Ár elding ana tili bar. Biri - qúryp, biri - damyp keledi. Alayda әlemdik ekonomika, ghylym men bilim tili - aghylshyn tili ekenin bilemiz.

Álem aqparatynyng jiyntyghy sanalatyn «vikiypediyada» 7,5  mlngha juyq mәlimet aghylshyn tilinde, 1,5 mln aqparat orys tilinde.

Demek, aghylshyn tilin mengergender bizden 4 ese artyq aqparat alady degen sóz.

Kóshbastaghandardyng arasynda - orys tili.

Kenes dәuirinde ómir sýrgen 15 memleketting 240 mlngha juyq halqyna kózinning shamshyraghy, mәdeniyetting mәiegi - orys tili dep miyna qúighan.

Araq iship, qatyn ýshin atysa beretin Pushkiyn, «Proshay nemytaya Rossiya» dep, orysynan týnilgen Lermontov, Chehov, Tolstoy t.b әbden milaryna qúidy.

Marks pen Engelis, Lenin shygharmalarymen susyndatyp, últtyq әdebiyet pen tól tilderin shynjyrlap ústady.

Búlqynghan buralardy óltirip otyrdy.

Kenes Odaghy kýiregennen keyin «zombilanyp» qalghan halyq jantalasyp, tarihyn, tamyryn izdep, tilin damytyp, últtyq salt-dәstýr, mentaliytetin qalyptastyryp, әlemde orys tilinen basqa til men mәdeniyet, ghylym bar ekenin týsinip, kózi ashylyp, kókiregi oyanyp, tarihtaghy orys últshyldary men kolonizatorlarynyng әdiletsiz biyligin ashyq synady.

Búl Kenes Odaghynyng bel balasy - Reseyge únamady.

Evraziyany óziniki sanap, onyng orys tili men mәdeniyetinen aulaq ketuin qalamaghan shovinister búlqyndy, qylqyndy.

Almazyn alyp, baylyghyn tonap, saha men yakuttardyng últy men tilin jonggha jaqyn qaldy. Araqqa týsirip, túqymyn taryday shashyratyp, esimderin Kolya, Vasya qylyp jiberdi.

Orys tilin ekonomikalyq qysym jasau qýralyna ainaldyrdy. Áli de jalghasyp keledi.

Orys tilin jәne orys tildilerdi qorghau maqsatynda Sheshenstangha, Gruziyagha shabuyl jasady. Osy kezden orys tili soghys qýralyna ainaldy. Aqyry orys tildilerding mýddesin qorghau maqsatymen Ukrainagha shabuyl jasady. Qandy qasap úiymdastyruda.

Óz tili men mәdeniyetin damytyp, Europamen sayasi-ekonomikalyq qatynas jasap, demokratiyalyq jolmen ekonomikalyq damu jolyna týsken el únamady. Qolynda quyrshaq siyaqty ústap, Soltýstik Koreya halqy siyaqty aqparattyq vakuumde ústaghysy keldi. Oghan ukraindikter qarsylyq tanytty.

Qazir ana tili men ata-babasynan qalghan atamekenine basa kóktep kirip kelgen jaumen alysyp jantalasuda.

Ia, Qazaqstan Orta Aziyanyng qaqpasy. Jetekshi memleketi. Shiykizat kózi. Sondyqtan da Qytay, Resey, Europa elderi Qazaqstangha erekshe nazar audarady.

Qazaqstanda soghys órti tútansa, eki alyp memlekette kýireydi. Sondyqtan da әskery soghys bizding elde bola qongy neghaybyl. Alayda eki memlekette «júmsaq» diplomatiyalyq mәdeniyetti qoldana otyryp, Qazaqstangha iydeologiyalyq shabuyl jasauda.

Qytay adamdaryn tehnologiyasymen qosa jiberip, qazaq jastarynyng qytay oqu oryndarynda bilim aluyna jol ashuda. Qazaqstanda Konfusiy ilimin damytamyz degen syltaumen qytay tilin ýiretu kurstaryn ýn-týnsiz qarqyndy ýiretude.

Ýsh ay oqisyn, 75 myng tóleysin. Diyrektory qazaq bolghanymen, qarjy men baqylau qytaydiki. Qytaytanu instituty da bar.

Al orystar qazaghy kóp ontýstikke orystyng ýsh mektebin saludy talap etude. Orys tilin nasihattaytyn aqparat qýraldaryn qarjylandyryp, orys tilinde sóileytinder sanynyng kóptigin paydalanyp «Soltýstik ónirler Reseydiki», «orys tili memlekettik til bolu kerek», «orys tili kemshilik kórude» degen siyaqty aram oy tastap, biylikke psihologiyalyq, ekonomikalyq, sayasy qysym jasap keledi. Elde orys últynyng jәne ony qoldaytyndar sanynyng kóbengine mýddeli.

Qazir elimizde 4 mlngha juyq orys últynyng ókilderi men 1200 aralas jәne taza orys tildi mektep bar. Aqparat qúraldarynyng 70% orys tilinde. Kense tili qaghaz jýzinde qazaqsha bolghanymen, qosarlanghan til birge jýredi. Búdan artyq ne kerek olargha? Kim olardy kemsitip jatyr? Kim syilamay otyr?

Qazaq tilinde erkin sóileytin ózimizding «orystardy» janym jaqsy kóredi. Qasymda Evgeniy degen azamat bar. Áriptes. Qazaqshasy menen aspasa kem týspeydi. Qalay qúrmettemeysin?

Al az ghana qazaq tildi orta - últshyl sanalyp, qaghaju kórude. Alayda bizding biylik olardyng da sóilep qaluyna bayqamaghansyp mýmkindik berip qoyady. Qattyraq ketkenderin ekiqabat ekenine qaramay sottatyp jiberip, bosata qoyady.

Qysqasy, әlem mәdeniyetining ózegi sanalatyn fransuz, aghylshyn, ispan, qytay, nemis, orys tilderinde óz elderinde «memlekettik til turaly» zandary bar. Álemning jartysyna juyghy sóileytin tilder.

Al qazaq tili 33 jyl jalghyz shaba almay, artynan erip alghan kók esekti sýiretumen keledi. Qosarlanghan, aiyr tildi jylan emespiz ghoy. IYә, tildi menger. Ýiren. Alayda qanynnyng tamshysy qazaq tilin bil.

Kórshi elding til men últ mәselesin soghys qýralyna ainaldyruy - ózderin jekkórinishti etti. Qadiri ketken qazaq tilin qorghaytyn zang joq. Qazaqstanda «Memlekettik til turaly» zang qashan qabyldanady? Qazybek Isa aghamyz biraz enbektenip edi, joghary jaqtan qoya qoy dedi me? Qoldau tappady. Syltaulary - kópetnosty elmiz. «Olardy syilap, qýrmetteuimiz kerek» dep Assambleya da qýryp qoydyq. Bәrining óz tilinde sóileuine erkindik berdik. Qúrmettedik. 33 jyl qýrmettpep kelemiz. Alayda qazaq tilin qýrmettegenderi bar ma? Óte az.

Assambleya qazaqtyng sany 40%-dan aspay túrghan Nazarbaevtyng oilap tapqan qulyghy edi. Qazir qazaq sany 70%-gha jetti. Orystyng sany 14%. Endi osy úiymnyng qajeti shamaly.

Marat Ázilhanovpen birge júmys jasadyq. Jaqsy tanimyn. Reseyde 100-den asa últ bar. AQSh tipten, qyryq jamau. Nege olarda Assambleya joq?

Qysqasy el tynyshtyghy, bereke-birlikti saqtau degen siyaqty úghymdardy biz de bilemiz. Múndaghy aitpaghym - qanday da til bolsyn, soghys qúralyna ainalmauy kerek. Ol ýshin qansha dostyq diplomatiyany saqtasaq ta, óz halqymyzdyng mýddesin qorghap, qyrghyzdar siyaqty batylyraq bolghanymyz abzal.

Til - bolashaqtyng kilti. Jasynan boyyna últtyq mәdeniyet pen tildik qoryn boyyna sinirmegen úrpaq - mәngýrt, últtyq kody qalyptaspaghan, jaltaq bolyp óseri haq. Til beybitshilikting kilti bolu kerek. Ol әrkimning qaltasynda bar. Tek esigin dúrys tauyp, ashqany jón. Al esikti ornatyp beretin memleket pen qogham!

Asylbek Bayajúma

Abai.kz