Orynbordy qaytaru mýmkin be?

Kirispe
Orynbor óniri — qazaq halqynyng ejelgi tarihy qonysy. Búl aimaq ghasyrlar boyy Kishi jýz rularynyng (Álimúly, Bayúly, Jetiru) ata-júrty bolyp keldi. XVIII ghasyrdan bastap Resey imperiyasy jýrgizgen otarlau sayasaty nәtiyjesinde Orynbor óniri qazaq halqynyng qolynan ketti. Býgingi tanda Orynbor oblysy Resey Federasiyasynyng qúramynda bolsa da, tarihy jadta qazaqtyng jeri retinde saqtalyp keledi. Búl maqalada Orynbordy qaytaru mәselesining halyqaralyq qúqyq pen tarihy әdilettilik túrghysynan mýmkindikteri qarastyrylady.
Orynbor ónirining tarihy qazaq jeri ekendigi
Kishi jýz rulary Orynbor ónirin ejelden jaylau, qystau, kókteu retinde paydalanghan.
XVIII ghasyrdyng ortasyna deyin búl aimaq qazaq handyghynyng yqpalyndaghy erkin qonys boldy.
1734 jyly Resey imperiyasy Orynbor ekspedisiyasyn úiymdastyryp, bekinister sala bastady.
1743 jyly Orynbor qalasynyng negizi qalandy — búl otarlau sayasatynyng naqty kórinisi edi.
1920–1925 jyldary Orynbor Qyrghyz (Qazaq) AKSR-ning astanasy boldy. Búl kezeng Orynbordyng qazaq jeri ekenin sayasy túrghyda moyyndatqan sәt boldy.
Halyqaralyq qúqyq jәne qazirgi shekaralar
1991 jyly Qazaqstan tәuelsizdigin jariyalaghan kezde Qazaqstan men Resey arasyndaghy shekara kenestik әkimshilik-aumaqtyq bólinis negizinde avtomatty týrde qabyldandy.
2005 jyly Qazaqstan men Resey arasynda Memlekettik shekara turaly kelisim jasalyp, eki jaq ony bekitti.
BÚÚ jarghysyna sәikes qazirgi halyqaralyq qúqyq shekaralardyng myzghymastyghyn, egemendi memleketterding aumaqtyq tútastyghyn qorghaugha baghyttalghan.
Memleketaralyq kelisimder negizinde moyyndalghan shekaralardy ózgertu tek ekijaqty kelissózder nәtiyjesinde nemese halyqaralyq arbitraj arqyly ghana mýmkin.
Halyqaralyq tәjiriybe
Germaniya–Polisha: Oder–Neyse shekarasy boyynsha Germaniya shyghys jerlerin Polishagha bergennen keyin ony qaytaryp alu talaptary sәtsiz ayaqtaldy.
Qytay–Resey: XIX ghasyrda Resey basyp alghan Amur, Ussury jerleri tek simvolikalyq araldardyng qaytaryluymen shekteldi.
Finlyandiya–Resey: Kareliya aimaghy Finlyandiyadan Reseyge ótkennen keyin qaytaru әreketteri halyqaralyq qoldau tappady.
Orynbordy qaytaru joldary
Qazirgi jaghdayda shynayy tetikter:
Reseyding óz erkimen qanday da bir jerdi qaytaru turaly sheshimi (óte tómen yqtimal).
Erekshe mәrtebesi bar mәdeni-ekonomikalyq aimaq qúru.
Aymaqtaghy qazaq mәdeniyeti men tilin qorghau ýshin halyqaralyq jәne ekijaqty kelisimder jasau.
Orynbordaghy qazaq múralaryn saqtau, ghylymy zertteu, mәdeny ortalyqtar ashu.
Qorytyndy
Orynbor ónirining qazaq jeri ekeni tarihy túrghydan dau tughyzbaydy. Degenmen qazirgi halyqaralyq qúqyq jýiesi jәne Reseymen aradaghy kelisimder búl jerdi qaytaru mýmkindigin aitarlyqtay shekteydi. Qazaqstan ýshin tarihy әdilettilikti saqtau men nasihattaudyng eng tiyimdi joly — mәdeny múrany saqtau, aimaqtyq baylanystardy nyghaytu jәne diplomatiyalyq arnalar arqyly qazaq halqynyng tarihy qúqyqtaryn moyyndatu.
Órken Toqtarúly
Abai.kz