.png)
ۇلى توي ما، توبىرلىق سانانىڭ كورىنىسى مە؟
بۇل كۇندەرى قازاق قوعامىندا قازاقتىڭ بۇگىنگى تويى تۋرالى ءبىر-بىرىنە كەراعار ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ءبىرى: توي — حالىقتىڭ قازىناسى، بۇگىنگى توقشىلىق پەن بەرەكە-بىرلىكتىڭ، بەيبىت تىرلىكتىڭ بەينەسى. قازاقتىعىمىزدىڭ بەلگىسى، سالت-ءداستۇرىمىز، «قازاقتى ۇلان-اسىر تويدان ايىرماسىن» دەپ قاراۋ. ەندى ءبىرى: بۇگىنگى قازاقتار تويقۇمارلىقتىڭ باتپاعىنا باتتى. «توي بولسا — وي بولمايدى». تويىمىز تەك ابىروي-اتاقتىڭ جارىسىنا اينالىپ بارادى. توي — قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەي، ادىمىن اشتىرماۋعا اينالدى. قازاق كاسىپكەرلىكپەن تولىق اينالىسا الماعاندىقتان، ءوزىن الداۋ ءۇشىن تويقۇمارلىققا سالىنادى. قازاقتىڭ سالت-ساناسىنا تويدان باستاپ رەفورما جاساۋ كەرەك. تويدىڭ سانىن ازايتۋىمىز، قاراپايىم ەتۋىمىز كەرەك دەپ قارايدى.
بىزگە بۇگىن ءبىر نارسە انىق: تاۋەلسىز ەل اتانعاننان بۇگىنگە دەيىن قازاق قوعامىندا تەك شوۋ-بيزنەس مىقتى دامىدى. اسىرەسە، توي بيزنەسى قاتتى دامىدى. توي كاسىپكەرىنە اينالعان اسابا، ءانشى، رەستوران يەلەرى شەتىنەن باي.
بۇگىنگى قازاق ەستراداسىندا ورنى بولەك ءۇش تۇلعا بار. ولار: توقتار سەرىكوۆ، ساكەن مايعازيەۆ، مەيرامبەك بەسپاەۆ. بۇلاردىڭ ءان ايتۋ ورەسىنە ايتار جوق. بۇگىندە ەلۋ دەگەن ەردىڭ جاسىنا كەلگەن بۇل جۇلدىزداردىڭ ازاماتتىق وي-پىكىرى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قالىپتاستى. مەنىمەن قۇرداس. مەيرامبەك پەن ساكەن انشىلىكتى كاسىپ قىلادى. ءناسىبىن شوۋ-بيزنەستەن تابادى. بۇلار — قازاقتىڭ ەل الدىندا جۇرگەن ازاماتتارى، «قازاقتىڭ مەيرامبەگى، ساكەنى» دەپ اتالادى. تەك توقتار عانا باسقا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى.
جاقىندا وسى ۇشەۋىنىڭ الدى بولىپ، ساكەن مايعازيەۆ كەلىن ءتۇسىردى. ساكەن «توي بولادى» دەپ اي بۇرىن التى الاشقا ءوز اۋزىمەن جار سالدى. توي بولدى. قىزدى شىعارىپ سالۋ سالتى (اق كيگىزگە وتىرعىزىپ، كوتەرىپ شىعارۋ), كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىز جاساۋى، تويعا كەلگەن قاۋىم (ەكى مىڭ ادام شاقىرىلعان، سەگىز ءجۇز ادام كەلگەن), قاسقا مەن جايساڭدار (شوۋ-بيزنەستىڭ سورپا بەتىنە شىعار تۇلعالاردان ءۇش ءجۇز ادام), قىمبات سىيلىقتار، تويدى ونلاين كورۋ ءۇشىن اقشامەن تىركەلگەن جەتى مىڭ ادام بولدى.
بۇل توي — تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ەلدەن ەرەك توي بولدى. توي — شۋ بولدى. جۇرت بۇل تويدى «بيىلعى جىلدىڭ تويى» دەپ شۋلادى. ءيا، قۋانىش. ساكەندەي ەل-جۇرتتىڭ سىيلى ازاماتىنىڭ قۋانىشى. جۇزدەرىنەن يبالىلىق پەن سىپايىلىقتىڭ نۇرى ەسكەن ءادىل دەيتىن بالا جىگىت پەن سۇيكىمدى سۇلۋ بالامىز ادينانىڭ قۋانىشى. قۋاناسىڭ. بىراق مەنى ساكەننىڭ «بۇل تويعا كۇللى قازاق كوز تىگىپ وتىر» دەگەن ءسوزى مەن مەيرامبەكتىڭ «بۇل توي — ۇلى توي» دەگەن ءسوزى تەرەڭ ويعا باتىردى. سانامدى سان سۇراق سىلكىلەدى. مەن بۇل اتالمىش ۇلى توي ءبىر وتباسىنىڭ ارەكەتى ەمەس، بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى قوعامدىق سانانىڭ حال-احۋالىن ۇعىندىرىپ تۇرعانىن سەزىندىم. سودان سوڭ سانامدى سارساڭعا سالعان سۇراقتار توڭىرەگىندە ىزدەندىم.
بۇل تويعا بۇكىل قازاق كوز تىكسە، وندا بۇل تويدان بۇكىل قازاق نە كوردى؟ بۇل جەردە جىپكە ءتىزىپ، قايتالاپ ايتىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. سوندا بۇكىل قازاقتىڭ كوز تىگەتىنى وسىنداي ءسانى مەن سالتاناتىن ات كوتەرە المايتىن توي بولسا (بۇرىنعى التى الاشقا جىل بۇرىن ساۋىن ايتىپ اس بەرۋدىڭ نەمەسە التى الاشتان ادام جيناپ ۇلى توي جاساۋدىڭ ءجونى بولەك), وندا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە كىم بولعانى؟
ۇلى توي بولسا، نەسىمەن ۇلى توي دەپ ايتامىز؟ مەيرامبەكتىڭ ويىنداعى ۇلى تويدىڭ ستاندارتى — ۇلى تۇلعالاردىڭ (مەيرامبەكتىڭ ءسوزى بويىنشا — «قازاقتىڭ باعىنا بىتكەندەر») قاتىسۋىمەن ءوتۋى كەرەك سياقتى. بۇرىنعى جىلدارى مەيرامبەك «جۇلدىزدار سايىسىن» ۇيىمداستىرىپ ەدى. ماقساتى — جۇلدىزداردىڭ جۇلدىزىن سارالاۋ ەدى. ال بۇل جولى بۇل تويدى دا «تويدىڭ تويى»، «ۇلى توي» ەتىپ جاساپ، ۇلى تويدىڭ ستاندارتىن كورسەتۋ سەكىلدى.
ساكەن دە، مەيرامبەك تە — قازاقتىڭ ازاماتتىق قوعامىنىڭ وي-پىكىرىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن تۇلعالار. كاپيتاليستىك ساياسي جۇيەدە ازاماتتىق قوعام — بيلىككە بىردەن-ءبىر ىقپال ەتۋشى كۇش. ازاماتتىق قوعامى قالىپتاسقان امەريكاعا قاراڭىز: كەشە عانا بيلىكتىڭ كوشپەندىلەردى قۋدالاۋىنا قارسى قانداي اشىق پوزيتسيا كورسەتتى.
ءبىزدىڭ قازاق ازاماتتىق قوعامىندا قازاق بولىپ كوز تىگەتىن ء(تىپتى كۇرەسەتىن) وزەكتى ماسەلەلەر جوق پا؟ مۇمكىن، ساكەندەر بۇگىنگى — قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، قازاقتىڭ قازاقستاندا ۇپايى تولىق بولعان مەزگىل دەپ ويلاۋى مۇمكىن. جوق، بۇگىن — قازاقتىڭ تاعدىرى تاريحتىڭ تالقىسىنا تۇسكەن، ۇلت تاعدىرى شەشىلەتىن شەشۋشى كەزەڭ. بۇل — «توي تويعا ۇلاسسىن» دەپ جۇرەتىن كەزەڭ ەمەس (پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى سۇحباتىنان). سوندىقتان، سول ۇلت رەتىندە تاعدىرى تەربەلىپ تۇرعان قازاقتىڭ بۇگىنگى كۇنى كۇللى قازاق بولىپ كوز تىگەتىنى — تەك جاڭا قازاقستاندى، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا جۇرت بولىپ جۇمىلىپ جاساعان قام-قارەكەتى بولۋعا ءتيىس.
ساكەننىڭ بۇل تويى — قازاقتىڭ ەكى كوزىن ءتورت قىلعان ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ جولىنداعى قاي جىرتىققا جاماۋ بولدى؟
ساكەننىڭ كىسىلىك مىنەزىنە، ايەلىنىڭ يبالىلىعى مەن پەيىلىنە ءسوزىم جوق. بىراق ادامنىڭ مورالدى بولۋى — ساناسىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىن انىقتايتىن ولشەم ەمەس ەكەن. بۇگىنگى قازاققا «قازاقتىڭ ءبىر جىرتىعىن جاماۋىم كەرەك» دەگەندى ساكەندەر ويلامادى. ساكەندەردىڭ ساناسىندا كوكەيىن تەسكەن — تويدان باسقا وي جوق ەكەن. مۇمكىن، «انىمىزبەن قازاققا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىز» دەر. بۇگىن قازاققا انمەن ەڭبەك ءسىڭىرۋدىڭ جولىن ديماش قۇدايبەرگەن كورسەتتى. ءانشى، باتىر قازاق دەگەن اتىمىز بار. تاۋەلسىز جاس مەملەكەت رەتىندە قازاقتى الەمگە تانىتۋ قاجەت. انىمىزبەن تانىتا الماساق، انشىلىگىمىزدەن نە قايىر؟
ديماش — انىمەن قازاقتى، قازاقستاندى الەمگە تانىتتى. ساكەندەر سياقتى قارا حالىقتىڭ تىربانىپ جيناعانىن تويىنىڭ مارتەبەسىن اسىرامىن دەپ توناعان جوق. ءانىن توي ساحناسىندا ەمەس، الەم ساحناسىندا باعالاتىپ، بيلەت ساتىپ تابىس تاپتى.
قوعامدا توبىرلىق سانا دەگەن ۇعىم بار. توبىرلىق سانانىڭ ەڭ باستى بەلگىسى — ادامدار وزدەرىنەن بۇرىن قالىپتاسقان دايىن وي-سانامەن، تالعامسىز، تالداۋسىز ءومىر سۇرەدى. سىني ويلاۋ بولمايدى.
«توي — حالىقتىڭ قازىناسى. توي دەگەندە قۋ باستان دومالايدى» — بۇل قازاقتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان توي تۋرالى ۇستانىمدارى. بۇل ۇستانىم بۇگىنگى XXI عاسىرداعى قازاق قوعامىنا ۇيلەسە مە؟ بۇعان ساكەندەر باس قاتىرىپ وتىرعان جوق. باس قاتىرمايدى. بۇل — ولاردىڭ ساناسىنىڭ توبىرلىق سانا دەڭگەيىندە تۇرعاندىعىنىڭ ايعاعى.
بۇل توي — ۇلى توي ەمەس. اسىرەسە، تويعا ەكى مىڭ ادامنىڭ شاقىرىلۋى، سەگىز ءجۇز ادامنىڭ ءبىر اراعا باس قوسىپ، التى ساعات توي تويلاۋى، جەتى مىڭ ادامنىڭ اقىلى ونلاين رەجيمدە تويدى تاماشالاۋى — توي قىزىعىنا تويمايتىن، وزىنە ەمەس، وزگەنىڭ ومىرىنە قىزىعۋمەن ءومىر سۇرەتىن، جەكە باسىندا سىني وي جوق ادامداردىڭ قازاق قوعامىندا قانشالىقتى كوپ ەكەنىن كورسەتتى. بۇل — بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ توبىرلىق سانادا بايىرقالاپ تۇرعاندىعىن دالەلدەدى.
مۇمكىن، قوعامدىق سانانىڭ بۇل كۇيدە بولۋىنىڭ باستى جاۋاپكەرشىلىگى ساكەندەردە ەمەس، تۇتاس قازاق قوعامىندا شىعار. ال ساكەندەردىڭ باستى قاتەلىگى — قوعامدى توبىرلىق سانا دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇرۋعا مىقتاپ اتسالىسقانىندا.
بۇگىنگى قازاق قوعامى اۆتوريتارلى بيلىك كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. سوندىقتان ادامدار اۆتوريتارلىق سانامەن ءومىر سۇرۋگە بەيىم. قازاق قوعامى نەگە ءانشى مەن اسابانى جوعارى قويادى؟ ويتكەنى ولار ەلگە وڭاي تانىلادى. ەلگە تانىلۋ — ادامنىڭ اۆتوريتەتىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتەتىن فورمالدى ولشەم. ساناسىن اۆتوريتارلىق سانا بيلەگەن ادام قاي ۋاقىتتا، قاي ورتادا بولسىن ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ، ماقتانۋعا دايىن بولادى.
ساكەن بۇل توي ارقىلى اۆتوريتەتىن كورسەتتى، ماقتاندى. الماتىداعى تويدا توي يەسى رەتىندە ءسوز العان ساكەن بىلاي دەدى: «قۇدام مۇنداي سەگىز ءجۇز ادامنىڭ الدىندا سويلەپ كورمەگەن، قوبالجىپ تۇر»، — دەدى. قۇداسىنىڭ ءسوز سويلەۋدەگى تارتىنۋىن پايدالانىپ، تويىنا قانشا ادامنىڭ كەلگەنىن ايتىپ ماقتانىپ الدى. قانداي ۇلى تۇلعالاردىڭ كەلگەنىن اتتارىمەن اتاپ شىقتى. ينستاگرامدا ءبىر اپتادا جەتپىس ميلليون قارالىم جيناعانىن، جيىرما ميلليونى قازاق بولسا، قالعان ەلۋ ميلليونى كىمدەر ەكەن دەپ ءوزى دە تاڭعالدى. تويعا ەكى مىڭ ادام شاقىرعانىن، ونلاين تاراتىلىمعا جەتى مىڭ ادامنىڭ اقىلى تىركەلىپ وتىرعانىن دا ايتتى.
ساكەن — توي يەسى رەتىندە تويعا كەلگەندەرگە تەك العىس ايتاتىن ساتتە بۇلاردى ايتپاسا دا بولار ەدى. بىراق ساكەن بۇل جەردە شىداي المادى — سابىرىن ماقتانشاقتىعى جەڭدى.
بۇل تويىمىز جاڭا قازاقستاندا قازاق قوعامىندا ساكەن سالعان ۇلى توي ستاندارتى مەن توي وتكىزۋ جارىسىنىڭ باستاماشىسى بولدى.تويدا: «وسىنداي توي جۇعىستى بولسىن» دەپ تىلەك ايتۋدا اشىق تىلەنگەندەرمەن ىشتەي تاڭداي قاعىپ، «بۇل تويدان دا اسىرىپ توي جاساماسام با؟» دەپ ويلاعاندار جوق دەپ ايتا الامىز با؟ مەنشە — جەتەرلىك. توي جاساعان جاس جىگىت: «بولاشاقتا بالاما بۇدان اسىرىپ توي جاساعاندا عانا اكە ءۇمىتىن اقتاعان بولام»، — دەپ ويلامادى دەپ قالاي ايتا الامىز؟
توي جارىسىمەن قازاق قوعامى قايدا بارادى؟ تويدى تويعا ۇلاستىرىپ، توي قىزىعىنا تويمايتىن، تويىنا سونشاما كوپ ادام شاقىرىپ، ۋاقىتىنىڭ دەنىن ادامدار ارا قارىم-قاتىناسقا جۇمسايتىن ادامدا ءوزىن دامىتۋ ءۇشىن جۇمسايتىن ۋاقىت، سانا بولار ما؟
اقىماقتىڭ دوسى كوپ دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇگىنگى كۇنى ءبىز «دوسى كوپ» دەگەن ءمانسىز اتاقتان سانالى تۇردە باس تارتۋىمىز كەرەك.
جەكەنىڭ ءوزى ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ ساناسى — قوعامدى دامىتاتىن ەڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش.
بۇنداي جەكەشىلدىك ساناسى كۇشتى ءاربىر جەكە فوكۋستى وزىنە قاراتادى. تىرلىكتەن باسقا بوس ۋاقىتىنىڭ دەنىن ءوزىن دامىتۋعا جۇمسايدى. توي تويلاۋعا ۋاقىتى دا بولمايدى.
ءبىز ساكەندەرگە: «ەلدىڭ ازاماتىسىڭ، ەل باسىنا كۇن تۋدى. تۋ كوتەر، الاڭعا شىق، قازاقتىڭ قاقىسىن تۇگەندە، بيلىكتەن ادىلدىك سۇرا»، — دەپ وتىرعانىمىز جوق.
قازاقستاندا تەك قانا قازاقتار عانا بۇگىنگى نارىق زامانىندا جارىسىپ توي جاساپ توزىپ، كرەديتكە باتىپ بارادى. بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە تاعدىرىنىڭ ءبىر ۇشى — «قازاق بۇگىن تويدى قالاي جاساۋ كەرەك؟» دەگەن تۇيىنگە بايلانىپ تۇر. سونى ساكەندەر دە، ساكەن دەپ، ساكەننىڭ تويى دەپ شۋلاعان حالىق ويلانسىن دەپ ساكەندەرگە، ساكەننىڭ تويىنا قادالدىق. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ جەكە وتباسى قۋانىشىندا نەمىز بار؟ توي بولعاندى، تويدا ءان بولعاندى كىم جاقسى كورمەيدى.
ساكەندەرگە: «الدىمەن بىزدە وي بولسىن، سىني ويلاۋ بولسىن. ات-اتاق ءۇشىن شاشىلمايىق، جارىسپايىق. قازاق قوعامى عىلىم-ءبىلىم، ونەرتاپقىشتىڭ باسەكەسىنە شىنداپ تۇسۋگە قاتتى ءزارۋ.
تويدى — قانشا باي، اتاقتى، ەل تانيتىن ازامات بولساق تا — سونشاما قاراپايىم وتكىزەيىك. قاراپايىم بولۋدى قولعا الايىق. بۇلاي جاساۋلارىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن جاساعان يگى تىرلىكتەرىڭ بولار ەدى. وسىنى تۇسىنىڭدەرشى، وسىلار قولدارىڭنان كەلەدى عوي»، — دەپ ايتقىمىز كەلەدى.
ال بۇلار بۇعان كەلىسپەسە: «سەندەر نادانسىڭدار، وزدەرىڭ نادان بولىپ قانا قويماي، قالىڭ قارا قازاقتىڭ يت كوزدى، ءتۇتىن تانىماس بولىپ ءومىر سۇرۋىنە يتەرمەلەدىڭدەر. بۇگىنگى قارا قازاقتىڭ ءبىر وبالى — سەندەردىڭ مويىندارىڭدا»، — دەيمىز.
ساكەننىڭ بۇل ۇلى تويىنا قازاق قوعامىندا سىني وي قالىپتاسپاسا، وندا ىرگەلى ەل بولۋىمىزدى ەلەستەتۋ قيىن.
سوندىقتان ازاماتتىق قوعامدا قىزۋ پىكىر-تالاس بولۋ قاجەت. ماقالانىڭ ەڭ باستى ماقساتى — وسى.
سوڭعى ۇسىنىسىم: قوعام قايراتكەرلەرى، بيلىك ساكەنگە وسى ۇلى توي ءۇشىن اشىق سوگىس جاريالاۋى قاجەت.
نەمەسە ساكەن مايعازيەۆ: «بۇگىنگى كۇنى بۇكىل قازاق بولىپ كوز تىگەتىن نارسە — وتباسىنىڭ جەكە قۋانىشىنان ۇلى توي جاساۋ ەمەس. مەنىڭ بۇل تىرلىگىم قاتە بولدى»، — دەپ حالىقتان اشىق كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.
اعىباي اكبار
Abai.kz
