Árbir últtyng ómir sýruinin, tarihta saqtaluynyng eng basty alghy sharty – onyng tili men dәstýri. Halyqtyng ruhany bolmysy, dýnie tanymy, ómir sýru salty dәl osy eki irge tasqa sýienedi. Tili men dәstýrinen aiyrylghan halyq ózining tarihy jadynan, ózindik qalpynan ajyrap, basqa últtyng mәdeniyetine jútylyp ketui әbden mýmkin. Búl túrghyda qazirgi kýnderi Qytay elindegi sany kem últtargha ýlken qauyp tuuda.

Halyqaralyq úiymdar men qúqyq qorghau úiymdary búl prosesti «mәdeny genosiyd» dep baghalap otyr. Al biz, tarihtan sabaq ala bilsek, múnday assimilyasiyalyq sayasattyng saldary búryn-sondy kóptegen halyqtardyn  joyyluyna әkelgening bilemiz.

Manichjur halqynyng joyyluy

Múnday jaghdaydyng aldyn-ala boljaugha mýmkindik beretin tarihy mysal – Qytaydy biylegen manichjur últynyng taghdyry. XVII ghasyrda Sin әuletin qúrghan manichjurlar birneshe ghasyr boyy Qytaydy biyledi. Olar óz tili men mәdeniyetin memleket dengeyinde engizgenimen, uaqyt óte kele qytay mәdeniyetine jútylyp ketti.

XX ghasyrdyng ortasyna qaray manichjur tilinde sóileytin adam sany kýrt kemidi. Qazirgi kezde Qytayda 10 millionnan astam manichjur úrpaghy bar dep esepteledi, biraq olardyng 99 payyzy óz tilin bilmeydi, dәstýrin ústanbaydy. Olar qytay mәdeniyetining tútas bólshegine ainalghan.

Sol sekildi, osy eldegi Tiybettikter men Úighyrlar da osynday qauiptin  aldynda túr. Eger memlekettik sayasat dәl osy baghytta jalghasa berse, tiybet jәne  úighyr halqy da on-on bes jyldan keyin tek statistikada ghana qalghan, al is jýzinde tilinen, dininen, dәstýrinen aiyrylghan etnikalyq top retinde  tirkelui mýmkin.

Atap  aitqanda:

Tildik qysym: Osy eldegi últ tilindegi bilim mekemeleri jabylyp, mektepterde oqytu tek qytay tilinde ghana jýrgizilude. Balalar óz últy tilinde sóileuden tyiylyp, ata-analaryna qytay tilinde jauap beruge ýiretilude.

Mәdeniyet pen dinge shekteu: Islam dinin ústanugha kedergi keltirilude – meshitter jabylyp, diny meyramdardy atap ótuge tyiym salynuda. Balalargha diny tәrbie beruge rúqsat joq, al qajylyqqa baru da asa kýrdeli әri shekteuli sharagha ainalghan.

Búl jaghdaylar tiybet, úighyr, dúnghan ózge de halyqtardyn, tabighy jolmen damuyna, úrpaq sabaqtastyghy arqyly últtyq erekshelikterin saqtauyna ýlken qauip tóndirip otyr. Eng qorqynyshtysy – qazirgi úrpaq ana tilinde sóilemey, óz dәstýrin úmytyp ósse, keler úrpaq búl qúndylyqtardy mýlde  tanymauy mýmkin.

Joyylu qaupi: Qytaylandyru sayasaty tolyq jýzege assa, tiybet, úighyr  sekildi halyqtar, aldynghy manichjurlar siyaqty tarih qoynauyna sinip ketui yqtimal. Búl – tilden, dәstýrden, diny senimnen tolyq aiyrylghan últtyng bolashaghy.

Ár últty saqtaudyng jalghyz joly – til men ruhany múrany saqtau. Manichjur halqynyng taghdyry – әrbir halyqqa sabaq boluy kerek. Últ retinde  joghalmau ýshin kýresu – tek qarumen ghana emes, en  aldymen mәdeni, tildik, ruhany kýres ekenin týsinuimiz qajet. Búl tek Úly eldegi úsaq últtardyn  ghana demeyik, kez kelgen halyqtyng aldynda túrghan ortaq mindet.

Beysenghazy Úlyqbek, 

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz