Almaty – tek elimizding búrynghy astanasy ghana emes, sonymen qatar mәdeniyet pen ruhaniyattyng jýregi sanalatyn qala. Elimizding eng iri megapoliysi últtyq qúndylyqtardy saqtau men dәripteu isinde manyzdy ról atqaryp keledi. Múnda әrbir kóshenin, әr mekemenin, әrbir is-sharanyng astarynda qazaq halqynyng bay tarihy men ruhany múrasy jatqany sózsiz.

Dәstýr men zamanauilyqtyng ýilesimi

Almaty – últtyq dәstýr men zamanauy órkeniyetting toghysqan jeri. Búl qalada últtyq kiyimder kórmesi, qolóner jәrmenkeleri, aitys pen jyr keshteri jii úiymdastyrylady. Mәselen, jyl sayyn ótetin Nauryz merekesi – halqymyzdyng kóktemgi janaruyn, bereke men birligin dәripteytin aituly shara. Qala kóshelerinde kiyiz ýiler tigilip, qymyz-qymyran úsynylyp, últtyq oiyndar men salt-dәstýrler pash etiledi.

Últtyq óner men әdebiyetting ordasy da osy – Almaty. Almatyda Múhtar Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatry, Ghabit Mýsirepov atyndaghy jasóspirimder teatry, Qúrmanghazy atyndaghy últtyq konservatoriya syndy mәdeny oshaqtar ornalasqan. Búl oryndarda halyq kompozitorlarynyng shygharmalary, klassikalyq kýiler, qazaq tilindegi spektaklider men zamanauy qoyylymdar sahnalanady. Sonymen qatar, Jazushylar odaghy, týrli әdeby klubtar men shygharmashylyq ýiirmeler jastardy últtyq әdebiyetke baulyp keledi.

Osy orayda biz Almatyda túratyn Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, jazushy, synshy Núrdәulet Aqyshqa habarlasyp, atalghan taqyryp boyynsha pikirin bildik. «Biz otarshyldyq zamanynda ózimizding últtyq beynemizden, asyl qúndylyqtarymyzdan aiyrylugha  shaq qalghan elmiz. Ony qaytadan tolyq qalpynda qalpyna keltiru onay sharua emes. Tәulisizdik alghanymyzgha 34 jylgha taqasa da, әli kýnge keybir qúndylyqtarymyzdyng ózimizding bilmey jatuymyz,  jas úrpaqtyng onday úghymnan alsytap bara jatuy sondyqtan. Al últtyq qúndylyqtardy janghyrtyp, dәripteu mәselesinde Almaty tәrizdi zor megapolisting orny qashanda erekshe. Nauryz toyy tәrizdi mausymdyq merekelerde ghana eske salatyn bolsaq, onda bizding tamasha dәstýrlerimiz ben salt-sanamyz nasihattaluy  tym ólsheuli bolmaqshy.

Qazaq halqynyng jaqsy qasiyetterin ýnemi qaperde ústau, soghan oray tiyisti atributtardy qoldana bilu de tәuelsiz elding úlandarynyng ghana emes, memlekettik dengeydegi әkimshilik úiymdardyng da paryzy. Búl jaghynan alghanda Almaty qalasynyng ruhany ústanymynda ózge ónirlerding ýirenuine túratyn únasymdy jaqtary da bar. Mysal ýshin alatyn bolsaq, metro vagondarynda jasy ýlken eresekterdi syilau kerektigi jóninde, jastardyng qart kisiler men mýgedekterge oryn berui kerektigi turaly ýnemi habarlanyp otyrady. Búl ata – dәstýrimizge say oryndy eskertu. Biraq aityla-aytyla jauyr bolyp, etteri ýirenip ketkendikten be, qazaqtyng qol-ayaghy balghaday jas jigitteri men qyzdary búnday  eskertuge ýnemi qúlaq asa bermeydi.Taltayyp túryp otyrghandaryn kóresiz. Ózderining ersi qylyqtaryna úyalyp jatqan olar joq.

Esesine әzirbayjan, týrik, úighyr, sheshen tәrizdi últtardyng jastarynda inabattylyq sezimining basym ekendigin bayqaymyz. Osy túrghydan kelgende, jas buynnyng aldynghy ata-apalaryn syilatu ýshin arnayy zang shygharu kerek pe degen oigha da kelemin. Tipti arnayy bolmasa da, qoghamdyq oryndargha qatysty zandardyng birine syilaushylyqty mindetteytin tarmaq engizu kerek shyghar. Áytepese jyl ótken sayyn qart kisilerdi de, ekiqabat әielderdi de syilaudy bilmeytin, minez-qúlyqtary dórekilenip bara jatqan jastar qatary kóbeyde.

