ءار ەلدىڭ انا ءتىلى بار. ءبىرى - قۇرىپ، ءبىرى - دامىپ كەلەدى. الايدا الەمدىك ەكونوميكا، عىلىم مەن ءبىلىم ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى ەكەنىن بىلەمىز.

الەم اقپاراتىنىڭ جيىنتىعى سانالاتىن «ۆيكيپەديادا» 7,5  ملنعا جۋىق مالىمەت اعىلشىن تىلىندە، 1,5 ملن اقپارات ورىس تىلىندە.

دەمەك، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەندەر بىزدەن 4 ەسە ارتىق اقپارات الادى دەگەن ءسوز.

كوشباستاعانداردىڭ اراسىندا - ورىس ءتىلى.

كەڭەس داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن 15 مەملەكەتتىڭ 240 ملنعا جۋىق حالقىنا كوزىڭنىڭ شامشىراعى، مادەنيەتتىڭ مايەگى - ورىس ءتىلى دەپ ميىنا قۇيعان.

اراق ءىشىپ، قاتىن ءۇشىن اتىسا بەرەتىن پۋشكين، «پروششاي نەمىتايا روسسيا» دەپ، ورىسىنان تۇڭىلگەن لەرمونتوۆ، چەحوۆ، تولستوي ت.ب ابدەن ميلارىنا قۇيدى.

ماركس پەن ەنگەلس، لەنين شىعارمالارىمەن سۋسىنداتىپ، ۇلتتىق ادەبيەت پەن ءتول تىلدەرىن شىنجىرلاپ ۇستادى.

بۇلقىنعان بۋرالاردى ءولتىرىپ وتىردى.

كەڭەس وداعى كۇيرەگەننەن كەيىن «زومبيلانىپ» قالعان حالىق جانتالاسىپ، تاريحىن، تامىرىن ىزدەپ، ءتىلىن دامىتىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرىپ، الەمدە ورىس تىلىنەن باسقا ءتىل مەن مادەنيەت، عىلىم بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كوزى اشىلىپ، كوكىرەگى ويانىپ، تاريحتاعى ورىس ۇلتشىلدارى مەن كولونيزاتورلارىنىڭ ادىلەتسىز بيلىگىن اشىق سىنادى.

بۇل كەڭەس وداعىنىڭ بەل بالاسى - رەسەيگە ۇنامادى.

ەۆرازيانى وزىنىكى ساناپ، ونىڭ ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن اۋلاق كەتۋىن قالاماعان شوۆينيستەر بۇلقىندى، قىلقىندى.

المازىن الىپ، بايلىعىن توناپ، ساحا مەن ياكۋتتاردىڭ ۇلتى مەن ءتىلىن جويۋعا جاقىن قالدى. اراققا ءتۇسىرىپ، تۇقىمىن تارىداي شاشىراتىپ، ەسىمدەرىن كوليا، ۆاسيا قىلىپ جىبەردى.

ورىس ءتىلىن ەكونوميكالىق قىسىم جاساۋ قۇرالىنا اينالدىردى. ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى.

ورىس ءتىلىن جانە ورىس تىلدىلەردى قورعاۋ ماقساتىندا شەشەنستانعا، گرۋزياعا شابۋىل جاسادى. وسى كەزدەن ورىس ءتىلى سوعىس قۇرالىنا اينالدى. اقىرى ورىس تىلدىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىمەن ۋكرايناعا شابۋىل جاسادى. قاندى قاساپ ۇيىمداستىرۋدا.

ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن دامىتىپ، ەۋروپامەن ساياسي-ەكونوميكالىق قاتىناس جاساپ، دەموكراتيالىق جولمەن ەكونوميكالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن ەل ۇنامادى. قولىندا قۋىرشاق سياقتى ۇستاپ، سولتۇستىك كورەيا حالقى سياقتى اقپاراتتىق ۆاكۋمدە ۇستاعىسى كەلدى. وعان ۋكرايندىكتەر قارسىلىق تانىتتى.

