Biz búghan deyingi maqalamyzda HHI ghasyr adamzat ýshin shyn mәninde endi ghana, yaghny shiyrek ghasyr ótkennen keyin bastalghanyn aitqan edik. Onyng basty belgisi ótken jýzjyldyqtyng ekinshi jartysynda qalyptasqan irgeli geosayasy negizder tepe-tendigining búzyluy boldy. Sol kezde biz Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyng osy jana dәuirding syn-qaterine tótep beru ýshin jasaghan jýieli eki qadamyn taldaghan edik. Onyng birinshisi – sayasy reformalar arqyly memleketting ishki túraqtylyghyn nyghaytu, ekinshisi – ekonomikalyq jýieni qúbylmaly әlemge beyimdeudi kózdeytin ekonomikalyq reformalar. Al Jana Qazaqstannyng ýshinshi taghany qanday bolmaq?

TARIHTAN TARTYLGhAN KÓPIR

«Men kimmin? Qaydan keldim?
Meni ógeysinbeytin el bar ma?»
«Súltan Beybarys» filimi (1989)

Ádette, biz adamzat nemese últ tariy­hyn ótkenning qoynauynda qalghan dý­nie se­kildi qabyldaymyz. Sondyqtan onyng qazirgi ómi­rimizge tikeley qatysy joq­tay kóri­ne­tini bar. Áriyne, tariyh­tyng yqpa­lyn eshkim joq­qa shyghara almaydy. De­sek te, biz ótken­ge ótkel salyp ótu mým­kin emes dep eseptey­tini­miz jasyryn emes. Biraq keyde tarihtyng til­siz kuәsi – tas­qa, qabyrghagha, synghan tos­ta­ghangha qo­ly­myz tiyse, kenetten keshe men býgindi jal­ghaytyn kópir payda bol­ghan­day, dәuir­di dәuirge úlastyrghan jýike ta­myr­­dyng býlkildep soqqanyn sezemiz.

Memleket basshysynyng tapsyr­ma­sy­men 2023 jylghy jazda Mysyr men Siy­riya­nyng súltany, krest joryqtaryna jә­ne mon­gholdargha toytarys bergen mәm­lýk, úly babamyz Beybarystyng 800 jyl­­­dyghyna oray Kairge bardyq. Basty maq­satymyz – Qazaqstan men Mysyrdyng bir­lesken jo­basy, HIII ghasyrda Beybarys saldyrghan me­­­shitting ashylu saltanatyna qatysu edi. Ny­sandy qalpyna keltiru jú­mystary bi­raz jylgha jalghasqany belgili. Nәtiyjesinde, búl tarihy jәdiger ózining ruhany bol­my­syn joghaltpay, qazirgi zamannyng sәn-sal­tanatyna say keletin zamanauy keshenge ai­­naldy. Bizge, әsirese, ondaghy arhiy­tek­turalyq sheshim úna­dy. Sebebi zamanauy tehnologiyalar men kóne negizding astasuy ót­kennen bo­la­­shaqqa salynghan kópir is­petti kórin­ge­ni ras.

Sol kezde erekshe bir kýidi bastan kesh­tim: bir sәtke tughan jer men túrghan jer­ding arasyndaghy bes myng shaqyrym­nyng bar-jo­ghyn sezbey qaldym. Óitkeni talantty qo­lónershiler qalpyna kel­tir­gen sonau HIII ghasyrda bederlengen ta­nys oi-ór­nekter, eki týsti kirpishten qa­langhan qa­byrghalar – bәri jýregimizge ja­qyn dýniye­ler edi. Bәlkim, bizding danq­ty jerlesimiz ózining bala kezinde Úly Dala tósinde qo­lyna alghan jusannyng iyisin sezinip, osylay bol­sa da Otanyna oral­ghanday kýy keshkisi kel­gen bolar?!

Osynday sәtterde ózindi býgingining gha­na emes, odan anaghúrlym ýlken jara­ty­lys­tyng bir bólshegi siyaqty sezinetin kýy bo­lady. Ózinnen búrynghylar men keyin­gi­lerding oi-armandaryn, ruhyn, qay­ghy-múny men ýmitin úrpaqtan-úrpaq­qa jalghap, boyyna sinirgen birtútas, ýz­dik­siz, tiri sa­na­nyng bóligi ekenindi úghy­na týsesin.

Osy túrghydan alghanda, Úly Dala – ta­riy­hiy-geografiyalyq kenistik qana emes,
ol – újymdyq sanadaghy ruhany ól­shem. Oghan dem berip otyrghan kónergen qiyandaghy beysanaly impulister emes, mynjyldyq joldaghy mәdeniyettermen, synaqtarmen jәne jenistermen betpe-bet kelgende tughan emosionaldy tәji­riy­be. Mine, bizding biregeyligimizding ta­my­ryn osy tústan izdeu kerek. Kóptegen gha­syr boyy búl jandy kenistikting ar­nasy taramdalyp, әlemge jana qan ta­rat­sa, tartylugha shaq qalghan kezderi de boldy. Jenisterding atasy atan­ghan әl-Mә­lik az-Zahir Rukn ad-Din Bey­ba­rys qay­ta oraludy armandaghan osy kenis­tik­ting býlkildep soghyp túrghan geog­ra­fiyalyq jәne ruhany jýregi, «әlemning kin­diginde» ornalasqan meken, ol – Qazaq­stan. Búryn solay bolghan, qazir de solay.

Sebebi әlemning qay týpkirinde jýr­sek te, taghdyr qanshama tamasha jerlerge je­telep aparsa da, múryndy jaryp, keu­deni ker­gen dala jusanynyng iyisine je­tetin esh­nәrse joq.

TARIH TASQYNYNDA JOGhALMAU

Osylaysha, qalyptasqan paradiyg­ma­lardyng búzyluy HHI ghasyrdyng ózindik ereksheligine ainaldy. Yaghni, jahan­dyq qauip-qaterding órshy týsui, ha­lyq­ara­lyq ortaq ómir sýru qaghidattarynyng de­for­masiyalanuy jәne últshyl-popu­lizm­ning keng taraluy uaqytsha daghdarystyng óz­geristeri ghana emes, býgingi kýnning shyn­dyghyn aiqyndaytyn belgiler. Qazaqstan osy birtútas әlemning ajyramas bólshegi re­tinde búl ýderisterden qalys qala al­may­dy.

Al tarihtyng osynau asau tolqynyna jú­tylyp ketpeu ýshin memleketke myz­ghy­mas ishki ózek qajet. Búl degeniniz, eko­no­mika da, sayasy jýie de emes. Sebebi olar bel­gili bir aumaqqa jәne ondaghy adamdar­dyng mentaliytetine tәueldi emes әmbebap úghymdar desek, qatelese qoymaymyz. Al ishki ózek bolsa, biregey, berik, últty úiys­tyra­tyn dýniyelerge taban tireytini anyq.

Yaghni, bólshekteuge kelmeytin biregeylik qa­na jalpygha ortaq daghdarys dýrbeleninde últ­tyng ydyrauyna jol bermeytin mo­le­kulyarlyq baylanys bola alady. Búl – bar­lyq azamattyng ózine ghana tәn mәdeniy-bol­mystyq qúndylyq matrisasyna jata­ty­nyn sezinui.

Atalghan tezisti jaqsyraq týsinu ýshin biz últty adammen salystyryp kóreyik. Adam túlghasy Ózim jәne Ózge degen týsinik ar­qy­ly ózin ózgeden bólekteydi. Biz jәne Olar. Últtyng ózin-ózi tanuy osynday op­pozisiyalyq ústanymnan bastalyp, onyng qor­shaghan geosayasy ortadan joyylyp ket­peuining kepili bolady.

Quatty últtyq biregeylik shyghu tegine, әleu­mettik jaghdayyna, diny nemese sayasy kóz­qarastaryna qaramaydy. Biz aitqan ishki ózek degenimiz – osy. Sol ghana Qazaq­standy birtútas ómirsheng aghzagha biriktire otyryp, negizgi kýshter men syrtqy syn-qaterlerge tótep bere alady. Eger sayasy jýie – onyng tiregi, ekonomika – ómirlik nәri bolsa, biregeylik – últtyng jany, mәni, erki men ruhy.

Búl salystyru – romantikalyq abst­rak­siya emes. Sebebi Samueli Hantington­nyng pikirinshe, onyng sipattamalary kózge kórinbeytindey, qolgha ilinbeytindey san týrli mazmúnda bolsa da, últtyq biregey­lik­ten últtyq mýdde tuyndaydy. Sondyq­tan últtyng mýddesin tútas aiqyndau bizding kim ekenimizdi jәne basqalardan qalay erekshelenetinimizdi týsinuimizge tikeley baylanysty. Al múny týsinip almay, mem­le­ket pen qoghamnyng odan әri damuyn bol­jau mýmkin emes.
Osydan kelip, mynaday súraq tuyn­day­dy. Jalpy, Qazaqstan degenimiz ne? Ol et­nostyq tútastyq pa, әlde ortaq azamat­tyq biriktirgen óz qazanynda qaynaghan etnomәdeny subbiregeylik pe? Últtyq kokteyliding ingrediyentterin biriktiretin ne? Mәdeniyet, tuystyq, sayasy qúndylyqtar, ortaq tarih nemese bolashaqqa degen kóz­qaras pa? Eger biriktirushi mәdeniyet bolsa, ol birtútas pa, әlde kópmәdeniyetti me? Etnostyq, dini, әleumettik jәne sayasy bire­geylikten biyik túratyn barshagha ortaq super-biregeylik bizge tәn be?

Osy súraqtardy qoydyng ózi yqtimal jauap­tyng kóp bolatynyn menzeydi. Qym­batty oqyrman da solay oilaytyny anyq. Biraq biz búdan qysylmauymyz kerek. Óitkeni HHI ghasyr – basqalardy aitpa­ghanda, últtyq biregeylikting ózi әlemdik daghdarysqa tap bolghan dәuir.

Búl daghdarys barlyq jerde bayqalady jәne jahandyq sipatqa iye. Odan bay-quat­ty Batys Europa da, AQSh ta tys qala alghan joq. Búghan dәlel amerikalyq balqytu qaza­nynyng klassikalyq modeli birneshe faktordyng kýshti qysymymen negizgi anglo-protestanttyq biregeylik әlsiregen tústa syr berui aiqyn dәlel bola alady. Búl qanday faktorlar? Olar: Latyn Ame­rikasy men Aziyadan jappay kóshu, mәdeny әraluandyqtyng keninen taraluy, nәsil, etnos jәne jynystyq belgiler úghym­da­ryna negizdelgen toptyq biregeylikting or­nyghuy, diasporalardyn, kosmopolitizm men elitanyng transúlttyq ózindik bire­geyligining kýshengi.

Osylaysha, dәstýrli amerikalyq bire­gey­lik keyingi segiz-toghyz jylda aitar­lyq­tay daghdarysqa tap boldy. Tarazynyng bir ba­synda «Black Lives Matter» úranymen jap­pay narazylyqtargha úlasqan nәsildik daghdarys túr. Al onyng ekinshi basyna AQSh-tyng ishki jәne syrtqy paradiyg­masynyng týbegeyli ózgerisi ornalasqan. Osynyng nәtiyjesinde «Make America Great Again» degen úrandy tu etken Donalid Tramp AQSh-tyng 47-shi Preziydenti bolyp saylanghany mәlim. Keyingi jyldary №1 әlemdik derjava Amerikany úly el etken últtyq bire­geylikting tamyryna oralu ýshin jasaghan BLM-nen MAGA-gha deyingi búl kýrt betbúrys osy materialdyq emes kategoriya­nyng әlem taghdyryndaghy sheshushi mәnin kór­setedi.

Osydan kelip shyghatyn qorytyndy: әrbir memleket ýshin aldymen – últtyq biregeylik, sodan keyin ghana – ekonomika men sayasat. HHI ghasyrdaghy kez kelgen elding memlekettik basymdyqtar ýshtigining ornyn osylay aiqyndaugha bolady. Meninshe, búl artyq aitqandyq emes.

Sondyqtan 2022 jylghy betbúrys kezeninen bastap, Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev Jana Qazaqstan qúru turaly bastama kóterip, ózining reformalyq kýn tәrtibine últtyq birlik mәselesin qos­ty. Sonday-aq Preziydentimiz: «Biz «Týrli kóz­qaras, birtútas últ» qaghidatyn berik ústanuymyz kerek» dep, oghan elimizding bar­lyq azamaty ýshin ortaq biregeylik qún­dylyghy túrghysynan nazar audardy. Mem­le­ket basshysy osylaysha últtyng jana sa­pa­syn jәne barsha azamatqa ortaq qúndy­lyq­tardy qalyptastyru jolynda bәrimizdi últtyq biregeylikti nyghaytugha shaqyryp otyr.

Suret: turkystan.kz

QATAR JOLDAR TOGhYSPAYDY

Osy rette skeptikterdi sóiletseniz, olar bylay der edi: birinshiden, biz múnyng bә­rin ótken otyz jylda birneshe ret estidik; ekinshiden, memleketting búrynghy basshylary Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap últ­tyq birlik pen ortaq biregeylik mәse­le­lerimen ainalysyp keldi.

Shyndyghynda, ótken otyz jyldan astam uaqyt ishinde qazaqstandyq biregeylik pen últ sanasyn janghyrtu qajettiligi turaly mәlimdemeler biylik diskursy ýshin ortaq mәselege ainaldy. Olay bolsa, siz búrynghy kezendegi últ qúru sayasaty men Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng qazirgi refor­malary arasynda týbegeyli aiyrmashylyq bar ma dep súraytynynyz anyq.

Spoyler: aiyrmashylyq bar jәne ol ai­tar­lyqtay ýlken desek, artyq emes.

Búl pikirimizdi dәleldeu ýshin bәrin ba­sy­nan saraptauymyz kerek. Eng aldymen, biz ózi jas últpyz ba? Jauap: iә jәne joq. Óit­keni Tәuelsizdik alghan sәtti jana últtyng pay­da boluynyng bastauy dep sanaugha da bolar edi. Biraq, sonymen birge, múny kem de­gen­de 13 ghasyr búryn nemese odan erterek, biz­ding jerimizde, mәdeniyetimiz ben genimizde óz izin qaldyrghan saqtardyn, ghúndardyng jә­ne ejelgi týrkilerding kóshpeli órkeniyet­terinen bastalghan tútas әri úzaq tarihy tiz­bek­ting tabighy jalghasy dep qarastyrghan jón. Tikeley bizding últymyzdyng Qazaqstan au­maghynda qalyptasuy býgin nemese tipti 30 jyl búryn da bastalghan joq. Ol bir-birimen astasyp jatqan eki ýderispen baylanysty: birin­shisi – qazaq etnosynyng Joshy Úlysyn­daghy halyqtardyng konglomeratynda payda bo­lyp, bólinui, keyin 300 jyldan astam ua­qyt boyy óz memlekettiligi shenberinde damuy, ekinshisi – Qazaq Kenestik Sosia­liys­tik Respublikasy qúramyndaghy kópetnosty biregey halyqtyng qalyptasuy.

1991 jyldan bastap búl ýderisterding ekeui de qúqyq túrghysynda mirasqor mem­le­ket Qazaqstan Respublikasynda egemen últtyng qúrylysy retinde jalghasyn tapty. Mún­da eki joldy ajyratyp kórsetu kerek. Óitkeni tómennen – memlekettik egemendik pen naryqtyq ekonomika jaghdayyndaghy qo­gham­dyq «ózin-ózi qúrudyn» stihiyalyq, ta­biy­ghy prosesi jýrdi. Al jogharydan – kó­pet­nosty kenestik dәuirden keyingi halyq­ty jana tiptegi azamattyq birlikke integ­ra­siyalau jónindegi memlekettik ishki sayasat jýzege asyryldy.

Áriyne, búl eki jol da býginde etnosqa, nә­­silge nemese әleumettik mәrtebege qara­mas­tan, bizge tanymal sipat bergen dәs­týr­lerdin, әdetterdin, mәmilenin, ómirlik tәji­riybenin, maqsattardyn, qúndylyqtar men múrattardyng bastapqy sintezi bolghan ortaq nәtiyjege әkeldi. Búl ortaq nәtiyje – shetelde jýrip te, bir-birimizdi jazbay tanityn adam­nyng sipaty.

Alayda «jogharydan» bastalghan jol ana­ghúrlym qiyn bolyp shyqty jәne ol bas­talghan jerinen alystaghan sayyn alghashqy impulis energiyasyn joghalta berdi. Biz qazir ishki, syrtqy, ekonomikalyq, әleumettik jәne taghy basqa baghyttardan túratyn jal­py memlekettik sayasat turaly emes, maq­sat­ty memlekettik últ qúru jobasy turaly ai­typ otyrmyz.

Rasymen, búl baghyttaghy alghashqy bas­tama­lar, sonyng ishinde Konstitusiyada beki­til­gen qadamdar, jaqsy әri nәtiyjeli boldy. Biraq keyinnen naqty әreketter deklarativti dýniyelerge úlasyp, taqyryptyq diskurstyng tún­ghiyghyna batyp ketti. 2015 jyly Pre­ziy­dent Jarlyghymen qabyldanghan Qazaq­stan­nyng biregeyligi men birligin nyghaytu jәne damytu tújyrymdamasyn býginde eshkim esine týsire qoymas. Biraq «Ruhany janghyru» baghdarlamasy kópshilikting sanasynan kóshe qoy­maghan shyghar. Degenmen mazmún jaghynan belgili bir innovasiyalyq sipatqa ie bol­ghanymen, ol da burokratiyalyq qújattama men esepterding arasynda joghalyp ketti.
Sonday-aq Qazaqstannyng 2050 jylgha deyin­gi damu strategiyasy jazylghany belgili. Onda damyghan 30 elding qataryna kiru jos­parynan bólek, halqymyzdyng tarihy sa­nasynyng ózegi retinde býkilqazaqstandyq biregeylik algha shygharyldy. Sonymen bir qa­ta­rda damyp kele jatqan qazaqstandyq azamattyq qoghamdastyqtyng biriktirushi negizi retinde qazaq halqynyng róline mәn berildi.

Búl eki tezis bir-birimen baylanysty sekil­di kórinse de, nәtiyjesinde bizde qos biregeylik faktisining bar ekenin kórsetti. Onyng biri – damyp jatqan azamattyq bire­geylik, al ekinshisi – polietnostyq elektron­dar ýshin tartylys yadrosy bolatyn qazaq etnosynyng biregeyligi. Al múnyng bәrining bir arnagha toghysuy tek 2050 jylgha qaray tolyq ayaqtalady dep kýtilgen edi.

Osylaysha, Qazaqstan halqynyng ózindik biregeyligining eki dengeyi tirkeledi: birinshi-si – ortaq sayasy qúndylyqtargha negizdelgen birtútas azamattyqtan tuyndaytyn barshagha ortaq biregeylik, ekinshisi – qazaq etnosynyng biregeyligi. Sәikesinshe, eki biregeylikti, Qa­zaqstan azamaty men qazaq etnosynyng bire­geyligin qatar damytugha úzaqmerzimdi baghyt berildi. Oghan sәikes últty jasandy týrde qúrastyrylmaghan, adamdar qoldaytyn shynayy qúndylyqtar negizinde barshagha ortaq biregeylik ayasyna úiystyru mindetin sheshu kem degende 2050 jylgha deyin she­gerildi. Mine, «eski» jәne «jana» Qazaqstan ara­syn­daghy últtyq biregeylikti qalyptastyru mәselesi osy jerden ekige ajyraydy.

Suret: turkystan.kz

«TOQAEV MODELI»

Sonymen, últtyq biregeylik mәselesin­degi eski jәne jana kózqarastardyng aiyr­ma­shylyghy nede? Búryn últ qúru prosesi, negi­zinen, stihiyaly boldy jәne oghan «jo­ghary­dan» yqpal etu әreketteri deklarativti tetik­terdi qabyldaumen shekteldi. Sonday-aq búl júmystyng barlyghy memleketting aq­parattyq tapsyrysymen oryndalatyn BAQ-taghy taqyryptyq diskurspen tәmamda­latyn. Al «Toqaev modeli» bolsa, memleket pen qoghamnyng últty biriktirip qana qoymay, oghan HHI ghasyrda jana sapa bere alatyn ortaq qúndylyqtardy irikteu jәne әzirleu jónindegi proaktivti qyzmetin úsynady.

Dәl osylay eki biregeylikting ornyna eldi bó­lip-jarmaytyn jana tәsil algha shygha bas­tady. Osynau «Toqaev modeli» Tәuelsizdik algha­ly beri bir jýiege týsken jәne kópshilik qa­byldaghan ortaq mәdeni, sayasi, ekonomiy­ka­lyq, túrmystyq, dәstýrli, ómirlik qúndy­lyq­tar keshenin negizge alady. Búl ýlgi eli­mizding azamattaryn jikke bólmeydi, keri­sin­she biriktiredi. Múnyng bәri, týptep kelgende, jana jalpyúlttyq biregeylikting irgetasy bolyp qalanady. Búl – uaqyt talabyna say ny­ghaytu men jetildiru arqyly júmys isteu­ge bolatyn jәne soghan qajet berik qospa. Eskeretin jayt: onyng barlyq qúraushy ból­shekteri mehanikalyq qospa emes, qorytpa, yaghni, týrli qúramdas bólikterding jana bire­gey mәnge sapaly transformasiya­lanuy­nyng nәtiyjesi.

Búl qorytpanyng biregeyligi sol – ol әr­týrli mәdeny qúndylyqqa negizdelgen ele­mentterding biteqaynasyp ketuimen ghana ai­qyndalmaydy. Sonday-aq Qazaqstan hal­qy­nyng jalpyúlttyq biregeyligining negizgi sipaty – «qazaqy» mәdeny kodtyng basym boluymen de daralanyp túrady. Búl, shama­men, «aghylshyndyq», britandyq biregeylik­ting bolmysyn aiqyndaytyn jaghdaygha úq­saydy. Búl rette qazaqy biregeylik te basqa dәstýrlerding mәdeny elementterin ózine qabyldaytynyn nazarda ústaghan jón.

Dәl osy qazaqy mәdeny kod elementteri ortaq azamattyqpen jәne ózge de ortaq qún­dylyqtarmen bir qatarda túrady, aluantýrli sipattaghy birlikti qamtamasyz etetin manyz­gha iye. Sonymen birge búl últqa, kózben kórip, qolmen ústau mýmkin emes, ózgelerge úqsa­maytyn erekshelik syilaydy. Sonyng arqa­synda biz sheteldikter arasynan «qazaq­tardy» etnostyq tegine qaramastan, jazbay tany alamyz.

Búl modeliding mәnin Memleket basshysy 2023 jyly bylaysha tújyrymdap berdi: «Bý­ginde azamattarymyzdyng barlyghy ózde­rin ýlken әri birtútas qazaq otbasynyn, shyn mәninde, qazaq elining mýshesi sezinedi. /…/ Osy rette biz maqtanysh etetin etnomә­deny әraluandyghymyz eshqayda joghalyp ket­peydi. Kerisinshe, birtútas azamattyq ne­giz esebinen nyghaya týsedi. Elimizde týrli mә­deniyet dәstýrleri jalpyúlttyq bire­geylikting berik irgetasy bolyp qalanatyn ózimizge tәn airyqsha ómir sýru salty qa­lyptasty».

Últ qúrylysynyng amorftyq, bet-әl­petsiz, subektisiz jalpyazamattyq mode­li­nen qazaq mәdeny genotiypining aiqyn subek­tivtiligine auysuy – «Toqaev modelinin» basty manyzdy ereksheligi. Búl jekelegen biregeylikterding «birtútas qazaq otbasynyn» ayasynda bir mәdeni-aqyl-oy matrisasyna úlasuynan kórinedi. Múnyng bәri – eshqanday qy­symsyz nemese mәjbýrli assimilya­siya­lausyz, túrghylyqty jerdin, mәdeny orta­nyng jәne sandyq faktordyng yqpaly­men bolyp jatqan tabighy prosess.

Osy pikirimizge Memleket basshysynyn: «Danqty otandastarymyzdy, sportshy­lary­myzdy, mәdeniyet qayratkerlerimizdi, ghalym­darymyz ben studentterimizdi, kәsip­ker­leri­mizdi shyqqan tegine qaramastan, shetelde ýne­mi qazaqtar dep ataydy. Búl – tabighy qú­bylys. Solay bolugha tiyis», – degen ústany­my dәlel.

Obektivti ýderisterdi negizge alu – «Toqaev modelinin» taghy bir ereksheligi. Búl – týp-tamyrdan alshaqtatyp, negizsiz shyghyn­dar­gha ghana әkeletin kýrdeli konstruksiya­lar­dy, doktrinalar men baghdarlamalar ja­saugha tyrysudan týbegeyli bas tartu degen sóz.

Alayda osy qarapayymdylyq jaghdaydy jýgensiz jiberu degendi bildirmeydi. Keri­sinshe, búl – oqighalardyng qalypty aghynyna jәrdemdesu, baghytty týzep, jolda kezdesken kedergilerdi enserip, kedergiler tughyzbay, qogham kóshine ilesip otyru. Aykido qaghidaty da osyghan sayady. Yaghni, ol – tabighy proses­terding energiyasyn aqyryn, biraq anyq, túnshyqtyrmay әri tejemey maqsatqa baghyttau. Sonymen qatar ol – qarsy qoymay ortaq mýddelerdi izdeu, assimilyasiyalamay integrasiyalau.

«Toqaev modelinin» taghy bir manyzdy qúramdas bóligi – pragmatizm jәne nәtiyjeni kózdeu. Sonyng negizinde diskurs shyndyghyn is-әreket shyndyghy almastyrdy. Tiyimdiligi kýmәndi, úzaqqa sozylatyn, birinen-biri tuyndaytyn baghdarlamalardyng ornyn naq­ty ister basty. Osyghan qarap, Jana Qazaq­stan degenimiz amaldyng sózden basym týsui dep aita alamyz. Búl 15 jylgha juyq uaqyt túralap qalghan auqymdy LRT jobasynyng Memleket basshysy aralasqannan keyin 2025 jyldyng kýzinde test-drayvtan ótuge dayyn boluynan da kórinse kerek.

Últ qúru isindegi búl pragmatizm barlyq ba­ghyttan bayqalady. Ásirese, pop-mәde­niyetti, filimderdi, sәndi, tamaqty, sportty, әleumettik jelilerdegi kontentti qalyptas­tyrushy әserdi tuyndatatyn negizgi baghyt­tardy sanaly týrde qoldau men nasihattau­dan da kórinedi. Qalyptastyrushy әser dep otyr­ghanym – últtyq trendterdin, kóp jagh­dayda, jastar arasynda qalyptasuy­na baryn­sha keng jәne tereng әser etetindey taral­­ghan kónil kýy tolqyny. Múnda da «qa­za­­qylyqty» sәnge ainaldyrghan kreativti iyn­dustriya «Toqaev modelinin» negizgi basym­dy­ghy ekenin atap ótken jón.

Búghan naqty mysaldar az emes. Sebebi keyin­gi jyldary Dimash Qúdaybergen, Irina Kayratovna, Qazybek Qúrayysh, Miras pen basqa da jana tolqyn Q-pop oryn­daushylary arqyly qazaq pop-muzy­kasy әlemge tanyl­dy. Qazaq kinoiyn­dust­riyasy qarqyn alyp, songhy eki-ýsh jylda feshn-jәne gastro-industriyadaghy etno­baghyttar algha shyqty. Áleumettik jelilerde últtyq taqyrypqa ar­nalghan avtorlyq rolikterding sany da, sa­pasy da artty. Mú­nyng bәri – bizding pikiri­mizding dúrys ekenin ras­taytyn dәlelder.

Jalpy, Memleket basshysy kreativti industriyany últtyq janghyrudyng manyzdy tetigining biri retinde qarastyruy tegin emes. Sebebi dәl osy salada soft power, yaghny júm­saq kýshti paydalanudyng bereri mol. Búl iste eshkimdi mәjbýrleu, kýshpen kóndiru nemese media gipnozdy qoldanudyng qajeti joq. Qayta tartymdy trendter qalyptastyru arqyly jeke qyzyghushylyqqa jәne emosiya­gha әser etetin tetikterdi jandandyru airyq­sha mәnge iye.

