Oqu-aghartu ministrligining nazaryna!

Qazaq tili — últtyng ruhany ózegi, elding bolashaghynyng tiregi. Sondyqtan da bilim jýiesining tili, eng aldymen, memlekettik til boluy — tәuelsiz memleketting tabighy talaby. Songhy jyldary qoghamda eng kóp talqylanatyn, biraq sheshimi kýrdeli taqyryptardyng biri — aralas mektepterding taghdyry. «Aralas mektepterdi qazaq mektebine qalay ainaldyramyz?» degen súraqtyng astarynda til sayasaty, últtyq qauipsizdik, әleumettik-psihologiyalyq faktorlar jәne ata-analar senimi siyaqty kóptegen problemalar toghysady.

Aralas mektepter — tәuelsizdik kezenining ótpeli kórinisi

Qazaqstanda aralas mektepterding qalyptasuy — tarihy sebepterding jemisi. Kenes dәuirinde qazaq mektepteri jabylyp, orys tilinde oqytu basymdyqqa ie edi. Tәuelsizdik alghan song qazaq mektepterining sany kýrt artqanymen, kóptegen ónirlerde aralas mektepter әli kýnge deyin saqtalyp otyr. Búl — ótkenning iynersiyasy ghana emes, sonymen birge qoghamdaghy tildik tepe-tendikting ainasy.

Qazirgi derekterge sýiensek, respublika boyynsha 700-ge juyq aralas mektep bar. Key ónirlerde búl mektepter jalpy mektepterding ýshten birin qúraydy. Yaghny aitqanda, qala ortalyqtarynda, әsirese iri industrialdy aimaqtarda, aralas mektepter sany әli de kóp. Búl mektepterde qazaq jәne orys tilinde oqityn balalar bir ghimaratta, jeke-jeke synyptarda bilim alady. Kóp jaghdayda basshylyq ta, pedagogikalyq qúram da eki tilde sóileytin, eki jýiege beyimdelgen orta qalyptastyrady.

Aralas mektep — eki tildin, eki mәdeniyettin, eki dýniyetanymnyng týiisu nýktesi. Biraq tәjiriybe kórsetkendey, búl format shynayy tendikke emes, qazaq tili men mәdeniyetining yghysuyna әkeledi. Sebebi múnday mektepterde resmy jәne júmys tili kóbine orys tili bolyp qalady. Jinalystar, qújat ainalymy, tipti múghalimder arasyndaghy qarym-qatynas — orys tilinde. Nәtiyjesinde qazaq synybyndaghy balalar da sol ortanyng yqpalynda qalyp, qazaq mektebining ruhyn sezine almaydy.

Negizinde, tek tilde emes — últtyq sana men mәdeny kodta. Qazaq mektebi — tek bilim orny emes, ol últtyq bolmysty qalyptastyratyn ruhany orta. Al aralas mektep osy missiyany tolyq orynday almaydy.

Aralas mektepterding saqtaluyna negizgi sebepterding biri — ata-analardyng tandauy. Keybir ata-analar qazaq synybynyng sapasy tómen dep eseptep, orys synybyn «jaqsyraq mýmkindik» retinde kóredi. Búl — kenestik kezennen qalghan psihologiyalyq ýreydin, yaghny «oryssha oqysa, ómiri jenil bolady» degen eski úghymnyng sarqynshaghy. Búl, qazirgi kýnderi mýlde keri týsinik. Qazaqstan – sayasy tәuelsiz memleket. Sondyqtan, orys tili aldaghy kezde qoldanystan mýlde alynyp tastaluy mýmkin. Tәuelsizdigin bizben qatar alghan kórshi memleketter siyaqty orys tili shektelui mýmkin.  

Biraq songhy jyldary jaghday ózgerip keledi. Qazaq tilining bedeli ósip, memlekettik basqaru, kәsipkerlik, media jәne ghylym salalarynda qazaq tili súranysqa ie boluda. Ata-analar da balasynyng keleshegin memlekettik tilmen baylanystyrudy jii oilaytyn boldy. Sondyqtan búl kezeng — aralas mektepterdi kezen-kezenimen qazaq mektebine ainaldyru ýshin eng qolayly uaqyt.

Aralas mektepterdi qazaq mektebine ainaldyru — tek atau auystyru emes, tereng әleumettik jәne úiymdastyrushylyq reforma. Búl prosesti sәtti jýzege asyru ýshin tómendegi baghyttar manyzdy sekildi:

Aldymen, Bilim jәne ghylym ministrligi aralas mektepterdi kezen-kezenimen qazaq mektebine kóshiruding naqty josparyn qabyldauy qajet. Búl jospar ónirlik erekshelikti eskere otyryp jasaluy tiyis.

Kóptegen aralas mektepterde qazaq synyptaryna arnalghan pedagogter jetispeydi nemese sapasy tómen. Búl mәseleni sheshpey, mektepti tolyq qazaq tilinde oqytatyn dengeyge jetkizu mýmkin emes. Sondyqtan pedagogikalyq JOO-larda qazaq tilinde sabaq beretin mamandar dayarlaugha erekshe nazar audaru kerek. Múghalim — til sayasatynyng aldynghy shebinde túrghan túlgha. Eger múghalim ózi qazaq tilinde erkin sóiley almasa nemese últtyq iydeologiyany sezinbese, onda mektep te qazaqy bolmysty qalyptastyra almaydy.

Qazaq mektebining sapasy — oqu mazmúnymen anyqtalady. Orys tilindegi nemese audarylghan oqulyqtardyng ornyn sapaly, ghylymy negizdelgen, qazaq tilinde jazylghan oqu qúraldary basuy tiyis. Osy baghytta songhy jyldary aitarlyqtay júmystar jýrgizilip jatyr, biraq jýieli saraptau jәne birynghay standart әli de jetispeydi.

Ata-analarmen júmys

Eng basty problema — qoghamnyn, әsirese ata-analardyng senimin arttyru. Mektep tek balagha emes, ata-ananyng dýniyetanymyna da әser etedi. Sondyqtan týsindiru júmystary, ashyq sabaqtar, qazaq tildi bilimning artyqshylyghyn nasihattaytyn baghdarlamalar qajet. Búl júmysty formaldy týrde emes, shynayy dialog negizinde jýrgizu kerek.

Qazaq mektebi — tek bilim beru mekemesi emes, últtyq ruhaniyattyng tiregi ekenin qogham týsinui kerek. Qazaq tilinde oqyghan týlekterding tabysty ómir joldaryn kórsetu, qazaq mektebining týlekterin qoghamdyq ýlgi retinde nasihattau — tiyimdi qúraldardyng biri.

Qaladaghy aralas mektepterdi qazaq mektebine ainaldyru — basty mindet. Sebebi auyldyq jerlerde qazaq tilining tabighy ortasy bar, al qalada tildik orta әlsiz. Qalalyq qazaq mektepteri jana formattaghy, zamanaui, joghary sapaly bilim ordalaryna ainalsa, ata-analar tandauy da tabighy týrde qazaq mektebine auady.

Halyqtyng sanasyn oyatu — eng manyzdy qadam

Keyde eng ýlken kedergi — materialdyq emes, mentaldyq dengeyde bolady. Qazaq qoghamynyng key bóligi әli de qazaq mektebin «shekteuli mýmkindik» retinde qabyldaydy. Múny ózgertu ýshin memleket pen ziyaly qauym birlese әreket etui kerek. Qazaq mektebi — bolashaqtyng mektebi ekenin úghyndyru — últtyq iydeologiyanyng basty baghyty boluy tiyis.

Mysaly, Koreya, Japoniya nemese Finlyandiya sekildi elder óz tilinde oqytudy últtyq mýdde dep sanaydy. Sol elder әlemdik dengeyde bәsekege qabiletti bolsa, ol — óz tilining qadirin bilgendikten. Qazaqstan da dәl osynday baghyt ústanuy qajet.

Qazaq mektebi — últtyq qauipsizdik kepili

Aralas mektepterdi qazaq mektebine ainaldyru — tek bilim sayasaty emes, últtyq qauipsizdik problemasy. Eger el azamattary bir tilde — memlekettik tilde sóilese, memleket te birtútas elge ainalady. Til birligi — el birligining úiytqysy.

Qazaq tili — elimizding bolashaghy. Al qazaq mektebi — sol bolashaqtyng temirqazyghy. Sondyqtan әrbir aralas mektepting qazaq mektebine ainaluy — tek bilim salasynyng reformasy emes, últtyng janghyruy, sananyng ózgerui, memleketshil ruhtyng kýshengi.

Aralas mektepterdi qazaq mektebine ainaldyru — últtyng bolashaghyn aiqyndaytyn tarihy prosess. Osy baghyttaghy tabys — tek memlekettik sayasatqa emes, qoghamnyng birligin, ata-analardyng senimin jәne ústazdardyng jauapkershiligin qajet etedi. Eng bastysy — qazaq mektebi bedeldi, sapaly jәne zamanauy bilim ordasyna ainalsa, qalghany tabighy týrde sheshiledi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz