Búl kýnderi qazaq qoghamynda qazaqtyng býgingi toyy turaly bir-birine keraghar eki týrli kózqaras bar. Biri: toy — halyqtyng qazynasy, býgingi toqshylyq pen bereke-birliktin, beybit tirlikting beynesi. Qazaqtyghymyzdyng belgisi, salt-dәstýrimiz, «qazaqty úlan-asyr toydan aiyrmasyn» dep qarau. Endi biri: býgingi qazaqtar toyqúmarlyqtyng batpaghyna batty. «Toy bolsa — oy bolmaydy». Toyymyz tek abyroy-ataqtyng jarysyna ainalyp barady. Toy — qazaqtyng ensesin kótertpey, adymyn ashtyrmaugha ainaldy. Qazaq kәsipkerlikpen tolyq ainalysa almaghandyqtan, ózin aldau ýshin toyqúmarlyqqa salynady. Qazaqtyng salt-sanasyna toydan bastap reforma jasau kerek. Toydyng sanyn azaytuymyz, qarapayym etuimiz kerek dep qaraydy.

Bizge býgin bir nәrse anyq: Tәuelsiz el atanghannan býginge deyin qazaq qoghamynda tek shou-biznes myqty damydy. Ásirese, toy biznesi qatty damydy. Toy kәsipkerine ainalghan asaba, әnshi, restoran iyeleri shetinen bay.

Býgingi qazaq estradasynda orny bólek ýsh túlgha bar. Olar: Toqtar Serikov, Sәken Mayghaziyev, Meyrambek Bespaev. Búlardyng әn aitu óresine aitar joq. Býginde elu degen erding jasyna kelgen búl júldyzdardyng azamattyq oi-pikiri Tәuelsizdik jyldary qalyptasty. Menimen qúrdas. Meyrambek pen Sәken әnshilikti kәsip qylady. Nәsibin shou-biznesten tabady. Búlar — qazaqtyng el aldynda jýrgen azamattary, «qazaqtyng Meyrambegi, Sәkeni» dep atalady. Tek Toqtar ghana basqa kәsipkerlikpen ainalysady.

Jaqynda osy ýsheuining aldy bolyp, Sәken Mayghaziyev kelin týsirdi. Sәken «toy bolady» dep ay búryn alty alashqa óz auzymen jar saldy. Toy boldy. Qyzdy shygharyp salu salty (aq kiygizge otyrghyzyp, kóterip shygharu), kózding jauyn alatyn qyz jasauy, toygha kelgen qauym (eki myng adam shaqyrylghan, segiz jýz adam kelgen), qasqa men jaysandar (shou-biznesting sorpa betine shyghar túlghalardan ýsh jýz adam), qymbat syilyqtar, toydy onlayn kóru ýshin aqshamen tirkelgen jeti myng adam boldy.

Búl toy — Tәuelsiz Qazaqstan tarihynda elden erek toy boldy. Toy — shu boldy. Júrt búl toydy «biylghy jyldyng toyy» dep shulady. IYә, quanysh. Sәkendey el-júrttyng syily azamatynyng quanyshy. Jýzderinen ibalylyq pen sypayylyqtyng núry esken Ádil deytin bala jigit pen sýikimdi súlu balamyz Adinanyng quanyshy. Quanasyn. Biraq meni Sәkenning «Búl toygha kýlli qazaq kóz tigip otyr» degen sózi men Meyrambekting «Búl toy — úly toy» degen sózi tereng oigha batyrdy. Sanamdy san súraq silkiledi. Men búl atalmysh úly toy bir otbasynyng әreketi emes, býgingi qazaq qoghamyndaghy qoghamdyq sananyng hal-ahualyn úghyndyryp túrghanyn sezindim. Sodan song sanamdy sarsangha salghan súraqtar tónireginde izdendim.

Búl toygha býkil qazaq kóz tikse, onda búl toydan býkil qazaq ne kórdi? Búl jerde jipke tizip, qaytalap aityp otyrudyng qajeti joq shyghar. Sonda býkil qazaqtyng kóz tigetini osynday sәni men saltanatyn at kótere almaytyn toy bolsa (búrynghy alty alashqa jyl búryn sauyn aityp as beruding nemese alty alashtan adam jinap úly toy jasaudyng jóni bólek), onda býgingi qazaqtyng últ retinde kim bolghany?

Úly toy bolsa, nesimen úly toy dep aitamyz? Meyrambekting oiyndaghy úly toydyng standarty — úly túlghalardyng (Meyrambekting sózi boyynsha — «qazaqtyng baghyna bitkender») qatysuymen ótui kerek siyaqty. Búrynghy jyldary Meyrambek «Júldyzdar sayysyn» úiymdastyryp edi. Maqsaty — júldyzdardyng júldyzyn saralau edi. Al búl joly búl toydy da «toydyng toyy», «úly toy» etip jasap, úly toydyng standartyn kórsetu sekildi.

Sәken de, Meyrambek te — qazaqtyng azamattyq qoghamynyng oi-pikirin qalyptastyrugha yqpal etetin túlghalar. Kapitalistik sayasy jýiede azamattyq qogham — biylikke birden-bir yqpal etushi kýsh. Azamattyq qoghamy qalyptasqan Amerikagha qaranyz: keshe ghana biylikting kóshpendilerdi qudalauyna qarsy qanday ashyq pozisiya kórsetti.

Bizding qazaq azamattyq qoghamynda qazaq bolyp kóz tigetin (tipti kýresetin) ózekti mәseleler joq pa? Mýmkin, Sәkender býgingi — qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan, qazaqtyng Qazaqstanda úpayy tolyq bolghan mezgil dep oilauy mýmkin. Joq, býgin — qazaqtyng taghdyry tarihtyng talqysyna týsken, últ taghdyry sheshiletin sheshushi kezen. Búl — «toy toygha úlassyn» dep jýretin kezeng emes (preziydent Toqaevtyng 2020 jylghy súhbatynan). Sondyqtan, sol últ retinde taghdyry terbelip túrghan qazaqtyng býgingi kýni kýlli qazaq bolyp kóz tigetini — tek Jana Qazaqstandy, Ádiletti Qazaqstandy qúru jolynda júrt bolyp júmylyp jasaghan qam-qareketi bolugha tiyis.

Sәkenning búl toyy — qazaqtyng eki kózin tórt qylghan әdilettilikti ornatu jolyndaghy qay jyrtyqqa jamau boldy?

Sәkenning kisilik minezine, әielining ibalylyghy men peyiline sózim joq. Biraq adamnyng moralidy boluy — sanasynyng qay dengeyde ekenin anyqtaytyn ólshem emes eken. Býgingi qazaqqa «qazaqtyng bir jyrtyghyn jamauym kerek» degendi Sәkender oilamady. Sәkenderding sanasynda kókeyin tesken — toydan basqa oy joq eken. Mýmkin, «әnimizben qazaqqa enbek etip kelemiz» der. Býgin qazaqqa әnmen enbek siniruding jolyn Dimash Qúdaybergen kórsetti. Ánshi, batyr qazaq degen atymyz bar. Tәuelsiz jas memleket retinde qazaqty әlemge tanytu qajet. Ánimizben tanyta almasaq, әnshiligimizden ne qayyr?

Dimash — әnimen qazaqty, Qazaqstandy әlemge tanytty. Sәkender siyaqty qara halyqtyng tyrbanyp jinaghanyn toyynyng mәrtebesin asyramyn dep tonaghan joq. Ánin toy sahnasynda emes, әlem sahnasynda baghalatyp, biylet satyp tabys tapty.

Qoghamda tobyrlyq sana degen úghym bar. Tobyrlyq sananyng eng basty belgisi — adamdar ózderinen búryn qalyptasqan dayyn oi-sanamen, talghamsyz, taldausyz ómir sýredi. Syny oilau bolmaydy.

«Toy — halyqtyng qazynasy. Toy degende qu bastan domalaydy» — búl qazaqtyng búrynnan kele jatqan toy turaly ústanymdary. Búl ústanym býgingi XXI ghasyrdaghy qazaq qoghamyna ýilese me? Búghan Sәkender bas qatyryp otyrghan joq. Bas qatyrmaydy. Búl — olardyng sanasynyng tobyrlyq sana dengeyinde túrghandyghynyng aighaghy.

Búl toy — úly toy emes. Ásirese, toygha eki myng adamnyng shaqyryluy, segiz jýz adamnyng bir aragha bas qosyp, alty saghat toy toylauy, jeti myng adamnyng aqyly onlayn rejimde toydy tamashalauy — toy qyzyghyna toymaytyn, ózine emes, ózgening ómirine qyzyghumen ómir sýretin, jeke basynda syny oy joq adamdardyng qazaq qoghamynda qanshalyqty kóp ekenin kórsetti. Búl — býgingi qazaq qoghamynyng tobyrlyq sanada bayyrqalap túrghandyghyn dәleldedi.

Mýmkin, qoghamdyq sananyng búl kýide boluynyng basty jauapkershiligi Sәkenderde emes, tútas qazaq qoghamynda shyghar. Al Sәkenderding basty qateligi — qoghamdy tobyrlyq sana dengeyinde ústap túrugha myqtap atsalysqanynda.

Býgingi qazaq qoghamy avtoritarly biylik kezeninde ómir sýrip otyr. Sondyqtan adamdar avtoritarlyq sanamen ómir sýruge beyim. Qazaq qoghamy nege әnshi men asabany joghary qoyady? Óitkeni olar elge onay tanylady. Elge tanylu — adamnyng avtoriytetining qanshalyqty ekenin kórsetetin formaldy ólshem. Sanasyn avtoritarlyq sana biylegen adam qay uaqytta, qay ortada bolsyn ózining kim ekenin aityp, maqtanugha dayyn bolady.

