Aydos Sarym. Últtyq simvoldar hәm últ ýshin kýres
Mәdeniy-tarihy eskertkishter kez-kelgen memleketting iydeologiyasynyn, imidjining qúramdas bóligi bolyp tabylatyny dau tudyrmaydy. Belgili bir tarihy eskertkishter men arhiytekturalyq keshenderding býtin bir últtar nemese elderding әlem tanyghan simvolyna ainalyp jatqanynyng kóptegen mysaldary bar. Osynyng arqasynda atalmysh últtar ózderin keninen nasihattap, elderine milliondaghan turisterdi tartyp jatady. Mysaly, Qytay desek, kóz aldymyzgha Úly Qytay qorghany, Fransiya desek - Eyfeli múnarasy, Egiypet desek - perghauyndardyng piramidalary eske birden sap etedi.
Al bizding elimizdin, últymyzdyng osynday simvoly bar ma? Ózimizdi әlemge pash etu qanday nyshandy úsyna alamyz? Osy súraqtargha jauap beru ýshin jaqynda «Strategiya» taldau ortalyghy elimizding týkpir-týkpirindegi 1500 adamnyng arasynda arnayy saualnama jýrgizgen eken. Saualnama kezinde respondentterge «Sizding pikirinizshe Qazaqstannyng qay tarihiy-mәdeny eskertkishi elimizding simvoly dep tanugha bolady?» degen ashyq súraq qoyylypty.
Mәdeniy-tarihy eskertkishter kez-kelgen memleketting iydeologiyasynyn, imidjining qúramdas bóligi bolyp tabylatyny dau tudyrmaydy. Belgili bir tarihy eskertkishter men arhiytekturalyq keshenderding býtin bir últtar nemese elderding әlem tanyghan simvolyna ainalyp jatqanynyng kóptegen mysaldary bar. Osynyng arqasynda atalmysh últtar ózderin keninen nasihattap, elderine milliondaghan turisterdi tartyp jatady. Mysaly, Qytay desek, kóz aldymyzgha Úly Qytay qorghany, Fransiya desek - Eyfeli múnarasy, Egiypet desek - perghauyndardyng piramidalary eske birden sap etedi.
Al bizding elimizdin, últymyzdyng osynday simvoly bar ma? Ózimizdi әlemge pash etu qanday nyshandy úsyna alamyz? Osy súraqtargha jauap beru ýshin jaqynda «Strategiya» taldau ortalyghy elimizding týkpir-týkpirindegi 1500 adamnyng arasynda arnayy saualnama jýrgizgen eken. Saualnama kezinde respondentterge «Sizding pikirinizshe Qazaqstannyng qay tarihiy-mәdeny eskertkishi elimizding simvoly dep tanugha bolady?» degen ashyq súraq qoyylypty.
Saualnama qorytyndlary el túrghyndarynyng jartysyna juyghy eshbir eskertkishti simvol dep tanymaytynyn kórsetedi (Diagramma). Respondentterding qalghany alpysqa juyk eskertkishter, tarihy jәne tabighy keshenderdi atapty. Solardyng ishindegi eng jii atalghandardyng ishinde saq dәuirinen kele jatqan «Altyn adam» mýsini (12 %), elordadaghy «Astana-Bәiterek» kesheni (11 %), Abay atamyzgha arnalghan әdebi, ruhani, arhiytekturalyq eskertkishterding kesheni (9 %) jәne Týrkistan qalasyndaghy Qoja Ahmet Yassauiyding mazary (4 %) bar eken. El túrghyndarynyng pikirinshe dәl osy eskertkishter qazaq elining simvoly, brendi bola alady-mys.
Diagramma 1 - «Sizding pikirinizshe Qazaqstannyng qay tarihiy-mәdeny eskertkishin elimizding simvoly dep tanugha bolady?»
Áleumettanushylardyng derekterine sensek, saualnama nәtiyjeleri respondentterding jasyna baylanysty kóptegen erekeshelikter bar eken (birinshi tablisa).
Tablisa 1 - Jastyq toptar boyynsha jauaptardyng taratyluy
|
|
18-24 |
25-34 |
35-44 |
45-54 |
55-64 |
65-ten joghary |
Jalpy |
|
«Altyn adam» |
16,0 |
10,1 |
14,5 |
8,5 |
11,9 |
9,9 |
12,0 |
|
«Astana-Bәiterek» |
9,7 |
12,9 |
11,6 |
12,8 |
6,7 |
9,2 |
11,1 |
|
Abay eskertkishteri |
5,9 |
7,6 |
6,9 |
10,9 |
15,6 |
9,9 |
8,6 |
|
Qoja Ahmet Yassauy mazary |
5,2 |
3,1 |
5,3 |
4,3 |
3,7 |
2,3 |
4,2 |
|
Basqasy |
17,6 |
16,5 |
16,5 |
22,7 |
20,9 |
14,9 |
18,3 |
|
Jauaby joq |
44,4 |
50,3 |
44,7 |
41,5 |
40,7 |
54,2 |
45,9 |
Kórip otyrghanymyzday, jastar jaghy elimizding simvoly retinde negizinen «Altyn adam» men «Astana-Bәiterek» eskertkishterin atasa, orta jastaghylar men egde adamdar Abay eskertkishteri men Qoja Ahmet Yassauy mazaryn kóbirek aitady eken.
Taghy bir aitarlyq jayt, respondentterding jauaptaryna últtyq faktordyng yqpal etui. Eger qazaqtar negizinen óz pikirlerin ashyq bildirip jatsa, orystardyng 49 payyzy, ózge últ pen úlystardyng 58 payyzy jauap beruden tartynyp, osy mәselege baylanysty qyzyghushylyq tanytpapty.
