Bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek!
Býgingidey jahandanu zamanynda memleketter arasynda mәdeniyetaralyq dialog pen tarihy zertteulerding manyzy arta týsti. Ortalyq Aziya, sonyng ishinde Qazaq dalasy, ghasyrlar boyy kóptegen Batys әlemining sayahatshylary men ghalymdarynyng nazaryn audarghany ras. Olar Ortalyq Aziyagha sapar shegip, osy ónir turaly qúndy derekter qaldyrdy. Jazghan enbekteri biz ýshin tarihy manyzdy aqparat kózi bolyp qana qoymay, key aqtandaqtardy ashugha sep bolmaq. Biraq búl derekter әli tolyq zerttelmey, jýielenbey otyr. Batys әlemining Ortalyq Aziyagha qyzyghushylyghy ótken ghasyrda, býgin de, bolashaqta da manyzdy bola bermek.
Batys ziyalylary bizdegi ekzotikalyq mәdeniyetke, bay tabighatqa, kóshpeli ómir saltyna erekshe nazar audardy. Sonymen qatar olar Qazaq dalasy men Ortalyq Aziyanyng etnografiyasyn, tarihyn, geografiyasyn zerttedi. Aleksandr fon Gumbolidtten Uiliyam Rikard Karezge deyingi ghalymdardyng irkes-tirkes jazghan kitaptaryndaghy tarihi, mәdeny derekterding manyzy biz ýshin әrqashan qúndy.
Osylardyng bәri Ortalyq Aziyagha, odan beri elimizge jasaghan ekspedisiyalary arqyly qazaq halqynyng túrmys-tirshiligi, tabighaty men mәdeniyeti turaly derekterge toly mәlimetter qaldyrdy. Tipti keybiri qazaq jәne týrki halyqtarynyng mәdeniyetin zerttep, olardyng etnografiyasy men tarihy turaly birneshe enbek jazdy.
Osy orayda bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek degen oy tuyndaydy. Atalghan ortalyqtyng manyzdylyghy kóp.

(Suret:Aqorda telegram arnasynan alyndy)
Mәdeniyetaralyq dialogti nyghaytady. Búl ortalyq eki jaqty mәdeny almasudy kýsheytip, Batys pen Ortalyq Aziya arasyndaghy baylanystardy arttyrugha múryndyq bolar edi.
Qúndy derekterdi jýieleu. Ortalyq Aziya turaly kóptegen derek pen qoljazba әrtýrli arhivter men kitaphanalarda saqtauly. Olardy jiynaqtap, jýieleu arqyly zertteushilerge qoljetimdi etu manyzdy.
Qazaq tarihyn qayta qarastyru. Batys ghalymdarynyng enbekteri keyde óz zamanynyng sayasy kózqarastaryna sýienip jazylghanymen, olarda obektivti mәlimetter de bar. Búl mәlimetter qazaq tarihy men mәdeniyetining beynesin tolyqtyryp, jana qyrlaryn ashuy mýmkin.
Ghylymiy-zertteu yntymaqtastyghy. Ortalyqtyng ashyluy otandyq jәne sheteldik ghalymdardyng birlesken jobalar jýrgizuine mýmkindik beredi. Búl óz kezeginde ghylymy baylanystardy nyghaytyp, jana zertteulerding payda boluyna septigin tiygizedi.
Al ortalyqtyng baghyttary turaly aitsaq:
Arhivterdi zertteu. Batys әlemining arhivterinde saqtalghan Ortalyq Aziya men elimiz turaly qúndy materialdardy izdeu jәne zertteu. Mysaly, AQSh, Kanada, Úlybritaniya, Germaniya, Fransiya sekildi elderding arhiyvterinde qazaq tarihyna qatysty qújattar saqtalghan.
Qoljazbalardy audaru. Batys jәne amerikalyq sayahatshylardyng enbekterin qazaq tiline audaru jәne olardyng tarihy derektiligin taldau qajet. Búl arqyly mәdeniyetimiz ben ótkenimizdi jaqsyraq týsinemiz.
Ghylymy konferensiyalar men seminarlar ótkizgen jón. Batys zertteushileri jәne qazaq ghalymdary birlesken sharalar úiymdastyryp, zertteu nәtiyjelerin talqylau.
Mәdeny almasu baghdarlamalary. Batys elderining uniyversiytetteri jәne ghylymiy-zertteu ortalyqtarymen baylanys ornatu, studentter men ghalymdardyng almasuyn qamtamasyz etu.
Batys әlemin zertteu ortalyghynyng ashyluy – elimizding ghylymy jәne mәdeny әleuetin arttyrugha baghyttalghan manyzdy qadam. Ortalyq Aziya men Batys arasyndaghy tarihy baylanysty terenirek zerttep, ony zamanauy ghylymy túrghydan qayta qarastyru mәdeny múramyzdy saqtaugha jәne ony әlemdik dengeyde tanytugha mýmkindik beredi. Búl bastama Ortalyq Aziyanyn, sonyng ishinde memleketimizding tarihy qúndylyqtaryn jana dengeyge kóterip, bolashaq úrpaq ýshin manyzdy múra qaldyrady. Batys zertteushileri qaldyrghan mol derekterdi zerttep, jýieleu bizding tarihy jadymyzdy bayytyp qana qoymay, qazaq halqynyng mәdeny jәne tarihy manyzdylyghyn jahandyq dengeyde tanyta alady.
Búl turaly ghalymdardyng da óz kózqarasy bar ekeni anyq. «Negizi «Bizge Batys әlemin zertteu ortalyghy kerek» degen oy qúptarlyq iydeya. Biz bolashaqqa úmtylghan tәuelsiz jas memleket retinde ózimizdi terenirek tanu ýshin, ózimizge de belgisiz aqtandaqtardy anyqtau ýshin damyghan Batys elderining qazaq eli, halqy jayyndaghy ótken ghasyrlardaghy zertteuleri men pikirleri manyzdy ekenine kýmәn joq. Bolashaqqa qadam basu ýshin de ótkenindi bilu kerek ekeni aidan anyq. Ári búl Abaydan bastalghan qúbylystyng jalghasy bolmaq, hakimning «Shyghysym Batys bop ketti» – degenindey Batystaghy mol qazyna halqymyzgha ruhany silkinis әkeletinine senimdimiz», deydi Angliyada oqyghan IT mamany, abaytanushy Súltan Ybyray.
Al Djordj Vashington uniyversiytetining professory Piyter Rollberg: «AQsh pen Qazaqstannyng mәdeny baylanysyn zertteu – ýlken taqyryp. Osy taqyryp ayasynda biz eki elding ejelgi qarym-qatynasy jәne bir-birine degen qúrmet pen syilastyqty týsine alamyz. Memleketter ara mәdeny baylanysty zerdeleu sol elderding bolashaqtaghy birge damuy men iri jobalardy jýzege asyruyna jol ashady» degen oiyn aitty.
Amerika Qúrama Shtattarynda ótkizgen bir jyldyq ghylymy zertteuim barysynda men Batys әlemining arhivterinde saqtalghan Ortalyq Aziya, әsirese Qazaq dalasy turaly qúndy mәlimetter bar ekenin anyq týsindim. Búl zertteu barysynda men әrtýrli uniyversiytet pen zertteu ortalyqtarynyng arhivterimen tanysyp, Batys zertteushilerining enbekteri bizding mәdeniyetimiz, tarihymyz jәne etnografiyamyz turaly tyng aqparattargha bay ekenine kóz jetkizdim.
Osy derekterding basym kópshiligi jýielenbegen, al Qazaqstanda olar turaly jetkilikti dengeyde zertteu jýrgizilmegen. Mysaly, Vashingtondaghy Kongress kitaphanasy, Niu-York qoghamdyq kitaphanasy jәne Harvard uniyversiytetining arhiyvterinde qazaqtardyng túrmysy, salt-dәstýri jәne tarihy oqighalary turaly qúndy qújattar bar. Búl qújattar tarihy derekkóz retinde tariyhymyzdy keninen zertteuge mýmkindik beredi.
Dýisenәli Álimaqyn
Abai.kz