Týptep kelgende, bolashaqtaghy últtyng jana sapasyn qalyptastyru jolyn aiqyndau jәne sodan kelip tuyndaytyn últtyq renessans «Toqaev modelinin» negizgi qaghidaty sanalady. Memleket basshysy atap ótkendey: «Jas úrpaq tarih taghylymyn jәne elding jarqyn bolashaqqa úmtylysyn bir arnagha toghystyryp jatyr. Osylaysha, olar últtyng ruhyn janghyrtuda. Osy serpilisting qarqynyn saqtay otyryp, ony kýsheyte týsu – memleketting mindeti. Búl mindetti abyroymen atqarsaq, qazaqtyng re­nessans dәuiri, yaghny týbegeyli ózgerister zamany keledi».

HHI ghasyrda últty qayta janghyrtu 2050 jyldargha kózdegen búlynghyr meje emes, ol – orta merzimde naqty qol jetkizuge bola­tyn aiqyn maqsat. Búl jolda últ ózin bir otbasy retinde sezinuge tiyis. Búl otba­sy­ny ortaq qúndylyqtar jәne elimizding úzaq­mer­zimdi damu perspektivalaryna degen or­taq kózqaras baylanystyruy shart. Al mú­ny tek últtyq dialog arqyly ghana jýzege asyrugha bolady. Halyq ýnine qúlaq asatyn mem­leketting jana instituty – «tarih taghy­lymy men jarqyn bolashaqty» toghys­tyra­tyn Últtyq qúryltay dәl osy maqsatpen qúryldy.

Suret: turkystan.kz

TARIH TAGhYLYMY

Últtyq qúryltaydyng 2022 jylghy mau­symda ótken tarihy I otyrysyn­da últtyq janghyrudyng negizi qalandy. Sol jiynda Memleket basshysy: «Qúryltaydyng basty maqsaty – jana iydeyalar men jasampaz qadamdar arqyly últ birligin nyghaytu», dep, jana alannyng rólin aiqyndap berdi. Osy­laysha, últymyzgha úya bolghan qasiyetti Úlytau tórinde, qazaq handarynyng atasy Joshy han kesenesining irgesinde tamyryn terenge jay­ghan memlekettiligimizding jana dәuiri bas­tal­d­y deuge tolyq negiz bar.

Qazaqtyng mәdeny jәne tarihy dәs­týri­nen bastau alatyn Últtyq qúryltaydyng for­maty dala demokratiyasy institutynyng mә­nin janghyrtyp qana qoymay, halyqtyng tarihy jadyna, ghasyrlar boyy saqtalghan әdet-ghúrpyna taban tireydi. Múnyng mәni terende jatyr. Búl danqty tarihty eske alu ýshin jasalyp jatqan simvolikalyq shara emes. Ol – bolashaqtyng kelbetine úly tarih arqyly qaraugha mýmkindik beretin qadam.

Qazaqstan tarihynda últtyq biregey­lik­ting qalyptasuyna әser etip, bizding mәdeniy-mentalidy jadymyzda tereng iz qaldyrghan ýsh manyzdy kezendi belgili bir shartty­lyq­pen bólip kórsetuge bolady. Birinshisi – VIII gha­syrdan XII ghasyrgha deyin jalghasqan Or­ta­lyq Aziyadaghy aghartushylyq dәuiri bolsa, ekin­shi kezeng – Altyn orda uaqyty. Al ýshin­shi kezeng – Tәuke han biylegen Qazaq han­dyghynyng altyn ghasyry.

«Órkeniyetter toghysynda bolghan Qazaq­stan ózining kóp ghasyrlyq tarihynda әlem­ning san aluan salt-dәstýrin boyyna sinirdi. Búl – mәdeny kodymyzdyng ajyramas bir bólshegi, últymyzdyng bagha jetpes baylyghy jәne bәseke jolyndaghy artyqshylyghy». Memleket basshysynyng búl sózderi Ortalyq Aziya ónirinde, onyng ishinde bizding elimizding aumaghynda órkeniyetting órkendegen dәuirin dәl sipattaydy. Shyn mәninde, sol kezeng adam­zatqa Shyghysta Ekinshi ústaz atanghan әigili ensiklopedist әl-Farabiydi, Biruniydi, Ibn-Sinany, algebranyng atasy әl-Horezmiydi, Qoja Ahmet Yasauiydi, әl-Buhariydi, Rumiydi, Jýsip Balasaghúndy, Omar Hayyamdy jәne basqa da úly esimderdi berdi.

Búl ghalymdar men oishyldardyn, geog­raf­tar men sayahatshylardyn, filosoftar men teologtardyn, aqyndardyn, suretshi­ler­din, muzykanttardyn, sәuletshiler men sau­dagerlerding dәuiri boldy. Múnyng bәri Eu­ro­padaghy ghylym men ónerding damu kezeninen bir­neshe ghasyr búryn bolghanyn atap ótken jón. Búl naghyz aghartu jәne 500 jylgha ja­l­ghas­qan ruhany gýldenu dәuiri edi. Ol kezde Ortalyq Aziya býkil әlemning ghylymy jәne mәdeny ortalyghy, elder men halyqtar ara­syndaghy altyn kópir bolghany belgili. Osy birneshe ghasyrgha úlasqan intellektualdy órleu kezeninde jinaqtalghan mol qazyna býkil adamzattyn, sonyng ishinde XVIII ghasyr­daghy Europada ghylym men bilimning serpi­lisine jol ashty.

Osynshalyq damu men ilgerileu Úly Ji­bek jolynyng boyynda bolghany airyqsha manyzgha iye. Búl órkeniyet Qazaqstannyng on­týstigindegi qalalardy qamtydy. Mәselen, ejelgi Tarazdyng saudamen tyghyz baylanysty bolghany sonshalyq, keybir derekterde shahar­­­dyng atauy «tarazy» sózinen shyghatyny jóninde aitylady. Kommersiyalyq belsen­dilik qalalardyng damuyna, auqymdy tran­súlt­tyq baylanystargha jәne tútas «halyq­ara­lyq infraqúrylymnyn» payda boluyna yq­pal etti. Ol degenimiz – qyzmet kórsetu sa­lasy: qonaqýiler, keruen-saraylar, bazar­lar men qoymalar. Sol kezde dýniyening әr týp­kirinen saudagerler men qolónershiler, sayahatshylar men ghalymdar, ónerpazdar men suretshiler bay qalalargha aghyldy. Álemdi tanyp-bilgen, óz betinshe sheshim qabylday ala­tyn, jetkilikti salyq tóleytin, ózderimen biy­lik sanasatyn dengeydegi saudager kәsip­kerlerding tútas shoghyry qalyptasty.

Ortalyq Aziyadaghy aghartu dәuiri elimiz­ding ilgerileuine ýlken әserin tiygizip, halqy­myz­dyng újymdyq sanasynda aiqyn iz qal­dyrdy. Búl kezeng әlemge ashyq bolu, mә­de­niyetter polifoniyasy, toleranttylyq, bә­rimen til tabysa bilu, diplomatiya óneri, bi­lim jolyndaghy talpynys siyaqty hal­qy­myzgha tәn qasiyetterding qaynar kózi ekeni sózsiz.