قازىر انا ءتىلى مەن اتا-باباسىنان قالعان اتامەكەنىنە باسا كوكتەپ كىرىپ كەلگەن جاۋمەن الىسىپ جانتالاسۋدا.

يا، قازاقستان ورتا ازيانىڭ قاقپاسى. جەتەكشى مەملەكەتى. شيكىزات كوزى. سوندىقتان دا قىتاي، رەسەي، ەۋروپا ەلدەرى قازاقستانعا ەرەكشە نازار اۋدارادى.

قازاقستاندا سوعىس ءورتى تۇتانسا، ەكى الىپ مەملەكەتتە كۇيرەيدى. سوندىقتان دا اسكەري سوعىس ءبىزدىڭ ەلدە بولا قويۋى نەعايبىل. الايدا ەكى مەملەكەتتە «جۇمساق» ديپلوماتيالىق مادەنيەتتى قولدانا وتىرىپ، قازاقستانعا يدەولوگيالىق شابۋىل جاساۋدا.

قىتاي ادامدارىن تەحنولوگياسىمەن قوسا جىبەرىپ، قازاق جاستارىنىڭ قىتاي وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋىنا جول اشۋدا. قازاقستاندا كونفۋتسي ءىلىمىن دامىتامىز دەگەن سىلتاۋمەن قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋ كۋرستارىن ءۇن-ءتۇنسىز قارقىندى ۇيرەتۋدە.

ءۇش اي وقيسىڭ، 75 مىڭ تولەيسىڭ. ديرەكتورى قازاق بولعانىمەن، قارجى مەن باقىلاۋ قىتايدىكى. قىتايتانۋ ينستيتۋتى دا بار.

ال ورىستار قازاعى كوپ وڭتۇستىككە ورىستىڭ ءۇش مەكتەبىن سالۋدى تالاپ ەتۋدە. ورىس ءتىلىن ناسيحاتتايتىن اقپارات قۇرالدارىن قارجىلاندىرىپ، ورىس تىلىندە سويلەيتىندەر سانىنىڭ كوپتىگىن پايدالانىپ «سولتۇستىك وڭىرلەر رەسەيدىكى»، «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋ كەرەك»، «ورىس ءتىلى كەمشىلىك كورۋدە» دەگەن سياقتى ارام وي تاستاپ، بيلىككە پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق، ساياسي قىسىم جاساپ كەلەدى. ەلدە ورىس ۇلتىنىڭ جانە ونى قولدايتىندار سانىنىڭ كوبەيۋىنە مۇددەلى.

قازىر ەلىمىزدە 4 ملنعا جۋىق ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى مەن 1200 ارالاس جانە تازا ورىس ءتىلدى مەكتەپ بار. اقپارات قۇرالدارىنىڭ 70% ورىس تىلىندە. كەڭسە ءتىلى قاعاز جۇزىندە قازاقشا بولعانىمەن، قوسارلانعان ءتىل بىرگە جۇرەدى. بۇدان ارتىق نە كەرەك ولارعا؟ كىم ولاردى كەمسىتىپ جاتىر؟ كىم سىيلاماي وتىر؟

قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن ءوزىمىزدىڭ «ورىستاردى» جانىم جاقسى كورەدى. قاسىمدا ەۆگەني دەگەن ازامات بار. ارىپتەس. قازاقشاسى مەنەن اسپاسا كەم تۇسپەيدى. قالاي قۇرمەتتەمەيسىڭ؟

ال از عانا قازاق ءتىلدى ورتا - ۇلتشىل سانالىپ، قاعاجۋ كورۋدە. الايدا ءبىزدىڭ بيلىك ولاردىڭ دا سويلەپ قالۋىنا بايقاماعانسىپ مۇمكىندىك بەرىپ قويادى. قاتتىراق كەتكەندەرىن ەكىقابات ەكەنىنە قاراماي سوتتاتىپ جىبەرىپ، بوساتا قويادى.

قىسقاسى، الەم مادەنيەتىنىڭ وزەگى سانالاتىن فرانتسۋز، اعىلشىن، يسپان، قىتاي، نەمىس، ورىس تىلدەرىندە ءوز ەلدەرىندە «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدارى بار. الەمنىڭ جارتىسىنا جۋىعى سويلەيتىن تىلدەر.

ال قازاق ءتىلى 33 جىل جالعىز شابا الماي، ارتىنان ەرىپ العان كوك ەسەكتى سۇيرەتۋمەن كەلەدى. قوسارلانعان، ايىر ءتىلدى جىلان ەمەسپىز عوي. ءيا، ءتىلدى مەڭگەر. ۇيرەن. الايدا قانىڭنىڭ تامشىسى قازاق ءتىلىن ءبىل.

كورشى ەلدىڭ ءتىل مەن ۇلت ماسەلەسىن سوعىس قۇرالىنا اينالدىرۋى - وزدەرىن جەككورىنىشتى ەتتى. قادىرى كەتكەن قازاق ءتىلىن قورعايتىن زاڭ جوق. قازاقستاندا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قاشان قابىلدانادى؟ قازىبەك يسا اعامىز ءبىراز ەڭبەكتەنىپ ەدى، جوعارى جاقتان قويا قوي دەدى مە؟ قولداۋ تاپپادى. سىلتاۋلارى - كوپەتنوستى ەلمىز. «ولاردى سىيلاپ، قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك» دەپ اسسامبلەيا دا قۇرىپ قويدىق. ءبارىنىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋىنە ەركىندىك بەردىك. قۇرمەتتەدىك. 33 جىل قۇرمەتتپەپ كەلەمىز. الايدا قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەگەندەرى بار ما؟ وتە از.

اسسامبلەيا قازاقتىڭ سانى 40%-دان اسپاي تۇرعان نازارباەۆتىڭ ويلاپ تاپقان قۋلىعى ەدى. قازىر قازاق سانى 70%-عا جەتتى. ورىستىڭ سانى 14%. ەندى وسى ۇيىمنىڭ قاجەتى شامالى.

مارات ازىلحانوۆپەن بىرگە جۇمىس جاسادىق. جاقسى تانيمىن. رەسەيدە 100-دەن اسا ۇلت بار. اقش تىپتەن، قىرىق جاماۋ. نەگە ولاردا اسسامبلەيا جوق؟

قىسقاسى ەل تىنىشتىعى، بەرەكە-بىرلىكتى ساقتاۋ دەگەن سياقتى ۇعىمداردى ءبىز دە بىلەمىز. مۇنداعى ايتپاعىم - قانداي دا ءتىل بولسىن، سوعىس قۇرالىنا اينالماۋى كەرەك. ول ءۇشىن قانشا دوستىق ديپلوماتيانى ساقتاساق تا، ءوز حالقىمىزدىڭ مۇددەسىن قورعاپ، قىرعىزدار سياقتى باتىلىراق بولعانىمىز ابزال.

ءتىل - بولاشاقتىڭ كىلتى. جاسىنان بويىنا ۇلتتىق مادەنيەت پەن تىلدىك قورىن بويىنا سىڭىرمەگەن ۇرپاق - ماڭگۇرت، ۇلتتىق كودى قالىپتاسپاعان، جالتاق بولىپ وسەرى حاق. ءتىل بەيبىتشىلىكتىڭ كىلتى بولۋ كەرەك. ول اركىمنىڭ قالتاسىندا بار. تەك ەسىگىن دۇرىس تاۋىپ، اشقانى ءجون. ال ەسىكتى ورناتىپ بەرەتىن مەملەكەت پەن قوعام!

اسىلبەك باياجۇما

Abai.kz