Búghan әrkimning ózi isi, óz týsinigi ghoy dep salaqsymay, memlekettik dengeyde nazar audaratyn uaqyt jetti. Áytpese últtyq qúndylyqtarymyzdyng bir sipatynan aiyrylyp qalu qaupi bar».

Etnofestivalider men mәdeny is-sharalar

Songhy jyldary Almatyda týrli etnofestivalider ótkizu dәstýrge ainaldy. «Úly dala eli», «Mәdeny múra», «Qazaq últtyq taghamdary kýni» siyaqty jobalar ayasynda halqymyzdyng as ýii, qolóneri, salt-dәstýrleri keninen tanystyrylyp keledi. Búl sharalar tek jergilikti túrghyndargha ghana emes, sheteldik qonaqtargha da qazaq mәdeniyetining terendigi men súlulyghyn pash etedi.

«Qyran Últtyq anshylyq ortalyghynyn» diyrektory Baghdat Mýptekeqyzynyng da búl jayynda óz aitary bar.

«Qyran – kýn kózine tike úshalatyn, «býkil әlemdi qos qanatyna syidyrghan» erekshe qasiyet iyesi. Tәuelsiz Qazaqstannyng kók Tuynda qanat qaqqan Qyran – qazaqtyng san ghasyrlar boyy erkindikke, beybit ómirge úmtylghan ruhy myqty halyqtyng órkeniyet biyigindegi anyq baghyty, babalarymyzdyng asyl armanyn qos qanatyna qondyrghan amanaty. Biz últtyq dәstýrdi úlyqtau, ony úrpaqtan-úrpaqqa jalghau maqsatymyz bar ekeni ras.

Erekshe qasiyetke ie kók Tuymyz kókke kóterilgende bir sәt tebirenbeytin jan bolmas. Ádemi, aishyqty Tudy qúshaghyna qysyp, sýiip túryp, keudesin maqtanysh kergen, Qyranmen birge qiyagha qanat qaqqan namysty úrpaghynyng ruhy biyiktepkele jatqanynyng belgisi, kóp jyldar boyy kýtip kele jatqan oqigha, respublikada túnghysh Almaty qalasy Ákimdigining qoldauymen Medeu audanynda «Qyran Últtyq anshylyq ortalyghy shanyraq kóterdi.

Alash kósemi Ahmet Baytúrsynov: «Basqadan kem bolmas ýshin bilimdi, bay hәm kýshti boluymyz kerek. Bilimdi bolugha oqu kerek. Bay bolugha kisәp kerek. Kýshti bolugha birlik kerek. Osy kerekterding jolynda júmys isteu kerek» demekshi, «Jana Qazaqstannyn» kleshegine júmyla júmys isteu, barshamyzdyng paryzymyz, býgingi úrpaqtyng tәrbiyesi – elding keleshegi.

«Qyran Últtyq anshylyq ortalyghy» respublikada túnghysh «Anshylyq» muzeyin ashyp, elemizde, shet elderde bolatyn kórmelerge qala atynan baratyn kóshpeli sheberhana ornalastyryp, qala jastaryna ruhany óazynasyn kórsetip, kәsip iyeleri bolugha kómektesedi. Jastardyng boyynda búgyp jatqan ruhty oyatyp, últtyq ónerding týrli salasy boyynsha (últtyq sport týrleri: býrkit, súnqar, qarshygha salu, toghyzqúmalaq, sadaq atu asyq..., sýret salu, muzyka, qoldanbaly óner...) kezdesuler, sheberlik sabaqtaryna qatystyra otyryp, óse kele ózine jәne qoghamgha paydaly ruhany serik bolatyn óner týrlerine baulau, mamandyqqa jol kórsetudi maósat etedi. Almatygha at basyn tiregen qonaqtargha qazaqtyng babadan qalghan mol múrasyn nasihattauda turistik kompaniyalarmen baylanys ornatudy josparlap otyr. Jastardy otansýigishtikke, últtyq qúndylyqtarymyzdy nasihattaugha arnalaghan «Bolashaq bizden bastalady», «Kiyiz ýidegi kezdesu»...t. b. birneshe jobalar bar».

Abai.kz