Bizding biregeyligimizding qalyptasu jolyndaghy ekinshi manyzdy kezeng – Altyn Orda dәuiri. Shyn mәninde, dәl osy jerde XIII-XV ghasyrlarda halyqtardyng tarihy qauymdastyghy qalyptasty. Odan Joshy Úlysynyng aumaghyn, tilin, dәstýri men bolmysyn múra etip qabyldaghan qazaq etnosy bólinip shyqqany belgili.

Kenes tarihshylarynyng «Altyn Orda ezgisi», basyp alghan halyqty nayza men qy­lysh arqyly qorqytyp ústaghan jabayy kósh­pendiler ordasy turaly aitqan stereo­tipti tújyrymyna qaramastan, Joshy Úlysy orta ghasyrda órkeniyetting oshaghy bol­dy. Birin-biri tolyqtyra týsetin qalalyq jә­ne kóshpeli mәdeniyetterding sinkre­tika­lyq ýilesimdiliginen onyng biregeyligi qa­lyp­tasty. Kóshpendilerding jauyngerlik ai­byny qala qolónershilerining ónerimen úsh­tasyp, sauda keruenderi әlemning ýzdik sar­bazdarynyng qorghauymen shyghystan ba­tysqa qaray aghylyp jatty. Bazarlar Oi­kumenanyng әr týpkirinen kelgen tauarlargha toly boldy. Al, diny tózimdilik ózara qyp­shaq dialektisinde sóilesetin músylman­dar­gha, qyrym iudey-karaimdaryna, nestorian-hriys­tiandargha jәne pravoslavie ókilderine bey­bit qatar ómir sýruge mýmkindik berdi.

Joshy Úlysynyng mәdeny aluandyghy filosofiya, din, medisina, matematika, parsy jәne týrki әdeby dәstýrimen qatar, Ortalyq Aziya islam aghartushylyq múrasyn, sonday-aq ózining bay folikloryn, onyng ishinde batyrlar jyryn boyyna sinirdi. Altyn Orda birneshe ghasyr boyy Qytay jә­ne Ýndistan, sonday-aq Resey jәne Qyrym­daghy italiyalyq (genueziyalyq) faktoriyalar arqyly Shyghys pen Batys arasynda Úly Jibek jolyndaghy sauda jәne mәdeny kópir, Transkaspiy dәlizining balamasy boldy.

Til osy etnomәdeny әraluandyqty birik­tirgen qúral retinde qyzmet etti. Ol – jazbasha oghyz-qypshaq týrki tili men lingua franca – qypshaq tilining halyqtyq dia­lektileri. Túrpayy latynnan fransuz jәne ispan tilderi payda bolghany siyaqty bú­lardyng biri qazirgi qazaq tiline ainaldy.

Osy etnostyq, diny jәne mәdeny to­lerant­tylyqtyng nәtiyjesinde Altyn Or­dada ómir sýrgen halyqtar erekshe kóp­mә­deny jýie retinde qalyptasty. Lev Gumiy­lev­she aitqanda, ony superetnos deuge bolady. Búl – belgili bir ónirde bir uaqytta payda bolghan, ekonomikalyq, iydeologiyalyq jәne sayasy túrghydan ózara baylanysty jәne ta­riyh­ta mozaikalyq tútastyq tanytqan et­nos­tar toby.

Qazirgi Qazaqstan – Úly Dalanyng dәl jý­reginde, Altaydan Kaspiyge, Sibirden Syrdariyagha deyingi Joshy Úlysynyng negizgi aumaghyn saqtap qalghan jәne onyng mәdeniy-mentalidyq paradigmasyn qabyldap alghan jalghyz egemen memleket. Sodan qazaqtyng býgingi biregeyligi bastau aldy. Onyng mәni – týrkilik, euraziyalyq, shyghys, batys jәne dәstýrli qazaq qúndylyqtarynyng sintezi, dinaralyq jәne etnosaralyq tolerant­tylyq, tabandylyq, baysaldy avanturizm, bostandyq pen jana kókjiyekterge úmtylu.

Biregeyligimizding qalyptasuyndaghy ýshinshi manyzdy kezeng – halyq arasynda әz-Tәuke – Dana Tәuke atanghan úly reforma­tor, Qazaq Konstitusiyasy әigili «Jeti jar­ghy» zandar jinaghyn qabyldaghan Tәuke han biy­lik qúrghan uaqyt. Halyq arasynda búl ke­zeng qazaq ýshin altyn ghasyr sanalghany te­gin emes.

Tәuke han basqaru jәne qúqyq jýie­sin­degi reformalardyng arqasynda ishki sayasy qatynastardy rettedi. Ol biylik qatynas­tary­nyng jýiesin ózgertti. Biylikti bir qolda shoghyrlandyrmau sayasatyn jýrgizdi. Eski bay-súltandardy yghystyryp, halyq óz ara­synan saylaghan ru biylerin memleketti bas­qarugha tartty. Biyler biylik pen halyq ara­syndaghy keri baylanysty jәne dauly mә­selelerding әdil sheshiluin qamtamasyz etti.

Konsensus, yaghny ortaq mәmile basqaru­dyng negizgi qaghidaty retinde jariyalandy. Elita arasyndaghy qaqtyghystar toqtap, zan­nyng әdildigi men ýstemdigi ornady. Eko­nomika damyp, sauda órkendedi. Túraqty ót­kizilip túrghan biyler qúryltayy jal­pyúlt­tyq mәseleler sheshiletin manyzdy mem­lekettik organgha ainaldy. Elimizdegi bý­gingi Últtyq qúryltay osy demokratiyalyq dәstýrding tikeley jalghasy ekeni anyq.

Sol kezeng halyqtyng sanasynda altyn gha­syr, iygilik pen beybitshilik saltanat qúrghan әdiletti әri jayly dәuir, «qoy ýstinde boztorghay júmyrtqalaghan zaman» bolyp, mәn­gige qaldy.

Úly babalarymyz bizge jaqsylyq pen ja­mandyqtyng arajigin ajyratu, qashanda әdil­dik pen ar-namysty tu etu, qarapayym әri qaysar bolu, bilimge talpynu, jaqyngha qam­qorlyq tanytu, ýlkenge – qúrmet, kishige – izet kórsetu, tuystyq qarym-qatynasty ýzbeu, Tәuelsizdikke úmtylu, janashyldyqty men­geru, balalardyng erkindigi men dúrys maqsat siyaq­ty qúndylyqtardy bagha jetpes múra etip qaldyrdy. Bizding endigi mindetimiz – osy bay qazynany әri qaray damytu jәne sonyng ainalasyna toptasu. Sol arqyly Úly Dala­nyng janarghan jәne mәngilik jýreginde bo­la­shaqqa layyqty últ qalyptastyru.

Bizding renessans qazirding ózinde bas­ta­lyp ketti. Sonyng nәtiyjesinde últtyng ósip-órkendeuine jana jol ashyldy. Danqty jauyn­gerler men saudagerlerden, ghalymdar men aqyndardan, handar men biylerden, qo­nys audarushylar men jer audarylghandardan, aghartushylardan, Altyn Orda, Qazaq han­dy­ghy, Alash ordasy, Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy dәuirindegi ziyaly qauym men jú­mysshylardan bizge jetken DNK kod – so­nyng kepili.

Suret: turkystan.kz

KELEShEK KÓKJIYEGI

2022 jyl elimiz ýshin halyqtyng sanasyn oyatqan, últtyng biregeyligin qalyptastyru pro­sesin jandandyryp, jana baghyt-baghdar bergen mejeli jyl boldy. Sifrlyq dәuirdegi geosayasy syn-qater kóbeygen osynau uaqytta últty biriktiretin túraqty jәne sanaly bire­geylikti saqtap, nyghaytu jetkiliksiz eke­ni anyq. Sondyqtan birneshe qadam alda jýru jәne HHI ghasyrda últty jahandyq geo­sayasy arenada bәsekege qabiletti etetin qún­dylyqtardy qalyptastyrudy qazirding ózinde bastau asa manyzdy. Búl – Qazaq­stan­nyng әlemning bolashaq sayasy kartasynan ala­tyn ornyna tikeley qatysty mәsele.

Býginde Qazaqstan Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng jan-jaqty oilastyrylghan jәne jýieli qadamdarynyng arqasynda ózining әlemdegi layyqty ornyn iyelendi. Sondyqtan biz әli de ainalasynda dau-janjal beleng alghan ortada beybitshilik mekeni bolyp qalyp otyr­myz. Bizding jauymyz joq, óz kózqara­symyz ben mýddemizdi saqtay otyryp, bәri­men dostyq qarym-qatynas ornattyq. Ózi­mizdi Shyghys Aziya men Europa arasyndaghy jana Jibek jolynyng manyzdy logiys­tika­lyq tarmaghy retinde tanyta aldyq. Resey, Qytay jәne jahandyq Ontýstik siyaqty geo­sayasy alyptardyng ortasynda ózimizding bagh­darymyzdy saqtap qana qoymay, manyz­dy ónirlik kýsh retinde damyp kelemiz. Osy túrghydan alghanda, Qazaqstannyng sayasy la­gerilerden tys mulitilateralizm sayasatyn ústanatyn orta derjava retindegi mәrtebesi ai­ryqsha manyzgha iye.

Syrtqy sayasy baghdar­dyng búl ózgerisi turaly 2024 jyldyng ja­zyn­­da Europalyq Odaqtyng sol kezdegi Syrtqy ister jәne qauipsizdik jónindegi Jo­gharghy ókili Jozep Borreli: «Búryn Qa­zaq­stan periyferiyanyng ortalyghy sanalatyn edi. Al ol qazir bәrining naq ortasyna jay­ghasty», – dep pikir bildirgen bolatyn.

Qazaqstan kóp elmen salystyrghanda, bý­kil әlemdi sharpyghan biregeylik daghda­ry­synan shyghatyn joldy tapty. Keybir mem­leketterde, onyng ishinde әlemdik derjava­lar­da búl syn-qaterge jauap retinde regress, etnostyq últshyldyq, ksenofobiyanyng ór­shui, onshyl radikalizmning beleng aluy, ónir­lik jәne últtyq dengeyde oqshaulanu, so­lardyng saldarynan keri ketu bayqalghany ja­syryn emes. Al Qazaqstan ishki etnomә­deny integrasiya arqyly, eshkimning qúqy­ghyna núqsan keltirmey әri assimilyasiya­laudan bas tartyp, últtyq janghyrugha úmtyl­dy.

Qoghamdyq sanada bolashaqtaghy últtyq qún­dylyq pen mәdeni-aqyl-oy negizin qa­lyptastyru jәne bekitu – kýn tәrtibimizdegi ózek­ti mәsele. Onyng tartymdy boluy Qazaq­stannyng әrbir azamatyna jana mýmkindik berip, el brendining shetelde bәsekege qabi­let­ti boluyn qamtamasyz eter edi. Búl – HHI gha­­syrda últtyq iydeyagha ainalugha layyq ta­riy­hy auqymdaghy maqsat.

Memleket basshysy: «Eng aldymen, biz últ­­tyng jana sapasyn qalyptas­tyru­gha basa mәn beruimiz kerek. Sonymen bir­ge qoghamdy algha jeteleytin qúndy­lyq­tar­dy qalyptas­tyru qajet. Halyqtyng bire­geyligi men qo­gham­dyq sanany janartpay tý­begeyli ózge­ris­terdi jýzege asyru mýmkin emes», – dep, jana qúndylyqtardyng búl ýde­ris­tegi rólin erekshe atap kórsetti.

Dәstýr men qazirgi zamandy biriktiretin janartylghan últtyq biregeylik túraqty mem­lekettilikting negizgi ortalyghyna, re­for­malar drayverine jәne daghdarys uaqytynda damudyng jasampaz kýshine ainaluy da kerek shyghar. Ol HHI ghasyrdaghy últtyng dengeyine say keletin jana etikany, ruhany damudyng ýshtaghany – bilim, ghylym jәne mәdeniyetti, en­bek mәdeniyetin, sifrlyq dәuirding ozyq dagh­dylaryn qalyptastyrudy, sol arqyly smart-últ qúrudy qamtidy. «Toqaev mode­li­nin» basty ústanymy osy tetikterdi jal­pyúlt­tyq biregeylikting mәdeniy-mentalidyq matrisasyna engizudi kózdeydi.

Qazir ony aiqyndaytyn negizgi qún­dy­lyq­tar men mәdeny ýrdisterdi atap kórsetuge bo­lady. Ol, eng aldymen, Memleket basshy­sy­­nyng «Adal azamat» tújyrymdamasynan kó­­rinis tapqan әdildik, zang men tәrtip. Búl tú­jyrymdama Preziydentimizding zang ýs­tem­digin, ashyqtyq pen azamattyq jauap­ker­shi­likti nyghaytu jónindegi sayasatynyng manyz­dy baghyty sanalady. Búl iydeya sybaylas jem­qorlyqqa qarsy kýres salasyndaghy re­for­malarmen, memlekettik qyzmetterdi sifrlandyrumen jәne jana qoghamdyq sana qalyptastyrumen tyghyz baylanysty. Adal azamat – sybaylas jemqorlyq úyat sanalatyn jәne zan, ashyqtyq, jauapkershilik qalypty normagha ainalatyn qogham qúndylyqtary.

Mәdeny múra men dәstýrding janghyr­tyl­ghan qúndylyqtary – jana biregeylikting manyz­dy elementi. Tynghylyqty zerdelengen dәstýrli negizge taban tireytin qazirgi qazaq mә­deniyeti halyqaralyq auditoriyagha da ózek­ti jәne súranysqa ie qúbylysqa aina­lyp keledi. Qazaq tilining memlekettik til retinde ghana emes, biregeylikting bastapqy әri manyzdy bóligin biriktiretin mәdeniyet qúra­ly retinde ayasynyng keneye týskenin de atap ótken jón. Búl ýrdis últtyq renessanstyng negizgi elementine ainalyp keledi. Nauryz toylau, etnostilidegi kiyim ýlgisine, halyq aspaptaryna, últtyq taghamdargha súranys­tyng artuy siyaqty janartylghan әdet-ghúryp­­tar men salt-dәstýrler de últ birli­gine yq­pal etetini anyq.