Sәken búl toy arqyly avtoriytetin kórsetti, maqtandy. Almatydaghy toyda toy iyesi retinde sóz alghan Sәken bylay dedi: «Qúdam múnday segiz jýz adamnyng aldynda sóilep kórmegen, qobaljyp túr», — dedi. Qúdasynyng sóz sóileudegi tartynuyn paydalanyp, toyyna qansha adamnyng kelgenin aityp maqtanyp aldy. Qanday úly túlghalardyng kelgenin attarymen atap shyqty. Instagramda bir aptada jetpis million qaralym jinaghanyn, jiyrma milliony qazaq bolsa, qalghan elu milliony kimder eken dep ózi de tanghaldy. Toygha eki myng adam shaqyrghanyn, onlayn taratylymgha jeti myng adamnyng aqyly tirkelip otyrghanyn da aitty.

Sәken — toy iyesi retinde toygha kelgenderge tek alghys aitatyn sәtte búlardy aitpasa da bolar edi. Biraq Sәken búl jerde shyday almady — sabyryn maqtanshaqtyghy jendi.

Búl toyymyz Jana Qazaqstanda qazaq qoghamynda Sәken salghan úly toy standarty men toy ótkizu jarysynyng bastamashysy boldy.Toyda: «Osynday toy júghysty bolsyn» dep tilek aituda ashyq tilengendermen ishtey tanday qaghyp, «Búl toydan da asyryp toy jasamasam ba?» dep oilaghandar joq dep aita alamyz ba? Menshe — jeterlik. Toy jasaghan jas jigit: «Bolashaqta balama búdan asyryp toy jasaghanda ghana әke ýmitin aqtaghan bolam», — dep oilamady dep qalay aita alamyz?

Toy jarysymen qazaq qoghamy qayda barady? Toydy toygha úlastyryp, toy qyzyghyna toymaytyn, toyyna sonshama kóp adam shaqyryp, uaqytynyng denin adamdar ara qarym-qatynasqa júmsaytyn adamda ózin damytu ýshin júmsaytyn uaqyt, sana bolar ma?

Aqymaqtyng dosy kóp degen ataly sóz bar. Býgingi kýni biz «dosy kóp» degen mәnsiz ataqtan sanaly týrde bas tartuymyz kerek.

Jekening ózi ýshin ómir sýru sanasy — qoghamdy damytatyn eng negizgi qozghaushy kýsh.

Búnday jekeshildik sanasy kýshti әrbir jeke fokusty ózine qaratady. Tirlikten basqa bos uaqytynyng denin ózin damytugha júmsaydy. Toy toylaugha uaqyty da bolmaydy.

Biz Sәkenderge: «Elding azamatysyn, el basyna kýn tudy. Tu kóter, alangha shyq, qazaqtyng qaqysyn týgende, biylikten әdildik súra», — dep otyrghanymyz joq.

Qazaqstanda tek qana qazaqtar ghana býgingi naryq zamanynda jarysyp toy jasap tozyp, kreditke batyp barady. Býgingi kýni qazaqtyng últ retinde taghdyrynyng bir úshy — «qazaq býgin toydy qalay jasau kerek?» degen týiinge baylanyp túr. Sony Sәkender de, Sәken dep, Sәkenning toyy dep shulaghan halyq oilansyn dep Sәkenderge, Sәkenning toyyna qadaldyq. Áytpese, bireuding jeke otbasy quanyshynda nemiz bar? Toy bolghandy, toyda әn bolghandy kim jaqsy kórmeydi.

Sәkenderge: «Aldymen bizde oy bolsyn, syny oilau bolsyn. At-ataq ýshin shashylmayyq, jaryspayyq. Qazaq qoghamy ghylym-bilim, ónertapqyshtyng bәsekesine shyndap týsuge qatty zәru.

Toydy — qansha bay, ataqty, el tanityn azamat bolsaq ta — sonshama qarapayym ótkizeyik. Qarapayym boludy qolgha alayyq. Búlay jasaularyng últymyz ýshin jasaghan iygi tirliktering bolar edi. Osyny týsinindershi, osylar qoldarynnan keledi ghoy», — dep aitqymyz keledi.

Al búlar búghan kelispese: «Sender nadansyndar, ózdering nadan bolyp qana qoymay, qalyng qara qazaqtyng it kózdi, týtin tanymas bolyp ómir sýruine iytermeledinder. Býgingi qara qazaqtyng bir obaly — senderding moyyndarynda», — deymiz.

Sәkenning búl úly toyyna qazaq qoghamynda syny oy qalyptaspasa, onda irgeli el boluymyzdy elestetu qiyn.

Sondyqtan azamattyq qoghamda qyzu pikir-talas bolu qajet. Maqalanyng eng basty maqsaty — osy.

Songhy úsynysym: qogham qayratkerleri, biylik Sәkenge osy úly toy ýshin ashyq sógis jariyalauy qajet.

Nemese Sәken Mayghaziyev: «Býgingi kýni býkil qazaq bolyp kóz tigetin nәrse — otbasynyng jeke quanyshynan úly toy jasau emes. Mening búl tirligim qate boldy», — dep halyqtan ashyq keshirim súrauy kerek.

Aghybay Akbar

Abai.kz