىم-شىمداپ سىڭىرگەن وزىمشىلدىك پەن الاۋىزدىق» تا زيانىن تيگىزىپ ءجۇر دەيدى. وعان وزىق وركەنيەتكە يە باتىستىڭ پايدا مەن بايلىقتى ادام باقىتىنىڭ شىڭى دەپ بىلەتىن سىڭارجاق ۇعىمىنا ءبىزدىڭ ەۋروتسەنتريستىك فيلوسوفيامەن تاربيەلەنگەن زامانداستا-رىمىزدىڭ قۇلاي بەرىلۋى، ءسويتىپ شىعىس ءپالسافاسىنىڭ  ادامي قۇندىلىقتى باعالاۋدى ۋاعىزدايتىن رۋحاني وركەنيەتىنەن ايرىلۋى دا سەبەپكەر ەكەنىن ەسكەرتەدى.

وسىنداي احۋالدا، اۆتوردىڭ يلانىمىنا قاراعاندا،  دامۋىمىزدىڭ جولىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە سىن كوزبەن قاراپ، قايدا بارا جاتىرمىز، بەتىمىزدى قالاي تۇزەيمىز دەگەن سۇراقتى وزىمىزگە ءجيى قويىپ وتىرۋعا ءتيىسپىز.

بۇل رەتتە كىتاپتا قايتا قۇرۋ جىلدارىندا تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان رەسپۋبليكالار ىشىندەگى ىرىتكى جۇمىستاردىڭ بەل الۋىنا ورتالىق بيلىكتىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى اسەر ەتكەنى جايىندا ءسوز بولادى. بۇرىن بوداندىعىندا بولعان حالىقتاردى ءوز ۋىسىنان شىعارماۋعا باعىتتالعان پارتيا ساياساتى، ونىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىندا 1989 جىلى تىلدەر تۋرالى زاڭ قابىلدانعاندا ءار جەردە ورىن العان تەرىس كورىنىستەرى، اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا شىعىس قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلعان قارسىلىق، سونداعى سەپاراتتىق ارەكەتتەر تۋعىزعان  كەلەڭسىز جاعداي بوكەڭنىڭ جازبالارىندا جان-جاقتى قاراستىرىلعان.

اۆتور «ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» دەگەن تاقىرىپتا قازاق قۇرىلتايىندا ارنايى بايانداما جاساپ، ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى دەگەن ماسەلەلەرگە وراي پىكىرىن ورتاعا سالعان-دى. سونىڭ جيناقتا كەلتىرىلگەن ماتىنىندە ول قازاق ۇلتىنىڭ جاڭعىرۋىنا، قۇندىلىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا اتسالىسۋ ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز ەكەنىن ەسكە سالا وتىرىپ، «مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن  تەك ۇلتتىق يدەيا نەگىزىندە، حالقىمىزدىڭ مۇددەسىن قىزعىشتاي قورعاي الاتىن، ءار ازاماتتىڭ داۋلەتتى، اۋقاتتى بولۋىن شەشەتىن ساياسي ۇستانىمدا دامىتۋ» جولدارىن سارالايدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ بەرىك ساقتالۋى تەك تاريحي دامۋ جولىمىزدان ساباق الىپ، حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە ساي، عىلىمعا سۇيەنگەن دۇرىس جول تابۋ ارقىلى عانا مۇمكىن  ام  باياندى بولماعىن دالەلدەيدى. بايلىعى مول قازاق جەرىندە حالىقتى كەدەيشىلىككە ۇشىراتۋدىڭ قازاققا قاستاندىق جاساۋمەن بارابار ەكەنىن ەسكەرتەدى. ادامداردىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك الشاقتىعى ارتا تۇسۋىنە جول بەرىلمەيتىن مەحانيزمدەردى ۇتىمدى پايدالانۋ ارقىلى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ  قۋاتىن ارتتىرۋعا بولاتىنىنا نازار اۋدارادى.

بولات دۇيسەمبىنىڭ جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا توراعاسىنا جولداعان اشىق حاتى، جۇمىسسىزدىقتىڭ تامىرىن ىزدەستىرىپ، بۇل قۇبىلىستىڭ اقيقاتىن اشۋعا تىرىسقان ماقالاسى، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن الەمدەگى ءتيىمدى تاجىريبەلەردى عىلىمي ساراپتامادان وتكىزىپ، ۇلتتىق مەنتاليتەتتى ەسكەرۋ، ەل بايلىعىن ۇنەمشىلدىكپەن پايدالاۋ، جەمقورلىقتان ارىلۋ جولىمەن شەشۋ جايىنداعى ۇسىنىسى وقىرماندى   بيىك مەملەكەتشىلدىك ويعا جەتەلەيدى.

جالپى، مەملەكەتشىلدىك قاسيەتتى اۆتور «مەملەكەتشىلدىك – ازاماتتىق بورىش» دەگەن ماقالاسىندا ارنايى تالداعان. مەملەكەتشىلدىك پەن ءپاتريوتيزمنىڭ وشپەس  وتىن جاستاردىڭ  كەۋدەسىنە لاۋلاتا جاعۋداعى اعا ۇرپاق رولىنە اۆتور «زيالى ازاماتتار، قايداسىڭدار؟» اتتى ماقالاسىندا  ەرەكشە ءمان بەرگەن. كىتاپتان وقىرمان جاڭا قوعامدىق سانانى، ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ جانە ونىڭ ءمان-ماعىناسى حاقىنداعى بوكەڭنىڭ بىرنەشە سىندارلى، بايىپتى ماقالاسىمەن تانىسا الادى. ال ەلىمىزدىڭ دامۋ بارىسىندا كەزدەسىپ تۇرعان ءتۇرلى كۇردەلى ماسەلەلەرگە بايلانىستى ۇكىمەت باسشىسىنا، بىرنەشە مارتە مەملەكەت باسشىسىنا باعىتتاعان حاتتارى كىم-كىمدى دە جايباراقات قالدىرمايتىنى انىق.

ەلىن بار جۇرەگىمەن سۇيەتىن، حالقىنىڭ بولاشاعىنا جانى اۋىرا قارايتىن بولات دۇيسەمبى سىندى ازاماتتىڭ وسى كىتابىنداعى كۇللى جازبالارى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرىنىڭ كادەسىنە اسارىنا، جالپى جوعارى جانە ارنايى ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرىن، بارشا وقىرماندى قاناعاتتاندىرىپ، ىزدەنىمپاز جاستاردى  رازى ەتەرىنە كۇمان جوق. تەك تارالىم ماسەلەسىن رەتتەۋدى قاتتى ويلاستىرعان ءجون.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz