11 shilde – Shәkәrimning tughan kýni

Shәkәrim (Shahkәrim) ómir jolyn 40 jasqa deyingi jәne 40-tan songhy dep eki kezenge bóledi. Ózi turaly «Mútylghannyng ómiri» atty jyr-dastanynda: «Qyryqqa kelip astym bel» deydi. Tómende 20 men 40 jastyng arasyn sóz etpekpiz. Búl ómir aidynyna qúlash sermep, partiya qyrqysy men talas-tartystyng bel ortasynan tabylghan shaghy. Sóitip, túlgha retinde qalyptasty jәne 40-tan songhy azamattyq lirikasynyng qaynary bolghan ómir tәjiriybesinen ótti. Sondyqtan ghúlamanyng biylikke aralasqan kezenin zerttep-zerdeleu manyzdy mәsele degen oidamyn.

Alghashqy bolystyq qyzmeti

Atam zamannan el biyleu júmysyn halyqtyng ózi saylap alghan biyler atqaryp kelgeni әmbege ayan. Al, Resey patshalyghyna tolyq qaraghan HIH ghasyrdyng ekinshi jarymy, dәldisi 1868 jyly jana nizam (zakon) qabyldanghan son, «bolys», «bolystyq» degen jana qyzmet shyqty. Osyghan oray biyler qyzmeti de ózgerip, búrynghyday «biylik qúru» dep emes, jay ghana «el júmysy» delinetin boldy.   Shәkәrim bolys bolghan, by bolghan kezendi Abaysyz qarastyru mýmkin emesin de eskerte otyrayyq. Biylikke aralasu, el júmysy kenistiginde aghaly-inili ekeui bir arnada toghysady.

At jalyn tartyp mingennen Abay el júmysyna aralasty, beldi, bedeldi  basshy boldy.   Onyng 12 jyl bolys bolghany Semey uezining nachaliniygi K.S. Navroskiyding raportynda kórsetilgen: 9 jyl Shynghys bolysynda (1865-74 jj.) jәne ýsh jyl Múqyr bolysynda (1875-78 jj.). Songhy ýsh jyl keleshek úly  aqyn ómirining eng mazasyz, eng auyr shaghy boldy. Osy kezde Abaygha qarsy on eki is qozghalyp, olardy tergeu-tekseru tym úzaqqa 1878 jyldan 1884 jylgha deyin sozylghan-dy.

Endi Shәkәrimge keler bolsaq, ol alghash ret 20-gha endi ghana ilikken jasynda bolys bolady. 1878 jylghy Shynghys bolysynyng saylauy qyrqysty jaghdayda ótken. Bolystyq qyzmetting Shәkәrimge búiyrghany eshkim kýtpegen Oljay ishindegi tosyn oqigha bolghan. Ony Shәkәrim balasy Ahatqa bylay dep әngimelegen eken: «Bir jyly qiyan-keski partiyada, Oljay eki bólinip, bolystyqqa qyrqysady. Bolys saylauynda jeti starshyn (Saq, Toghalaq jәne Ánet, Bәkeng degen atalar – A.O.) bólingen eki partiyagha da shar salmay otyryp alady. Kelgen oyaz shar týgel bolmaghan song bolysty saylay almay: «Búlay bolsa, naznacheniyamen basqa bolys saylanady!» deydi». Ne isteu kerek? Abay ózining jaqyn ainalasymen kenese otyryp, jas ta bolsa әr qyrly ónerimen kózge týse bastaghan Shәkәrimdi qúp kóredi. Abay ony shaqyrtyp alyp: «Sen bolys bolasyn!» depti.

Osy shaqty Shәkәrim: «Ónerli, sheber, til-jaqty, Alady – dep – búl baqty» – Eriksiz maghan el japty, Bolystyqtyng toqymyn», –dep esine alady.

Abay men Ysqaq nelikten saylaudan tys qalghan?

Múqyr bolysy qyzmetinde (1875-1878) Abay úry-qaryny qatty qolgha alady. Jogharyda aittyq, nәtiyjesinde qarsha boraghan aryz-shaghymnyng astynda qaldy. Orys zanyna sәikes isti bolghan adamnyng saylaugha týsu qúqy joq. Tete inisi Ysqaq she? Búghan deyin qatarynan eki mәrte bolys bolghan (1872-78 jyldary) ol mәnsap buyna mastanyp, eldi-el, júrtty-júrt deudi úmyta bastapty. «Bir kýni Ysqaqtyng auylyna elding bir jiylysy tobyna mening әkem kelse, – deydi Túraghúl, – Ysqaq tósekten túrghan joq, týske sheyin otyrghan elding aqsaqaldary jalyghyp tarqap bara jatyr edi. Sonda mening әkem, Ysqaqty shaqyryp alyp, aitypty: – Sonau Jiyrenshening ne oilap bara jatqanyn bilesing be? – dep. Ysqaq aitypty: – Joq, – dep.  Endeshe seni kelesi saylauda boghymdy bolys saylarmyn dep barady depti».

Bolystyq qyzmetke jigit Shәkәrim saylanghan jayy osy. Ásili, saylaushy qauymnyng onyng әmirshi boluyn teris kórmey, at túyaghyn tay basar degen Abaydyng uәjine toqtauy bekerden emes. Ol keshegi bolystyq qyzmetin әdiletpen atqarghan, osy qyzmette jýrip mezgilsiz qaytys bolghan Qúdayberdining balasy.

Sóitip, 1878-1880 jyldary Shәkәrim Shynghys bolysynyng basshysy. Taghy aitayyq, bolystyq qyzmetin aqylshy tuystary – Abay men Ysqaqqa sýiene otyryp atqarghan. Zerek hәm sózge ústa Shәkәrimdi eki nemere aghasynyng jasynan el júmysyna baulyp, ertip jýrgeni jayly: «Qúdayberdi balasy Shәkәrim 19 jasta atqa minip, Abay men Ysqaqqa erip el basqaru júmysyna kózi qanghan eken», – dep jazady Árham Kәkitayúly.

Ekinshi mәrte bolystyq qyzmeti

Shәkәrim bolystyghynyng kesikti merzimi (ýsh jyl) ótken son, kelesi saylauda (1881-83 jj.) bolystyq qyzmetti Ysqaq qaytadan alghan. Osymen taghy ýsh jyl tynysh ótip,  1884 jylghy saylau da taqap keledi. Shәkәrimning ekinshi mәrte bolys boluy da alghashqysy siyaqty almaghayyp jaghdayda ótken. Ret-retimen bayandayyq.

1884 jylghy saylau órtke dauylday bop ótken. Mәsele sonda,  búl joly kezek Ospandiki edi. Abay, Ysqaq, Shәkәrim ózara osylay kelisedi. Biraq atqaminer sharshy toptyng oiy basqa bolghan. Olar Ospan biylikke jaramsyz ojar minezdi adam dep sanaghan. Sondyqtan Jiyrenshe, Orazbay, Kýntu, Abyraly, Erbol bastatqan, barlyghy on bes atqaminer, biylik tizginin tәuekel dep Qúnanbay úrpaghynan tartyp almaqqa úigharghan. Ol ýshin Abaygha qarsy batalasady (shyny kerek, búl oida joqta payda bolghan qarsylyq emes-ti. «Yrghyzbay әbden juandap aldy», «bolystyq nege bir ghana túqymnyng mirasy boluy kerek» degenge sayatyn narazylyq, әsirese, el juandary arasyn keulep jýrgendýr).

1884 jylghy saylaugha, әriyne, Shәkәrim de belsene kirisken. Búl jayly Árham bylaysha әngimeleydi: «Shәkәrim Erboldyng saylap jatqan elu basylarynyng Qúnanbay túqymyna jat adamdar ekenin bayqaydy da, әkesi Qúdayberdimen kópten dos bolyp kele jatqan juantayaq Bayqúlaq degen kisige kelip: – Bәke, siz bilesiz be, myna Erboldyng istep jatqany bizge jaulyq pa, joq qatelesip jýr me? – dep súraydy. Sonda Bayqúlaq sasyp qalyp az túrady da, balam, men sening әkeng Qúdayberdimen aqyrettik dos edim, myna súraghyng maghan óte qiyn boldy. Ótirik aitsam, imanyma qas, shyn aitsam uәdem men antyma qas, biraqta ózing sezgen kórinesin, búl isting jәii mynaday dep bastan-ayaq bolghan isti bayandap beredi».

Búl derekti nege keltirdim? Sebebi, Kýntudy bolys saylamaq astyrtyn әreketti әshkerelegen kisi búryn aitylyp kelgendey Ysqaq emes, Shәkәrim ekeni anyqtalyp otyr. «Bolystyq bizding túqymnyng mirasyna tiygen nәrse ghoy dep senip jýrgen jas Shәkәrimge myna sóz súmdyq kóringen, ol Ysqaq pen Abaygha asygha jetip, isting mәn-jayyn bayan etedi» deydi Árham aqsaqal.

Abay dosy Erboldy ózine shaqyrtyp: – Búl ras pa?, – dese, Erbol: – Áy, Abay-ay, men osy júmysqa aralaspayyn desem ózing bolmaysyn. Saylaghaly otyrghanymyz jalghyz bolystyq. Oghan Ysqaq meni qoy deydi, myna Shәkәrim men bolayyn deydi, sen Ospandy qoy deysin, búl qaysyna jetedi, maghan bireuin-aq ústatshy, – depti. Sonda kisige nanghysh Abay dosy Erboldy jamandyqqa qiya almay: – E, solay ma, júmysyna bara ber! – degen eken. 1884 jylghy aty-shuly saylau qarsanyn Árham, mine, osylay bayandaghan.

Sóitip, Shynghys bolysynda alghash ret Qúnanbaydyng úrpaghy emes, qarsy partiyanyng adamy bókenshi Kýntu bolys saylandy. Biraq partiya talasy bitpedi, janaghy qarsy jaq Abaydy yqtyryp, Yrghyzbay túqymyn tәubesine bir keltirsek desken. Biraq búl ýmit aqtalmay qalady. 1884 jylghy saylaudyng dýrbeleni 1886-87 jylghy saylaugha deyin tolas tappady.  Nege? Oghan aty-shuly Bazaraly-Tәkejan dauy sebepker bolghan. Bazaraly Tәkejannyng bir qos (800 bas) jylqysyn barymtalaghan búl oqigha «Abay joly» epopeyasynda tolyq bayandalghan.

Arhiv derekterine jýginelik. Semey әskery gubernatory 1887 jyly 14 jeltoqsanda Dala general-gubernatory kanselyariyasyna  joldaghan raportta tórt bolys Tobyqty elinde 1886 jyly ótuge tiyisti saylau 1887 jyly da ayaqtalmay qaldy delingen. Onyng sebebin týsindire kele, әskery gubernator resmy raportyn bylaysha qorytady: «…V konse avgusta, soprovojdaya Ego vysokoprevoshodiytelistvo gospodina general-gubernatora po oblasti, ya iymel sluchay govoriti s predstaviytelyamy oznachennyh volostey... Rezulitatom vsego etogo bylo to, chto v nachale sentyabrya mesyasa Tobuklinskaya volosti byla umirotvoreny y vybora tam okoncheny» (QR OMA, 15-qor, 1-tizbe, 386-is).

Kórip otyrmyz, Tobyqty elinde eki jylgha sozylghan  partiya talasy 1887 jyldyng qyrkýiek aiynda aqyry tynyshtalghan. Osy oqighadan keleshek oishyl Shәkәrim zor sabaq alghany sózsiz. Ákimdik jýiening qyr-syryna, sayasatyna qanyqty, atqaminer ortanyng bir-birimen qatynasyn sezindi degendey.

Sonymen, Shәkәrim qalaysha saylanghan?

Semeyge 1886 jyly Ombydan korpusnoy general-gubernator kelgen. Sәtin salghanda, Abay oghan jolyghyp, erkin súhbattasady (dosy oyaz Losovskiy kómek kórsetken).  Korpusnoydyng Abaydyng aqyl-parasatyna kónili tolghany sonshalyqty: «Pәli, sen zamanynnan basyng asqan adam ekensin» depti. «Sol jerde oyaznoygha tapsyryp, Kýntudi týsirip, – deydi Túraghúl óz esteliginde, – qyzmetti Shahkәrimge tapsyrmaq qylypty. Bizding jau jaghymyz múnday tónkeris bolyp qalghanyn bilmey, Abay aidalatyn boldy dep, Tәnirberdining jylqysyn alghan. Sol jerde Kýntu týsip, qyzmet Shahkәrimge tiyip, jylqyny alyp, qyryp salghan el qatty qazagha úshyrap, berekesi ketip qalghan».  Shynghys bolysynyng bolystyq qyzmeti Shәkәrimge qayyra búiyrghan jayy osy. Onyng kandidaturasyn on jyl búrynghy (1878) saylauda siyaqty Abay úsynghanyn da kórip-bilip otyrmyz.

Sóitip, 1886-87 jylghy qysyltayang shaqta Shәkәrim ekinshi ret saylausyz (yaghny aldynghy joly siyaqty «naznacheniye»-men) bolys bolyp taghayyndalghan. Búl songhy bolystyq qyzmeti. Qolda bar derek-dәiekter men estelikter osylay tújyrugha mýmkindik beredi.

Sheshen atanghan, by bolghan jyldary

Jogharyda sóz bolghan Tәkejan-Bazaraly dauy otyz jastaghy Shәkәrimge sheshen, by degen ataq әkelgen edi (Tәkejan daugeri bolghan Shәkәrim aiypker elge qomaqty salyq salugha qol jetkizedi). Ómir qazanynda qaynap, aluan týrli zaman talqysyn kórip shyndalmasan, qaydaghy túlgha bolyp qalyptasu?! Epti jigit Shәkәrim endi by bolugha bet búrady. Otyz ben qyryq jastyng arasy sonymenen aiyryqsha.

Shyny kerek, búl qyzmeti dәulet qúraudyng da kózi edi. Ár týrli starshyn, bolys dengeyindegi dau-damay, jýginiske kóp týskeni jayly «Múnly shal» (1922) degen óleninde Shәkәrimning ózi: «Bi, bolys, epti jigit atanam dep, Kóp týsting ereges pen talqygha da» deydi. Ahat әkesining by bolghany jayly ýlkenderding sózin keltiredi: «Shәkәrim kisi qaghugha jýirik edi. Úry men aitushyny qaqqany eshbir biylerding qaqqanyna úqsamaydy. Jәne Shәkәrimge kelgen adamdardyng narazy bolyp ketkenin kórgemiz joq».

Aynalasyna ýiirilgen jastargha Abay: «Oqu oqyp, ghylym izdender, by bolghan, bolys bolghan óner emes» dep dәiim eskertumen bolghany shygharmashylyghynan mәlim. Ahat aqsaqal da esteliginde: «Meni bolystyq, әkimshilikke qúmar qylmay, onan qútqarghan Abay!» degen әke sózin de keltiredi. Qyryq jastaghy Shәkәrimning birjola ghylymgha bet búruy sodan. Taghdyrly sheshim! Ózine ózi tóreshi aqyn «Qyryq jyldan ótip jasym», «Qyryqtan songhy imanym», «Qyryqtan songhy qyrymdy» dep bastalatyn ólenderinde osy baylamyn pash etedi. Ózi turaly «Mútylghannyng ómiri» atty dastanynda qart aqyn: «Jiyrma men qyryq arasy – Jas ómirding sarasy, Bos ótkenin qarashy, Jýrekke tógip qandy irin» dese, búl ghylymgha qolyn kesh sermegenin aitqany. Shyn mәninde, Shәkәrimde bos ótken uaqyt bolmaghan. Qyryq jasqa deyin-aq, oishyl ólender, diny qissalar, «Enlik-Kebek» poemasyn jazdy, shejire jinady, qoyshy, әiteuir, tynymsyz enbektengen. Abaydan keyingi iri aqyn atanghany anyq. Osyghan el júmysyn, ózining otbasy túra túrsyn, býkil Qúdayberdi әuletining túrmys-tirshilik tauqymetin iyghyna artqanyn qosynyz. Biraq endigi jýrek qalauy – ghylym jalyna jarmasu boldy. Nege ony maqsat qylghanyn bylay dep úqtyrady:

Men jetelep ólemin,
Órge qaray qazaqty.
Ólsem de oiyn bólemin,
Sózben salyp azapty.

Qoryta aitqanda, nemere aghasy Abay qamqorymen biylikke aralasqan Shәkәrim ýlken ómir mektebinen ótti (múny «Abay joly» epopeyasyndaghy Shúbar beynesinen de jaqsy bilemiz).  «Men... týrli jamandyq, jaqsylyqqa kezdesip, solardyng kópshiligin, kerekti-kereksizin ózim de istep, basymnan ótkizgenderim kóp», –  deydi aqynnyng ózi. Desek te, qyryq jasqa deyingi kórgen-bilgenderi kelesi danalyq kezenge dayarlyqtúghyn. Onyng irgetasy boldy. Kelesi ghylym-bilim shynyna shyqqan ómiri jayynda: «Qyryqtan songhy imanym, Otyz jylday jighanym» deydi. Búl úly ómirding qaytalanbas qúndy múralar tuylghan erekshe kezeni. Ony bayandau, әriyne, óz aldyna bólek әngime.

Asan Omarov,

shәkәrimtanushy

Abai.kz