Men kitapqúmar adammyn. Jastayymnan kitap oqyp óstim. Býginde zeynetkermin. Kolledjde dombyradan sabaq berdim. Bir sózben aitqanda óner adamymyn. Múhtar Sherim Júmashúlynyng satiralarymen syrlasyp jýrgenime qyryq jyldan asty ghoy deymin.

Múhtar Sherim Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynynng laureaty, Qazaqstannyng qúrmetti jazushysy, Kópen Ámirbek atyndaghy «Ara» syilyghynyng túnghysh laureaty. Ol búl ataqtardyng bәrine layyqty. Oghan búl ataqtar berilmese de, Múhtar Sherim degen aty–jónining ózi belgili satirik ekenin aiqyndap túratynyn aitqym keledi. Onyng jazghandaryn búrynnan baqylap kelemin. «Burokratpen qoshtasu», «Biz úyalmaymyz», «Qúdaghy qúshaqtay beredi» kitaptaryn, tórt tomdyq shygharmalar jinaghyn shygharghan Múhtar óte enbekkqor, izenimpaz jazushy-satiriyk. Taghy bir qasiyeti–zaman kóshine ilese biledi. Zaman taqyrybyn, jastar taqyrybyn jazyp, oqyrmandaryna kónildi kýlki syilaydy, qoghamda bolyp jatqan jat әreketterdi әjuәlaydy.

Múhtar Sherimning jaqynda ghana Almatydaghy «Toghanay» baspasynan «Super betsizder» atty satiralyq romany shyqty. Atynyng ózi aiqaylap túr. «Super betsizder kim eken?» dep qyzygha kitap betin paraqtadym. Ázil әngimeleri soyqan ghoy, oqyghanda bir rahattanyp qalasyn. Al, myna satiralyq romanyn jýreksine qolgha alghanymdy jasyrmaymyn. 800 bettten asa romanda oqyrmanyn kýldiru, jymitu, oy salu ekining birining qolynan kelmeydi ghoy. Sonday oida boldym. Sóitsem, olay emes eken. Múhtar Sherim keremet kósilipti. Býginde kitap oqityndar azayyp ketti ghoy, jastar, jastar týgili kәri–qúrtandardyng ózi úyaly telefonnyng qúly bolghan zaman. Biraq kópke topyraq shapayyn, kitap oqityndar az da bolsa barshylyq. «Super betsizder» satiralyq romany ә degennen kýlkili oqighalardan bastalady. Sosyn seni qarmaghyna ilip alady da, ary qaray tarta jóneledi. «Ne bolar eken?» degen oimen kitaptyng bel ortasyna kelip qalghanyndy bayqamaysyn. Shyn kerek, múnda adamdar arasyndaghy qaraulyq, aramdyq, kekshildik, jemqorlyq, paraqorlyqty әshkereleu óz aldyna, satqyndyq, jaghympazdyq, astamshyl ministrlerding ózin ornyna qoyady. Basty keyipkerleri Mayra, Mergenbay, Nartay, Qalqabay, әr qaysysy kýlkining ortasynda, qyzyghasyn, keybirining qara niyetterine qynjylasyn, qanyng qaynaydy. Múnda ishki ister organdaryndaghy keybir poliyseylerdin, bastyqtardyng paraqorlyghy, ony aitasyz, sporttaghy nebir bylyqtar, nashaqorlardyng qaqtyghysy komediyalyq oqighalarmen erekshelenedi.

Shynymdy aitsam, komediyalyq kino kórip otyrghanday әser aldym. Eger bar ghoy, myqty rejisser, myqty әrtister tabylyp, kino jobasyn qolgha alsa, eshkimning útylmaytynyna bәs tigemin. Roman taraulargha, taqyryptargha bólingen. Ár tarauy satiralyq tilmen bastalady: «Áyel degen ashulansa bar ghoy, aqyly aghyp ketedi, ne asyp ketedi. Doldanyp, jolyndaghynyng bәrin shashyp ketedi. Odan qoryqqan balalar tym-tyraqay qashyp ketedi. Qarlyghash sol ashuly kýiinde әkesining ýiine kirip keldi. Ýi–ishi qamyrly et jep otyr eken. Erini jybyrlap, qúlaghy qybyrlap, bet auyzy bir uys bolyp kelgen qyzynyng týrinen shoshynghan anasy Bәtima selk ete qaldy». Kórdiniz ghoy, Qarlyghashty qalay surettelgenin. Ádemi әser alasyn. Iya, men filolog, nemese zertteushi ghalym eemespin. Biraq kitapty kóp oqyghandyghymnan bolar, ózimning jeke pikirimdi  ayta alamyn. Maskýnem, sózining siqy joq uchastkelik poliysey Nartaydyng beynesi este qalady. «Úiqyda jatqan Qarlyghash kýieuin bir teuip, úshyryp jiberdi. Basy shifonerge soghylyp, tilin tistep alghany. Ashuy Aughanstannan úshyp kelgendey boldy. Qany basyna shapshyp, dereu atyp túrdy da, әielining bóksesine bir tepkeli ayaghyn kótere berip, qaqiyp qaldy. «Joq, shyda, Nartay! Qatyndy úrugha bolmaydy. Zang qataydy. Erteng bastyghymnyng betine qalay qaraymyn?» dep oilady ishinen». Múnyng bәri Múhtar Sherimning stiyli. Keyipkerlerining әrqaysysyna kýlkili minez bergen. Biri- birine úqsamaydy. Jymiyp otyryp oqisyn, key tústarynda rahattanyp kýlip alasyn. Kýlmeske amalyng joq. Búl Múhtar Sherimning talanty. Qazirgi qoghamdaghy shirigen baylardy jiliktegende shyndyqtyng jarqyray týskenin bayqadym. Ras qoy. Qaranyz Múhtar bylay suretteydi: Bizding elde halyq ekige bólinedi ghoy. Kedeyler men shirigen baylar. Al búl ekeuining ózi birneshe atagha bólinedi. Qazaqtyng jeti ata ruy siyaqty. Kedeylerden birde jetip, birde jetpes kedeyler, birde jetip, birde jetpes kedeylerden bolar bolmas kedeyler, bolar bolmas kedeylerden ailyghy shaylyghyna jetpes kedeyler, ailyghy shaylyghyna jetpes kedeylerden taqyr kedeyler, taqyr kedeylerden biytin syghyp, qanyn jalap otyrghan kedeyler, biytin syghyp, qanyn jalap otyrghan kedeylerden qanyn jalaytyn biyti de joq, esik aldynda ýretin iyti de joq, «qashan óledi ekenmin?» dep saghatyna qarap otyrghan kedeyler taraydy.

Ras qoy? Eriksiz qol qoyasyz. Shyndyqty aityp otyr. Shyndyqty aita biledi. Ótteri jarylyp ketse de, qúdaydan qoryqpaytyn millionerlerding bar ekenin býkpesiz satira tilimen soydy. Úrylar pәter tonaghanda әr bólmeden aq paraqqa jazylghan sózderdi oqyp, tang qalady. Mysaly, «Bizding ýide tas joq, әreng kýn kórudemiz», «Biz qayyrshylardan betermiz», «Biz tas jalap jýrmiz», «Byltyrdan qalghan kójeni iship ketiniz!» siyaqty kýlki shaqyratyn hat deymiz be jarnama deymiz be, әiteuir kýlki shaqyrady. Maqtamen bauyzdap otyr desek te bolady. Múnyng arghy jaghynda halyqtyng kedeyshilik túrmysy angharylady. Satirik jazushy Múhtar Sherimning «Super betsizder» satiralyq romanynda shynynda betsiz keyipkerler jeterlik eken. Dialogtary qanday shymyr, shiraq, satiralyq tilmen jalghasqan. Senbeseniz, qaranyz,  keyipkeri uchastkelik synyptasyna әieli joghalyp ketkenin aityp, jәrdem súraydy.

– Jynysy? –dep súrady ol. Odan keyingi sózderi taqúl–túqyl boldy.

– Qatyn...

– Kónili?

– Maghan salqyn...

– Bilegi? – dep súrady tergeushi.

– Juan.

– Deviyzi?

– Búiyrsa, taghy tuam!

– Shashy?

– Aytsam, әngime kóp, shashy jinalmaghan shóp.

– Qasy?

– Tónkerilgen qayyq, biraq ózine layyq.

– Kózi?

– Jas bala jylaghanday.

– Sózi?

– Menen birdene súraghanday.

Osynday dialogtary eriksiz kýlki shaqyrady. Qyzyghyp, ary qaray oqyp shyghugha úmtylasyn. Uaqytyng bolmay jatsa, kelesi kýni oqyghansha asyghasyn. Búl nening qúdyreti? Avtordyng sheberligi, satira janrynyng jilik mayyn  shaghyp, oqighalardy әsireley kórsete biluinde dep ashyq aita alamyn. Romannyng taghy bir ereksheligi sol shytyrman oqighalar әr tarau sayyn kezekpen almasyp jatady. Qalqabay jaghymdy keyipker. Biraq ol auyl әkimi bolghanda, avtor bylay suretteydi.  «Endi men auyl әkimimin! Galstug kerek!» dep oilady taksiyden týsken Qalqabay ishinen. «Galstugim bar. Tek moyyn túsy sәl týtilgen. Su jana kostum-shalbarym da bar. Tek sәl ýlkendeu bolghany bolmasa. Tek toylargha ghana kiyip baratyn. Qara tufliyim de bar eken ghoy. Tek ókshelerining qisayyp ketkeni bolmasa... Appaq kóilegi de taza, tek týimelerining ýzilip qalghany bolmasa». Avtordyng suretteuine riza bolasyn. Qalqabay «ua halqym!» dep qoyady quanghanynan. Taksiymen auylyna kele jatyp ta «ua, halqym!» deuden jalyqpaydy.

Múhtar Sherimning «Super betsizder» satiralyq romanynan múnday ýzindilerdi kóptep keltiruge bolady. Ár betin oqyghan sayyn jalyqpaysyn, kýlkige qaryq bolasyn. Taghy bir aitayyn degenim, nashaqorlardyng týrmedegi tirishiligi keremet suretelgen, jargondary qyzyq. Aytpaqshy tilshi jurnalisterding qym-quyt tirshiligi, maket syzu deydi me, Solikamskiden qaghaz әkelu deydi me, lezdeme deydi me, felieton jazylyp, arty sotqa sýiretilgen tilshining taghdyryn osy roman arqyly bildim. Jay qara dýrsin bayandap shyqpaydy, jenil әzilmen әspetteydi. Olimpiyadagha qatysqan sportshylardyng tanys, kóke arqyly joldama alghanyn qalay kelemejdeydi desenshi.

Múhtardyng sport salasyn erekshe zerttegeni kórinip túr.  Úzyn sózing qysqasy, romannyng ayaqtaluy da ghajap, kýlkili oqighalarmen týiindeledi. Múhtardan bilgenim ol «Dalbasa dókeyler» atty satiralyq ekinshi romanyn jazu ýstinde eken. Jaz, jaza týs, satira snayperi Múha!

Bolat Sembiyev,

sazger, Shymkent qalasy

Abai.kz