مادەنيەت. 8 ارىپتەن قۇرالعان ادامزات ءومىرىنىڭ ادەت-عۇرپى. ادامدى ادام قىلعان ەڭبەك دەپ تاريحشىلار جاھانعا جار سالسا دا، ادامزاتتى ءوز بيىگىنە كوتەرىپ، ونىڭ وسىناۋ ۇلى اتتى ارقالاپ جۇرۋىنە سەبەپشى بولاتىن جالپاق جۇرتقا بەلگىلى دۇنيە بار. ول – مادەنيەت.  بۇل ۇلى ءسوزدىڭ استارىندا ءار حالىقتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى، ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن باستاپ، ونىڭ سوناۋ عاجاپ تابيعاتتاعى باسقا بۇكىل جاراتىلىستىڭ بارىنە بىردەي قوجايىن ەتىپ جاراتقانداعى نەگىزگى ميسسيالارىنىڭ ءبىرى دە وسى.

ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا وركەنيەتتىڭ ىلگەرىلەگەنى سونشالىق، ادام ايتسا نانعىسىز عاجايىپ جاڭالىقتار ورىن الىپ، قالىپتى جاعدايعا اينالۋدى. ماسەلەن، كەشە عانا پايدا بولعان تەلەفوندار كەيىننەن ستيۆ دجوبس سىندى فۋتۋريستەردىڭ ارقاسىندا جاڭاشا لەپپەن قارقىندى دامىپ، بۇگىن، مىنە، سىمسىز گادجەتتەردىڭ سان تۇرىنە قول جەتكىزدىك.

الەۋمەتتىك جەلىلەر ەندى ءبىر-بىرىنەن الىس ادامدار اراسىندا تەك بايلانىس قۇرالى عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ نازارىن ءبىر ورتاعا باعىندىرا الاتىن ورتاق ءبىر الاڭعا اينالدى. تەحنولوگيانىڭ دامىعانى سونشا، ەندى الەمنىڭ ەكىنشى ءبىر بولىگىندەگى اداممەن بايلانىسۋ جولدا قالىپ، «ولىلەرىمىز قايتا ءتىرىلىپ كەلەتىن» بولدى. بۇل دا ءبىر «مادەنيەت».

ال مەنىڭ ايتپاعىم – ادامزاتتىڭ تەحنولوگيا دامىعان زاماندا رۋحاني قۇلدىراۋى تۋرالى بولماق. بۇل تۋراسىندا سانجار كەرىمباي اعامىز دا ءاردايىم اۋزىنان تاستامايدى. كەرى اسەرى دە جوق ەمەس. دەگەنمەن، مەنىڭ ايتپاعىم، مۇلدەم باسقا. ادامنىڭ ادام دەڭگەيىندەگى ونى ۇستاپ تۇراتىن دا، سۇلاتاتىن دا قاسيەتتەرى تۋرالى ءسوز قوزعايمىن.

«ادامنان اۋىل كوشكەنمەن، ادامنان اۋىل كوشپەيدى»،- دەمەكشى، ادامداردىڭ بۇگىندە قاراپايىم ادەپ، ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارىن ساقتاي الماۋى كوڭىل قىنجىتارلىق. مەنىڭشە، ەلىمىزدە اتا-انالار ينستيتۋتى مۇلدەم ءالسىز. مىسال رەتىندە ايتايىن، كوكشەتاۋ شاھارىنا كەلگەنىمە بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى عانا بولدى. مەن وسى ۋاقىت ىشىندە قالانىڭ كورىكتى جەرلەرىن ارالاپ، اسىرەسە، قوپا كولىنىڭ ساف اۋاسىمەن تىنىستادىم. اتتەگەن-ايسىز بولار ما؟! كول سۋى جانىڭدى جادىراتىپ سالا بەرسە، ەكىنشى جاعىنان ءدال سۋدىڭ جاعاسىندا جيىلىپ قالعان قوقىستى كورگەندە مۇنى شىنىمەن ادام جاساۋى مۇمكىن بە؟!- دەيسىڭ. ارينە، بىزدىڭشە، ەرەسەك ادامدار اينالانى توگىپ-شاشىپ، اسىرەسە، وزدەرى تۇراتىن قالانىڭ اسەم، سۇلۋى كولىن بىلعاماۋعا ءتيىس، اعاتتىق كەتسە، جاسوسپىرىمدەردەن كەتۋى بەك مۇمكىن. بىراق، سوندا بارىپ  «تاربيە بەرىلمەگەن بە ؟!» دەگەن ءسوز ەرىكسىز ويىڭا ورالا بەرەدى، ورالا بەرەدى.

ءجا، تازا قازاقستاندى قولداۋشىلار مۇنىمەن كۇرەسەر عوي. بىراق، اتا-انالار دا، جۇمىس، جۇمىس دەگەندى جەلەۋ قىلا بەرمەي، ءوز ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىنە كەلگەندە ءسال تالاپشىل بولسا قايتەدى؟!

كەلەسى ماسەلە، جاپپاي ىشىمدىك ساۋداسى. مەنىڭ بۇل ماقالام وسى تۇرعاندا «ەل ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسىپ وتىرعان» كاسىپ يەلەرىنىڭ شىمبايىنا ءتيۋى مۇمكىن. بىراق، جۋرناليست ءبىرىنشى كەزەكتە، ەلىنە جاناشىر ازامات ەكەنىن ەسكەرەر بولساق، بۇل ماسەلەنى دە اراكىدىك كوتەرىپ تۇرۋ – مەنىڭ ازاvاتتىق بورىشىم. ددۇ-نىڭ ەۋروپالىق ايماعى الكوگولدى تۇتىنۋ دەڭگەيى جانە الكوگولدى تۇتىناتىن حالىقتىڭ ۇلەسى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا. الكوگولدى تۇتىنۋ سالدارىنان قاتەرلى ىسىك قاۋپى ايماقتىڭ 200 ميلليوننان استام تۇرعىنىنا قاۋىپ توندىرەدى. سۇرانىس بولماسا، ۇسىنىس تا بولمايدى. دەمەك، ءبىز زياندى ادەتتەرمەن كۇرەستە الەمدەگى ەڭ ۇزدىك كەيستەردى ترەندكە اينالدىرۋمىز كەرەك. ءبىر عانا مىسال، شەتەلدىك كومپانيالار زياندى ارەكەتتەرمەن كۇرەستە قىزمەتكەرلەرگە «قوي!» - دەمەيدى ەكەن، بىراق، كىم شىلىم تارتپاي، ت.س.س ادەتتەردەن اۋلاق بولىپ جۇرسە، سولاردىڭ جالاقىسىنا كوبىرەك سىياقى قوسىلادى ەكەن. مەن ءبىزدىڭ كومپانيالار دا بۇدان دا جاقسى مەحانيزمدەر ۇسىنا الاتىنىنا سەنەمىن.

كەلەسى ءبىر ماسەلە، – اتالى ءسوز. بابالارىمىز باسىنان وتكەنىنىڭ ءبارىن تەك ماقال قىلىپ قالدىرا بەرگەن عوي. قازاقتا «ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى»، - دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇگىندە، وكىنىشكە وراي، قايدا زەر سالساڭىز دا، جاسى بار، جاسامىسى بار، كەلىسىپ العانداي بەيادەپ سوزدەردى وڭدى-سولدى قولدانىپ، ءتىپتى، قالىپتى قىلىپ العان جايى بار. ونىسىنان ۇيالىپ تۇرعان يا وزدەرى جوق، ءبىر قۇمالاقتىڭ ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىنى ءتارىزدى –  جانىندا جۇرسەڭ، سالدەن كەيىن ءوزىڭ دە كەرتارتپا قىلىق كورسەتە باستايسىڭ. بۇل ايتىلىپ جاتقان ماسەلەلەر:  بەيادەپ ءسوز، زياندى ادەتتەر، تابيعاتتى ايالاماۋدىڭ ءبىرى دە نەگىزىندە ادامزات قوعامىندا بولماۋ كەرەك سياقتى ەدى. بىراق... بۇدان بولەك، اسىرەسە، اكەلەر ينستيتۋتى وتە ءالسىز. ەر جىگىتتەردى تاربيەلەگەندە ولارعا گۇلدى سىيلاسىن دەپ ەمەس، گۇلدى جۇلۋ كەرەك، سوسىن لاقتىرۋ كەرەك دەپ تاربيە بەرىن سىڭايلى. ونى ءبىز ءوز زامانداستارىمنىڭ ءبىر-ەكى اڭگىمەسىنەن-اق شەت جاعاسىن ءبىلىپ، ىشتەي جيرەنىپ تۇرامىز. مەنىڭشە، رۋحاني قۇلاپ، جۇدەپ، مادەنيەتىمىز اشتان قالماس ءۇشىن رەسمي ءىس-شارالاردى جاپپاي ۇيىمداستىرا بەرگەنشە، انالار، اكەلەر ينستيتۋتىن جۇيەلەپ، بالا ومىرگە كەلدى مە اتا-اجەسى بولسا سولاردىڭ قاراۋىنا از-كەم بەرگەن دۇرىس شىعار. نە دەگەنمەن، اكە-شەشەڭدى تاربيەلەگەن ادام سەنى تاربيەلەۋدە قاتەلەسۋى نەعايبۇل. وتباسى ينستيتۋتىن جۇيەلەۋدە قاشان دا جاۋاپتى وكىلدەر جان-جاقتى بولۋى ءتيىس.