Patriotizm men últtyq birlik – resmy iydeologiya retinde emes, el men halyq ýshin maqtanysh sezimi, memlekettik rәmizderge – Tugha, Ánúran men Eltanbagha, ata-baba­lary­­­myzdyng tarihy jady men ruhany múrasyna degen shynayy qúrmet, azamattyq kelisimnin, etnosaralyq jәne dinaralyq tolerantty­lyq­tyng manyzdylyghyn týsinu jolyndaghy ne­gizgi qúndylyqtar.

«Smart-últ» tújyrymdamasy «Qazaq re­nes­sansynyn» aiqyndaushy qúramdas bó­ligine ainalugha tiyis. Ol – sifrlyq trans­­­for­masiya jaghdayynda qatty da­myghan, bilimdi, tehnologiyalyq túrghydan ilg­eri jәne әleumettik jauapty qogham qa­lyptastyru degen sóz. Smart-últ – teh­no­logiyany qol­da­na­tyn qogham ghana emes, sonymen birge aza­mattardyng bilim dengeyi men sifrlyq sauat­tylyghy joghary, iyn­no­vasiyalyq oilau qabileti, qoghamdyq iygi­likke degen jauap­kershiligi damyghan, ózin-ózi oqytu, beyim­delu jәne júmylu daghdy­la­ry qalyp­tasqan bolashaqqa layyq qogham.

Sonymen qatar smart-últ terennen oilaudy, kognitivti iykemdilikti, teh­nologiyalyq ózgerister jaghdayynda oqu­gha jәne qayta ýirenuge dayyn boludy, jana iydeyalar men tәsilderge ashyqtyqty, krea­tivtilik pen innovasiyalyq oilaudy da­mytady. Ómirding barlyq salasynda sifrlyq tehnologiyalardy belsendi qol­danumen qatar, smart-últ inkluzivtilikti, barlyghyna teng mýmkindikterdi qoldaudy, ekologiyalyq mәdeniyetti qalyptastyrudy, «jasyl» tehnologiyalardy paydalanudy, azamattardy bastamashyl, oishyl, etika­lyq ózgeristerge dayyn túratyn túlghalar retinde tәrbiyeleudi kózdeydi. Búl tújy­rym­damanyng maqsaty – әrbir azamat әdil, tiyim­di jәne innovasiyalyq memleket qúru­dyng belsendi qatysushysy bola alatyn qogham qalyptastyru.
Qazirding ózinde alghashqy qadamdar ja­saldy. Olar: «Sifrlyq Qazaqstan» bagh­dar­lama­sy, «aqyldy» qalalar men IT-bilim beru salasynyng damuy, Astana Hub-tyng iske qosyluy, startaptar men jastar bas­ta­malaryna jýieli qoldau kórsetu. Smart-últ kóz aldymyzda payda bolyp jatyr. Búl –halyqaralyq olimpiadalarda jenis­ke jetken jәne bedeldi sheteldik joghary oqu oryndaryna týsken oqushylarymyzdyng jetistikteri, shahmat siyaqty aqyl-oy sayy­­syndaghy ziyatkerlik serpilis. Bizding ja­sóspirimder juyrda Grekiyada ótken әlem chempionatynda jalpy komandalyq esepte birinshi oryn iyelenip, 6 altyn me­dali jenip alghany belgili. Búl qatardaghy eng jas chempionymyz Alisha Bisaliyeva ne­bәri segiz jasta ekenin erekshe atap ót­ken jón.

Ata-babamyzdan qalghan mol múrany HHI ghasyr trendterine say jan-jaqty zer­de­leu, janartylghan, sifrlyq dәuirding daghdylarymen, jana bilim jәne aqyl-oymen tolyqtyru asa manyzdy. Ol – pas­sionarlyq ósuding ózegi, «sifrlyq kósh­pendilerdin» jas úrpaghyn jana biyikterge jeteleytin ishki kýsh. Búl últtyng birligin, mem­leket pen qoghamnyng kýsh-jigerin birik­tirudi, jýieli strategiyany jәne әbden zerttelgen iydeologiyalyq tetikterdi birik­tirudi talap etedi. Senat janyndaghy Sarap­shylar kluby bastamashy bolghan «Taldau mektebi» qoghamdyq jobasy osy qaghidatpen júmys isteytinin aita ketuge bolady. Joba memlekettik basqarudaghy, BAQ, ghylymy saraptama qoghamdastyghy jәne azamattyq sektor qyzmetindegi taldau tәsilderining sapasyn kóterudi kózdeydi.

Jalpy, «Toqaev modeli» qogham sanasyn­da birynghay mәdeniy-mentalidyq kenistik qalyptastyru prosesin bastap berdi. Ol qún­dylyqtargha, maqsat-mindetterge, tariy­hy narrativterge, mәdeny trendterge, et­no­mәdeny dәstýrler men sifrlyq dәuir­ding negizgi mәnine taban tireydi. Búl qadam qa­zaq renessansyn tolyq jýzege asyrugha jә­ne últymyzdy әlemdik daghdarys jagh­dayynda bәsekege qabiletti etuge qansha­lyq­ty qauqarly? Búl súraqtyng jauaby onyng barlyq qatysushysy men iygiligin kórushiler – memleketke, qoghamgha, azamat­targha, yaghny siz ben bizge baylanysty.

Búl jóninde Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev: «Bizding әlemdegi ornymyz, eng aldymen, últymyz­dyng sapasyna baylanysty bolmaq. Quatty el bolamyz desek, birlese otyryp, birqatar manyzdy saualgha jauap beruge tiyispiz. Biz bolashaghy qanday memleket qúryp jatyr­myz? Últymyz neni armandaydy? Qazaqstan azamaty qanday boluy kerek? Elimizding basty tiregi ne? Missiyasy qanday?», – dep, naqty aitqan bolatyn.

POST SCRIPTUM

Tarih ózining sabaghyn qabyldaugha dayyn adamdardy ghana ýiretedi. Bizding búrynghy abyroy-bedelimiz ben ataq-danqymyz ótken uaqyttyng enshisinde qalyp, qazirgi bar mindetimiz әlemdi bóliske salatyn jahandyq oiynshylar arasynda aman qalu ghana bolyp kórinui mýmkin. Biraq tarih boljanghan taraulardan túratyn oqulyq emes, ol – qorytyndysyn eshkim bil­meytin ýzdiksiz prosess. Biz – onyng bir ból­shegimiz. Tarih bizding býginimiz ben bola­shaghymyzdy qamtidy. Biz Úly tarihtyng múragerleri ghana emespiz. Ata-babamyzdyng asyl armany, tarihtyng búralang jolynyng jana soqpaghynda qaytalanu ýshin óz uaqy­tyn kýtken әleuet bolyp bizding boyymyzda ómir sýredi. Biz bolashaqty, sanamyzda sәu­le shashyp túrghan altyn ghasyrdy ja­qyn­data otyryp, sol uaqytqa batyl qadam basuymyz kerek.

…Qypshaq auylynan shyghyp, qatardaghy qúldan danqty qolbasshygha deyin kóteril­gen әmir, qos Kiyening qorghaushysy, Mysyr men Shamnyng biyleushisi, sanana airyqsha quat, boyyna erekshe kýsh beretin jusan iyi­sin eshqashan úmytpaghan Súltan Bey­barys­tyng armany da osy edi.

Mәulen Áshimbaev,

QR Parlamenti Senatynyng Tóraghasy

Abai.kz