Mәdeniyet. 8 әripten qúralghan adamzat ómirining әdet-ghúrpy. Adamdy adam qylghan enbek dep tarihshylar jahangha jar salsa da, adamzatty óz biyigine kóterip, onyng osynau úly atty arqalap jýruine sebepshi bolatyn jalpaq júrtqa belgili dýnie bar. Ol – mәdeniyet.  Búl úly sózding astarynda әr halyqtyng óz ereksheligi, onyng tynys-tirshiliginen bastap, onyng sonau ghajap tabighattaghy basqa býkil jaratylystyng bәrine birdey qojayyn etip jaratqandaghy negizgi missiyalarynyng biri de osy.

Ýshinshi mynjyldyqta órkeniyetting ilgerilegeni sonshalyq, adam aitsa nanghysyz ghajayyp janalyqtar oryn alyp, qalypty jaghdaygha ainaludy. Mәselen, keshe ghana payda bolghan telefondar keyinnen Stiv Djobs syndy futuristerding arqasynda janasha leppen qarqyndy damyp, býgin, mine, symsyz gadjetterding san týrine qol jetkizdik.

Áleumettik jeliler endi bir-birinen alys adamdar arasynda tek baylanys qúraly ghana emes, býkil әlemning nazaryn bir ortagha baghyndyra alatyn ortaq bir alangha ainaldy. Tehnologiyanyng damyghany sonsha, endi әlemning ekinshi bir bóligindegi adammen baylanysu jolda qalyp, «ólilerimiz qayta tirilip keletin» boldy. Búl da bir «mәdeniyet».

Al mening aitpaghym – adamzattyng tehnologiya damyghan zamanda ruhany qúldyrauy turaly bolmaq. Búl turasynda Sanjar Kerimbay aghamyz da әrdayym auzynan tastamaydy. keri әseri de joq emes. Degenmen, mening aitpaghym, mýldem basqa. Adamnyng adam dengeyindegi ony ústap túratyn da, súlatatyn da qasiyetteri turaly sóz qozghaymyn.

«Adamnan auyl kóshkenmen, adamnan auyl kóshpeydi»,- demekshi, adamdardyng býginde qarapayym әdep, jýris-túrys normalaryn saqtay almauy kónil qynjytarlyq. Meninshe, elimizde ata-analar instituty mýldem әlsiz. Mysal retinde aitayyn, Kókshetau shaharyna kelgenime birneshe aidyng jýzi ghana boldy. Men osy uaqyt ishinde qalanyng kórikti jerlerin aralap, әsirese, Qopa kólining saf auasymen tynystadym. Áttegen-aysyz bolar ma?! Kól suy janyndy jadyratyp sala berse, ekinshi jaghynan dәl sudyng jaghasynda jiylyp qalghan qoqysty kórgende múny shynymen adam jasauy mýmkin be?!- deysin. Áriyne, bizdinshe, eresek adamdar ainalany tógip-shashyp, әsirese, ózderi túratyn qalanyng әsem, súluy kólin bylghamaugha tiyis, aghattyq ketse, jasóspirimderden ketui bek mýmkin. Biraq, sonda baryp  «Tәrbie berilmegen be ?!» degen sóz eriksiz oiyna orala beredi, orala beredi.

Jә, Taza Qazaqstandy qoldaushylar múnymen kýreser ghoy. Biraq, ata-analar da, júmys, júmys degendi jeleu qyla bermey, óz úrpaghynyng tәrbiyesine kelgende sәl talapshyl bolsa qaytedi?!

Kelesi mәsele, jappay ishimdik saudasy. Mening búl maqalam osy túrghanda «el ekonomikasyna ýles qosyp otyrghan» kәsip iyelerining shymbayyna tiii mýmkin. Biraq, jurnalist birinshi kezekte, eline janashyr azamat ekenin eskerer bolsaq, búl mәseleni de arakidik kóterip túru – mening azavattyq boryshym. DDÚ-nyng europalyq aimaghy alkogolidi tútynu dengeyi jәne alkogolidi tútynatyn halyqtyng ýlesi boyynsha әlemde birinshi orynda. Alkogolidi tútynu saldarynan qaterli isik qaupi aimaqtyng 200 millionnan astam túrghynyna qauip tóndiredi. Súranys bolmasa, úsynys ta bolmaydy. Demek, biz ziyandy әdettermen kýreste әlemdegi eng ýzdik keysterdi trendke ainaldyrumyz kerek. Bir ghana mysal, sheteldik kompaniyalar ziyandy әrekettermen kýreste qyzmetkerlerge «qoy!» - demeydi eken, biraq, kim shylym tartpay, t.s.s әdetterden aulaq bolyp jýrse, solardyng jalaqysyna kóbirek syiaqy qosylady eken. Men bizding kompaniyalar da búdan da jaqsy mehanizmder úsyna alatynyna senemin.

Kelesi bir mәsele, – ataly sóz. Babalarymyz basynan ótkenining bәrin tek maqal qylyp qaldyra bergen ghoy. Qazaqta «Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady», - degen ataly sóz bar. Býginde, ókinishke oray, qayda zer salsanyz da, jasy bar, jasamysy bar, kelisip alghanday beyәdep sózderdi ondy-soldy qoldanyp, tipti, qalypty qylyp alghan jayy bar. Onysynan úyalyp túrghan ya ózderi joq, bir qúmalaqtyng bir qaryn maydy shiritetini tәrizdi –  janynda jýrsen, sәlden keyin ózing de kertartpa qylyq kórsete bastaysyn. Búl aitylyp jatqan mәseleler:  beyәdep sóz, ziyandy әdetter, tabighatty ayalamaudyng biri de negizinde adamzat qoghamynda bolmau kerek siyaqty edi. Biraq... Búdan bólek, әsirese, әkeler instituty óte әlsiz. Er jigitterdi tәrbiyelegende olargha gýldi syilasyn dep emes, gýldi júlu kerek, sosyn laqtyru kerek dep tәrbie berin synayly. Ony biz óz zamandastarymnyng bir-eki әngimesinen-aq shet jaghasyn bilip, ishtey jiyrenip túramyz. Meninshe, ruhany qúlap, jýdep, mәdeniyetimiz ashtan qalmas ýshin resmy is-sharalardy jappay úiymdastyra bergenshe, analar, әkeler institutyn jýielep, bala ómirge keldi me ata-әjesi bolsa solardyng qarauyna az-kem bergen dúrys shyghar. Ne degenmen, әke-sheshendi tәrbiyelegen adam seni tәrbiyeleude qatelesui neghaybúl. Otbasy institutyn jýieleude qashan da jauapty ókilder jan-jaqty boluy tiyis.

Aytsam, taghy da jassyng dep basynbanyzdar, biraq, kýiinishten shyqqan song aituym kerek. Bәlkim qatelesuim mýmkin, biraq, kórer kózge ersi taghy bir oghash qylyq – aqsaqal bola otyryp, batasyn berer shaghynda danalyqtyng darhan ýlgisi boludyng ornyna kóshede karta oinap, shylymyn tartyp, lәilip jýrgen, әsirese, zeynettegi erler qauymy ózderining qasiyetterin airanday tógip, abyroylaryn joghaltyp bara jatqanday kórinedi. Áriyne, zeynet jasyndaghy adamnyng kórgenin biz kórgen joqpyz. Biraq, búl kimdi de bolsyn, ishkilikke salynsyn, daraqy bolsyn, beyәdep sózdi bey-bereket qoldansyn degen sóz emes.

Bәlkim, ol ýshin әkimdik, yaky kәsipkerler zeynetkerlerge ortalar asha ma óz erikteri. Biraq, qalay bolghanda da aqsaqal atyna zaty say, batasyn berip, elding yrysyn keltirip, aqylyn aityp, qateleskendi jónge salyp, auyl-aymaghynyng abyroyyn saqtap túratyn túlgha boluy tiyis. osynyng bәri, týptep kelgende, tal besikten bastalghan dýniyeler.

Biz el bolamyz desek, memleketting moynyna mindetterimiz ben narazylyghymyzdy ile bermey, ózimiz jýrgen ortamzda dúrys ómirdi, aqtyng aq ekenin kórsete aluymyz kerek.

Eger jastardy ýlkendi syilaugha ýiretsek, kópshilikke elin syilaugha, qarakózderimizge últyn qasterlep, tekti elding úrpaghy ekenimizdi sózimiz ben de, isimizben de dәleldep, últym degen úiysyp, Ibrahim babamyzdyng 5 jaman isine juymasaq, kózi alarghan kórshi men ózgelerge jem bolmay, órley týsemiz.

Altyn ordadan bastau alghan adamzat altyn dәuirge ayaq basqan zamatta altynnan qymbat bolghan adamy qasiyetterimizding tórkini sanalatyn mәdeniyet mәieginen ajyramayyq!

Beybarys Shalabaev,

jurnalist

Abai.kz