ايتسام، تاعى دا جاسسىڭ دەپ باسىنباڭىزدار، بىراق، كۇيىنىشتەن شىققان سوڭ ايتۋىم كەرەك. بالكىم قاتەلەسۋىم مۇمكىن، بىراق، كورەر كوزگە ەرسى تاعى ءبىر وعاش قىلىق – اقساقال بولا وتىرىپ، باتاسىن بەرەر شاعىندا دانالىقتىڭ دارحان ۇلگىسى بولۋدىڭ ورنىنا كوشەدە كارتا ويناپ، شىلىمىن تارتىپ، ءلايلىپ جۇرگەن، اسىرەسە، زەينەتتەگى ەرلەر قاۋىمى وزدەرىنىڭ قاسيەتتەرىن ايرانداي توگىپ، ابىرويلارىن جوعالتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ارينە، زەينەت جاسىنداعى ادامنىڭ كورگەنىن ءبىز كورگەن جوقپىز. بىراق، بۇل كىمدى دە بولسىن، ىشكىلىككە سالىنسىن، داراقى بولسىن، بەيادەپ ءسوزدى بەي-بەرەكەت قولدانسىن دەگەن ءسوز ەمەس.

بالكىم، ول ءۇشىن اكىمدىك، ياكي كاسىپكەرلەر زەينەتكەرلەرگە ورتالار اشا ما ءوز ەرىكتەرى. بىراق، قالاي بولعاندا دا اقساقال اتىنا زاتى ساي، باتاسىن بەرىپ، ەلدىڭ ىرىسىن كەلتىرىپ، اقىلىن ايتىپ، قاتەلەسكەندى جونگە سالىپ، اۋىل-ايماعىنىڭ ابىرويىن ساقتاپ تۇراتىن تۇلعا بولۋى ءتيىس. وسىنىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، تال بەسىكتەن باستالعان دۇنيەلەر.

ءبىز ەل بولامىز دەسەك، مەملەكەتتىڭ موينىنا مىندەتتەرىمىز بەن نارازىلىعىمىزدى ىلە بەرمەي، ءوزىمىز جۇرگەن ورتامزدا دۇرىس ءومىردى، اقتىڭ اق ەكەنىن كورسەتە الۋىمىز كەرەك.

ەگەر جاستاردى ۇلكەندى سىيلاۋعا ۇيرەتسەك، كوپشىلىككە ەلىن سىيلاۋعا، قاراكوزدەرىمىزگە ۇلتىن قاستەرلەپ، تەكتى ەلدىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ءسوزىمىز بەن دە، ىسىمىزبەن دە دالەلدەپ، ۇلتىم دەگەن ۇيىسىپ، يبراھيم بابامىزدىڭ 5 جامان ىسىنە جۋىماساق، كوزى الارعان كورشى مەن وزگەلەرگە جەم بولماي، ورلەي تۇسەمىز.

التىن وردادان باستاۋ العان ادامزات التىن داۋىرگە اياق باسقان زاماتتا التىننان قىمبات بولعان ادامي قاسيەتتەرىمىزدىڭ توركىنى سانالاتىن مادەنيەت مايەگىنەن اجىرامايىق!

بەيبارىس شالاباەۆ،

جۋرناليست

Abai.kz