Respondentterding jauaptaryna taghy bir yqpal etken fatordyng biri olardyng túryp jatqan mekenderi. Mysaly, qala túrghyndary «Altyn adam» men Abay eskertkishterin kóbirek atasa, auyl túrghyndary «Astana-Bәiterek» keshenin qalaytyndaryn jasyrmapty (ekinshi tablisa).
Tablisa 2 - Eldimekenderge baylanysty jauaptardyng taratyluy
|
|
Astana, Almaty |
Oblys ortalyghy, kishi qala |
Audan ortalyghy, |
Jalpy |
|
«Altyn adam» |
17,6 |
14,6 |
7,9 |
12,0 |
|
«Astana-Bәiterek» |
6,6 |
10,9 |
12,6 |
11,1 |
|
Abay eskertkishteri |
12,1 |
9,4 |
6,8 |
8,6 |
|
Qoja Ahmet Yassauy mazary |
1,1 |
5,3 |
3,9 |
4,2 |
|
Basqasy |
23,1 |
18,2 |
18,6 |
18,3 |
|
Jauaby joq |
39,0 |
43,1 |
50,7 |
45,9 |
Sózimizdi qorytar bolsaq, jaghday mәz emes. Birneshe týiin:
Birinshiden. Eng qorqynyshtysy - Altaydan Atyraugha deyingi orasan zor kenistikti, dala men qalany, jana men eskini, buyn men buydy biriktiretin birde-bir naqty tarihiy-mәdeny eskertkishtin, simvoldyng joqtyghy. Elimizdi, jerimizdi, últymyzdy әlemge tanytpaq týgil, óz jyrtyghymyzdy jamaytyn, joghymyzdy týgendeytin jalpyúlttyq simvoldardyng joqtyghy býgingi iydeologiyanyng eki ayaghynan aqsap túrghandyghynyng aiqyn belgisi! Býgingi biylikting jigersizdigi men jýgensizdigi, qoghamdyq pikirge tәueldi emestigi, býkil sayasat ataulyny bir adamgha tabynugha negizdeui, ol adamnyng tabighy jәne tarihy qúnsyzdanuy qoghamdy toptastyratyn, últymyzdy úiytatyn, biriktiretin simvolikalyq manyzy bar keshender men úghymdardyng qúldyrauyna alyp keldi.
Ekinshiden. Memleketimizding bolashaghy negizinen qazaq últyn ghana alndatyp otyr. Orystar men ózge últ-úlys ókilderi әli de bolsa ózderining bolashaghyn osy memleketting bolashaghymen úshtastyrmaydy, baylanystyrmaydy, oghan nemqúrayly ne bolmasa beytarap qaraydy. Olarda ýmitten góri kýdik, senimnen góri senimsizdik basym. Jogharydaghy saualnama derekteri osynyng naqty kórsetkishi. Osynday jaghdayda belden basyp, qazaq últynyng ornyna «qazaqstandyq últ» siyaqty palliativtik, qoldan jasalghan úghymdardy engizuding ózi qylmys, qiyanat hәm tarihy qatelik. Ózining tabighi, tarihi, sayasy shynyna shygha qoymaghan qazaq tilin damytudyng ornyna aldamshy «ýshtildilik» tújyrymdamasyn engizu, latyn әlipbiyine kóshu mselesin barynsha keyinge qaldyru - ozbyrlyq, shekten shyghu. Ol - qyzuy kóterilip, tymauratyp jatqan aurugha ózine-ózing qol júmsa, evtanaziya jasa degenmen para-par týsinik. Keshe ghana ózining 1926 jylghy sanyna endi ghana qol jetkizip, óz jerindegi «últtyq azshylyqtan» «últtyq kópshilikke» ainalghan, ózining shynayy kenistigin, kýshi men mýddesin sezinip kele jatqan, ózining últtyq renessansyn basynan ótkerip jatqan qazaq últy osynday jalghan tújyrymdamalardy eshqashan moyyndamaytyny anyq. «Tarihy Qazaqstan» men «Jana Qazaqstannyn» arasy jaqyndap, birimen-biri tolyghyp, birinen-biri tuyndap otyratyn jaghdaygha jetui kerek. Últymyzdyng úiysuy ýshin qazaq óz tarihy men dәstýrin memlekettik dengeyge kóterip, memleketti tarihilandyruy tiyis.
Ýshinshiden. Últ mәselesi til, tarih jәne mәdeniyet mәselelerimen shektelmeydi. Tәuelsizdigimiz ben últtyq memlekettigimizding bolashaghy ýshin kýresting jana kezeni últtyng aldynda túrghan sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, ruhani, filosofiyalyq mәselelerding kýrdelenuimen erekeshelenedi. Olay bolatyn bolsa, aldaghy besjyldyqtyng basty mindeti jana talaptargha say layyqty júmys isteu, qyzmet qylu. Últtyng ziyaly qauymy, baspasózi, belsendi últshyl kýshteri últymyzdyng «jana kýn tәrtibin» jasap shyghuy kerek. «Últtyq mýdde», «últtyq borysh», «últtyq standart», «últtyq is-qimyl» degen úghymdardy jana mazmúnmen toltyryp ne qayta jasaqtap, últtyq kýres ayasyn keneytu kerek. Últ ýshin, últtyq memleket ýshin kýres at tóbelindey ghana azghantay marginaldy alangha yghystyrylghan últshyl toptar men azyn-aulaq ziyaly qauym ókilderining jankeshti janayqayy emes, shyn mәnindegi milliondar qoldaytyn últtyq qozghalysqa ainalyp, totalidy, jalpygha birdey sipat aluy tiyis. Sonda ghana jeniske jetemiz! Jenbey qoymaymyz!
«Abay-aqparat»
