Kan Sue (Cәn Shue残雪), qazirgi tanda qytayda Nobeli әdebiyet syilyghyn iyelenuge eng jaqyn túrghan jazushy. 2019, 2020, 2022, 2024, 2025 jyldary birneshe jyl qatarynan Britandyq bukmekerlik veb-sayt Nicer Odd's Nobeli syilyghynyng koeffisiyentteri tiziminde qytay jazushysy Kan Suening túr.

1980 jyldan keyin kóptegen jazushylar qytaydyng aumaly-tókpeli ótkenimen kýresu ýshin realizmdi qabyldaghan kezde, Kan Sue aiqyn jәne armangha toly óz jolyn izdedi, kórkem әdebiyetke degen myzghymas adaldyghy men adam janynyng ózgerisin tynymsyz zertteu arqyly óz orynyn tapty.

Qytayda Kan Sue óte qarapayym jәne júmbaq jazushy. Ol qoghamdyq is-sharalargha siyrek qatysady jәne oqyrmandarmen kezdesu, pikir almasularda tóbe kórsete qoymaydy. Ol óz elinde eshqashan bedeldi otandyq syilyq alghan emes, biraq býginde ol Nobeli syilyghyna birden bir ýmitker.

Kan Suening qalamdastarynan ýsh artyqshylyghy bar:

Birinshi shygharmalary shet tilderine eng kóp audarylghan, sonymen birge shetel uniyversiytetterining oqulyqtaryna enip taldanyp zerdelengen, ghylymy ainalymgha týsken.

Ekinshi Kan Suening 90-gha juyq shygharmasy aghylshyn, fransuz, nemis, japon, shved, italiyan, vietnam jәne basqa tilderge audarylyp, shetelde basylyp shyqty.

Ýshinshi onyng shygharmalary Amerika Qúrama Shtattarynda, Japoniyada birneshe ret әlemning kórnekti roman antologiyalaryna endi. Shved akademiyasy akademiygi Ma Yueran ony «Qytaydyng Kafkasy» dep ataghan. Amerika jazushysy Suzan Sontag: «Kan Sue Qytaydaghy eng jaqsy jazushy» dep baghalaghan.

Ol 1953 jyly Hunan ólkesi Chansha qalasynda dýniyege kelgen.. Kan Suening balalyq shaghy qiyn boldy. Kan Sueding shyn esimi Den Syaohua. Ata-babasy Hunan ólkesi Liyaang audanynyng adamdary. Ol bala kýninen óz alghan betinen qaytpaytyn qynyr minezdi bolghan. Ákesi kitaphanada tazalyqshy bolyp júmys istedi, ol qyzyna jii oqugha kitap alyp keletin. Kan Sue bala kezinen «Andersenning ertegileri», «Ýsh patshalyq romany» jәne basqa da klassikalyq shygharmalardy oqyghan. 1966 jyly ol bastauyshty tauysqanqa on jyldyq alasapyran bastalyp (mәdeniyet tónkerisi) onyng oquyn short ýzdi. 1970 jyldan keyin tughan jerindegi bir shaghyn zauytta 10 jyl júmys istedi. Sodan keyin kiyim tigetin mamandyqty kәsip etti. 1985 jyldan bastap ol shygharmashylyqqa keldi.1988 jyly qytay jazushylar qoghamyna mýshe bolghan. Onyng «Jana ghasyr mahabbat hikayasy», «Shoqydaghy lashyq», «Qalqyghan búlt», «Laysang kóshe», «Qara jer ananyng syiy», «Jalanayaq dәriger»  syndy shygharmalary ataghyn shyghardy.

Jazushynyng ózindik qol tanbasy bar, stiyli batystyq siqyrly realizmning yqpalyna úshyraghan avangard jazushy. Ákesi qarapayym júmysshy bolghanymen sayasy ústanymy kýrt ózgergen kommunist, búl bolashaq jazushynyng batys әdebiyetine degen sýiispenshiligin oyatty. Frans Kafka, Horhe Luis Borhes, Uiliyam Shekspir jәne Lev Tolstoy siyaqty esimder onyng әdeby sezimtaldyghyn qalyptastyryp, baghdarshamyna ainaldy. Býlikshil ruh erte kórindi – Kan Sue mektepti tastap, ózin-ózi tәrbiyelep, әdebiyet alpauyttaryna enip ketti. Búl Batysqa enu ony dәstýrli qytay әdebiyetining konvensiyalaryna qarsy túratyn erekshe dauysty damytugha әkeletin aiqyndaushy әser boldy.

1980 jyldary Kan Sue Qytaydaghy avangardtyq qozghalystyng jetekshi túlghasy retinde payda boldy. Onyng grotesk pen absurdty tynymsyz qoldanuy, dәstýrli formalardy әdeyi búzuy zamandastarynan erekshelendirdi. Kan Sue ózining kózqarasyna o bastan adal boldy. Qobaljyghan beyneler men armanshyl qasiyetter onyng әngimelerine enip, oqyrmandardy әlemdi búrmalanghan, biraq birtýrli tartymdy obektiv arqyly qarsy alugha mәjbýr etedi. Onyng «Qalqyghan búlt» romanyndaghy «Kәri etikshining qúlaghynda Osmant ósedi», «Kómeyinde qúrt jorghalaghanday sóileydi...» siyaqty joldar osy mazasyz stiliding ýlgisi. Búl sipattamalar oqyrmandardy bizding qarapayym bolyp kórinetin bolmysymyzdyng astyndaghy jasyryn shyndyqtarmen betpe-bet keluge mәjbýrley otyryp, mazasyzdyq pen bótendik sezimin tudyrady.

Kan Suenyng halyqaralyq bedelge ie boluy onyng adamnyng ishki sanasyn tereng zerttep, adamnyng ishki ózgeris jaghdayyn beyneleuimen erekshelenetin stiyli batys auditoriyalarynda kóbirek rezonans tudyryp, ony býgingi tanda eng kóp audarylghan jәne zerttelgen qytay jazushylarynyng birine ainaldyrdy. Onyng shygharmalary kóptegen tilderge audaryldy jәne býkil әlem әdebiyet tanushy ghalymdary onyng kýrdeli jәne oilandyratyn әngimelerin taldaumen belsendi týrde ainalysady.

1980 jyldary otandyq avangard jazushylar birte-birte realistik jazugha bet búryp, avangardtyq baghytyn joghaltty, biraq Kan Sue әli de avangardtyq stilidi ústanady.  Onyng absurdtyq pen oghash shygharmalary oqyrmandargha birtýrli oqu tәjiriybesin beredi. Kezinde Kan Sue óz shygharmalarynyng shetel әdeby ortada oryn aluyn óz shygharmasynyng ashyqtyghymen baylanstyrghan. Ol «Men әrqashan adamdardyng jýregine tikeley soqqy beremin. Búlay isteu ýshin Qytay jәne Batys mәdeniyetterin boyynyzgha siniruiniz kerek. Men qytaymyn, tughan mәdeniyetim mening qanyma singen. Biraq men batystyqtardy da jaqsy kóremin. Olardyng ruhany mәdeniyettin ýirenuden esh jalyqpaymyn» deydi.

Jazushynyng shygharmashylyq kezeni:

Birinshi kezen: 1985-1986 jj

«Laysang kóshe» men «Shoqydaghy lashyq» tuyndylaryn oqyrmangha úsyndy.

Adamnyng «búl әlemge kirui» men «búl dýniyeden shyghuy» arasyndaghy qatynas. Biraq shyndyq qorqynyshty týske ainalady. Kan Suening alghashqy shygharmalary keybir synshylar oilaghanday «surrealizm» emes, shyndyq topyraghynan tamyr tartady. Onyng alghashqy shygharmalary «qorqynyshty shyndyqty» suretteuge toly jәne tyghyzdyqpen, jinaqylyqpen jәne әsireleumen qúndy.

Kan Suening "Laysang kóshe" atty debuttik romany – mәdeny revolusiyanyng әserin kórsetetin shygharma. Onda beynelengen ómirlik suretter úrpaq úmytqysy keletin qorqynyshty estelikter: Onda adamdar las jerde ómir sýredi. Qorshaghan ortada balshyq, shybyn-shirkey, shirigen saman ýilerde ómir sýredi, barlyq jer sasyq iyis pen qoqys. Adamdar bir-birine aramdyq pen renishte qarym-qatynas jasaydy. Al otbasy mýshelerinde jylulyq mýldem joq. Jazushy sol kóshedegi adamdargha ayaushylyq bildiredi. 1960 jәne 1970 jyldardaghy qalanyng týkpir-týkpirinde túratyn tómengi dengeydegi qarapayym túrghyndardyng bәri belgili bir dәrejede úqsas ómirdi bastan ótkerdi.

Kan Suening alghashqy shygharmalarynda adam bolmysyn tanytu jәne «adam bolmysyna kózqarasyn bildiru» kórinedi, ol әrtýrli qarym-qatynastardyng shiyelenisuinde adamdardyng shynayy qyzmetin kórsetuge baghyttalghan. Qandyq qarym-qatynas, kýieu men әiel qarym-qatynasy, ghashyqtardyng qarym-qatynasy, kórshilerding qarym-qatynasy, jәne әriptestik qarym-qatynastary suretteledi. Tipti adamdar ózderi de týsine almaytyn eng manyzdy nәrselerdi ashady. Sondyqtan da ol «ózimining qalay jazatynymdy da bilmeyin» degen.

Ekinshi kezen: 1987-1990 jj

Onyng «Dәlizge otyrghyzylghan alma aghashy», «Qalqyghan búlt» jәne sol kezdegi ataqty romany «Jarylys spektakli» Áyelding qabat-qabat janyn ashady. Adam ruhyna  tereng boylaydy.

Ýshinshi kezen: 1991-2001 jj

Uәkildik shygharma –  «Jara» adam janynda tereng jatqan nәrsege toqtalyp, suretteydi. Ol óz shygharmashylyghyn taqyryp etip alyp, ónerding bolmysyn saralap, «taza әdebiyettin» eng iydealdy kýiin kórsetedi.

Tórtinshi kezen: 2002 jyldan keyin.

Ol búrynghydan ózgeshe, stiliin ózgertumen bógenaylanady.«Súng Ming ústaz» jәne basqa da shygharmalary basqa stili. Onda bәri qarapayym bolghanymen, izdegen nәrsesi óte qúndy. |

Kan Sue ózining jazuyn sanaly aqyldyng shekteulerine qarsy kóterilis әreketi retinde sipattaydy.  Ol podsoznanie rólin erekshe atap ótedi, búl onyng eng kýshti jәne shynayy kórinisining kózi dep sanaydy. Óz sózimen aitqanda: «...Bәri bir ruhtyng jeteginde ketkendey kórindi. Nelikten ekenin týsine almadym... Mýmkin, men jazghandarymnyng jalpygha belgili әlemde tabylmaytynyn beysanalyq sezindim... Olar kókjiyekten tys... terende bar. Ruhany jazyqtyqta jәne bos pen dýniyening arasynda». Podsoznanie terenine boylay otyryp, Kan Sue oqyrmandargha adam tәjiriybesining jasyryn ólshemderine sholu úsynyp, shiyki emosiyalar, alghashqy qorqynyshtar jәne mazasyz shyndyqtar әlemin ashady.

Ekzistensialdy kýizelis pen podsoznaniyany zertteuding negizgi taqyryptaryn saqtay otyryp, Kan Suening jazuy uaqyt óte kele damydy. Onyng búrynghy júmystary (1980-shi jyldar) grotesktik beynelermen tyghyzyraq, al 1990-shy jyldardan keyin jazylghandar kóbirek sujettik elementterdi biriktiredi. Osy evolusiyagha qaramastan, Kan Sue avangardtyng túraqty dauysy bolyp qala beredi, oqyrmandardy bizding әlemning astyndaghy alandatarlyq shyndyqtargha qarsy túrugha shaqyrady jәne osylaysha adam jaghdayyna biregey jәne tereng perspektivany úsynady.

Jazushy shygharmasy groteskilik beynelermen jәne adam tabighatynyng qaranghy jaghyna, әsirese bótendikke jәne ezgidegi tirshilikting uayymdaryna nazar audarumen sipattalady. Onyng eng tanymal romandarynyng biri «Laysang kóshe» osy tәsildi kórsetedi. Mәdeny tónkeris fonynda qoyylghan oqigha sayasy kýizelisterdi tikeley beyneleuden aulaq, biraq qúrttardyn, jylandardyng jәne ydyraytyn ortalardyng mazasyz beynesi arqyly qorqynyshty atmosfera jasaydy. Keyipkerlerding jeke erekshelikteri men jeke tarihy joq, bir-birine paranoyya men dúshpandyq tanytady. Búl groteskier kezenning әleumettik jәne sayasy shyndyqtaryna kýshti syn retinde qyzmet etedi.

Kan Suening adamnyng iyelikten aiyru turaly zertteui onyng júmys istemeytin otbasylar men shiyelenisken qarym-qatynastardy beyneleuine deyin jetedi. «Ógiz» jәne «Shoqydaghy lashyq» siyaqty әngimelerde otbasy mýsheleri arasyndaghy qarym-qatynas búzylyp, ózin-ózi siniredi.   Tәrbiyeleushi ata-analyq túlghalardyng jәne otbasylardaghy shynayy baylanystyng bolmauy qaytalanatyn taqyryp. Onyng shygharmasynda әiel keyipkerler jii kezdesetin qiyndyqtardy úsynsa da, Kan Sueny feminist jazushy retinde qarastyrudan aulaqpyz. Ol genderden asyp týsetin uayymdar men tilekterdi beyneley otyryp, sanadan tys sanagha enedi.

Kan Suening әngimelerinde әzil men әleumettik satira jii qoldanylady. «Qalqyghan búlttaghy» bir novellasynda ýnemi baqylau men ósek aitumen ainalysatyn jaqyn jerde túratyn keyipkerler bar. Onyng «Serpindi spektakli» romany (keyinirek «Bes dәmdeuishter kóshesi» dep ózgertildi) búl satiralyq tәsildi odan әri damytady, kóptegen әngimeleushiler men alypsatarlyqtardy paydalana otyryp, qauesetter men jeke ómirdi búzugha baylanysty qoghamdaghy alang kónildi týsindiruge tyrysady.

Kan Suening grotesk, absurd jәne әleumettik synnyng biregey qospasy. Osy erekshelik býkil әlem oqyrmandary arasynda rezonans tudyryp, ony qazirgi qytay әdebiyetindegi manyzdy dauys retinde kórsetti. Onyng әdeby әlemi fantastika men alandaushylyqtyng erekshe ýilesimimen erekshelenedi. Onyng negizgi taqyryptary túraqty bolghanymen – adam tabighatyn zertteu, ómirding absurdtyghy jәne sanadan tys kýrdelilik – onyng jazu stiyli uaqyt óte kele damydy. 1990 jyldary ol oqyrmandargha súraq qoiygha jәne oigha qaldyratyn labirinttik qúrylymdardy saqtay otyryp, әngimelerine kóbirek sujet pen keyipkerding damuyna erkindik beruge mәn berude.

Jazushynyng býginde eki tomdyq jinaghy sonymen birge 11 romany jaryq kórgen.

Núrhalyq Abdyraqyn Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Shyghystanu fakuliteti Qytaytanu kafedarasynyng PhD doktory

Abai.kz