(úly aqyndy tanudyng tyng tәsilderi)

Abaydyng Shyghysyn, yaghny pәlsapalyq múrasyn tereninen tanyp-bildik deuge erterek. Býgingi kýngi abaytanu ghylymynyng eng kýrdeli mәselesi búl. Ony sheshuge tanymdyq tyng tәsilderdi qoldanu kerek. Búl – uaqyt talaby. Óz tarapymyzdan mynaday eki janasha kózqarasty úsynbaqpyz. Birinshisi – Abaydyng kýlli shygharmashylyghyn naqliya jәne ghaqliya degen eki ýlken kezenge bólu. Ekinshisi – oishyldyq evolusiyasyn saty-satylap qarastyru.

Naqliya jәne ghaqliya jayly tanym-týsinik

  Abay shygharmashylyghyn naqliya jәne ghaqliya terminderi arqyly eki ýlken kezenge bólu útymdy tәsil. Atalmysh terminder týbiri «aqyl» sózi. Arabtildi falsafada ghaqliya – ishki ghylym (ghylym batiniy), al naqliya – syrtqy ghylym (ghylym zahiriy). Ekinshi týrde ghaqliya – teoriyalyq, naqliya – tәjiriybelik falsafa.  Dýniyening kórinetin jәne kórinbeytin syry bolghandyqtan ekeui qosylyp bir býtindi qúraydy.

Naqliya – dәleldeudi qajet etpeytin aqiqat, aksioma. Ony Abay da osy maghynada qoldanyp, 38-shi sózinde: «Búl sózime naqliya dәlelim – jogharydaghy jazylmysh Alla taghalanyng esimderi» dese, endi bir tústa: «Dýniyede ghylym zahiry bar, olar aitylmyshtardy naqliya dep te ataydy, búl naqliyagha jýirikter ghalym atanady» – deydi. Sonday-aq: «(Din) Ghalymdarynyng naqliyasymenen músylman iman taqlidy kesip qylady» dep tújyrady.

Qoryta aitqanda, naqliya mindeti – fәny ómirding syryn jetkizu. Mәselen, Batys әlemi «etika», «morali», al músylman júrty «ahlaq» deytin adam men adamnyng qarym-qatynasyn retteytin ómir sýru erejeleri naqliya ilimine jatady. Sol siyaqty qazaq halqynyng san ghasyrlar qordalanghan tәrbiyelik sózderi, maqal-mәtelderi, sonymen qatar, ayat-hadister de naqliya bolyp tabylady.

Ghaqliya úghymy  ózgerek. Ol – tereng oy oilau, sol arqyly týpki sebepti izdeu, Allanyng hikmetin, adamnyng bolmysyn tanyp-bilu. Mysalgha Abay: «Ghaqliya dәlelim – Qúday taghala búl ghalamdy aqyl jetpeytin kelisimmen jaratqan» (38-sóz) deydi. Demek, ghaqliya mindeti – baqidyng syryn ashu hәm úqtyrugha sayady.

Endi Abaydyng shygharmashylyghyn izerleyik. 1891 jylgha deyingi poeziyasynyng ózegine ýnilsek, ony naqliya múrasy deuge әbden bolady.  Óitkeni, fәny ómir syrlary jyrlanghan. Poeziyasy «Ghylym tappay maqtanba», «Bes nәrseden qashyq bol, Bes nәrsege asyq bol», «Payda oilama, ar oila», «Eki týrli nәrse ghoy syr men symbat», «Ólen-sózding patshasy, sóz sarasy», «Bilimdiden shyqqan sóz, talaptygha bolsyn kez», «Keleli kenes joghaldy, el sybyrdy qolgha aldy», «El búzylsa, tabady shaytan órmek», «Enbek etseng erinbey – toyady qarnyng tilenbey», «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn» degen sekildi didaktikalyq naqylgha (aksiologiya) toly.

Osy aitylghan Abaydyng on jyldyq kólemindegi naqliya poeziyasyn Múhtar Áuezov bylaysha sipattaydy: «Ózining endigi sózi qoghamdy, halyqty týzeytin ýlken kýsh dep týsinedi. Ósiyet, óleng halyq dertinin, tarih qayshylyqtarynyng bәrin emdep, tazartatyn ózgeshe qúral dep biledi. Al Abaydyng ýgitteytini zor adamgershilik pen halyqshyl, tazalyq joldar bolghandyqtan, óz zamanyndaghy barlyq mindi, soraqylyqty sol tura joldaghy jaqsy ólen-ósiyetpen týgel joyyp, joghaltugha bolady dep ilanady. Basqasha aitqanda, adamgershilik, ar, aqtyq degen siyaqty qasiyetterdi tәrbiyemen kópke jaysa, ómir de, qogham da, halyq taghdyry da ózgerip, týzelip ketetindey kórinedi» (Abay Qúnanbayúly. Monografiya. –Almaty, 1995. -126-bet).

Kórdiniz be, alghashqy kezeng poeziyasy – mәdeni-aghartushylyqqa (tәlim-tәrbie beru men jaqsy men jamandy aiyru) baghyttalghan. Abay osynau morali (ahlaq) qalybymen últtyng oi-sanasyn oyatugha, estetikalyq sezimin ósiruge úmtylghan.  Biraq nelikten jaqsy, ya jaman ekenin týsindiru, yaghny týpki sebepti izdestiru әzirge joq.

Al 1891 jyldan Abay tuyndylarynyng ishki mazmúny týbegeyli týrde ózgeredi. Oishyl endigi shygharmashylyq jigerin ómirdi, qoghamdy ya zamandy emes, adamnyng minezin týzeuge salady.  Baqidyng syryna, yaghny Allanyng jәne adamnyng bolmysyn tanytugha den qoyady. Búl izdenisterding aty – ghaqliya ekenin jogharyda aittyq. Qoljazba kitabynyng (qara sózderinin) әuelgisin «Ghaqliya»,  ekinshisin «Ghaqliat-tasdiqat» dep ataghany Abaydyng adamnyng jan әlemine, dýniyening kórinbeytin syryn tanyp-biluge kóshkenin bildiredi emes pe. Osyghan tereng oigha qúrylghan pәlsapalyq poeziyasyn qosynyz.

Sonymen, Abaydyng tútastay shygharmashylyghyn ekige bólip qarastyrudy úsynyp otyrmyz: 1891 jylgha deyingi poeziyasy naqliya múrasy, al osy jyldan bylayghy shygharmashylyghy ghaqliya múrasy bolyp tabylady.

Endi maqalamyzdyng basty taqyryby – Abaydyng oishyldyq evolusiyasyn saty-satylap anyqtaugha auysayyq.

Adam balasy kәmәlatynyng tórt satysy

Keshegi kenestik kezende Abaydy tanyp-bilu ghylymyna sayasi-iydeologiyalyq tosqauyl qoyyldy. Álemdik túlghamyzdy «aqyn-aghartushy» jәne «qazaq jazba әdebiyetining irgesin qalaushy klassiyk» dep dәripteuge ghana múrsat berildi.  Abaydyng hakimdik shyngha evolusiyalyq saty-satylar arqyly shyqqany әste qozghalghan emes. Oi-sanasy men tanym-týsinigi әu bastan úly ómirding sonyna sheyin taqtayday tegis bir dengeyden aspaghan siyaqtandy (geniy týgili, qarapayym adamnyng oi-sanasy da ýnemi tolysa bermekshi). Mine, osy aitylghan eskirgen stereotipting senin búzatyn uaqyt jetti degen oidamyn.

Músylman falsafasy boyynsha insan (adam balasy) kәmәlaty, yaky kemeldikke jetui tórt satyly. Olar:  sharighat (bilim jinau satysy), tariqat (Haq jolyna qadam basu satysy), maghrifat (Qúdaydy tanu) jәne haqiqat. Qay ghúlamanyng demeniz, ruhany shyngha shyghuy atalmysh tórt satyly jýieden tys bolmaq emes. Onyng shynayylyghyna san ghasyrlar tәjiriybesi kuә. Adam aqylynyng quaty, onyng tanymdyq mýmkindigi sheksiz. Atalmysh jýie osynyng da aighaghy. Qazaqtyng Abayynyng kәmәlat jolyn qalay anyqtasaq eken? Osyny kóp oilanyp, tolghana kele, uaqyt synynan ótken músylmandyq jýiege taban tiregen dúrystyq dep sheshtim.

Abay sharighat satysynda (1884 jylgha shekti)

 Múhtar Áuezov Abay nәr alghan ruhany arnanyng әuelgisi – qazaq halqynyng mәdeniyeti deydi. «Ózim de basqa shauyp, tóske órledim, Qazaqta qara sózge des bermedim» dep ózi aitqanday, 33 jasqa deyin Abaydyng tughan halqynyng bay auyz әdebiyetinen susyndaghanyn bilemiz. Bolys Abay «oydan jyraq» jýre berer me edi, kim bilsin. Biraq jaralystyng taghdyry zor ózgeris әkeldi. 1878 jyly 12 jalaly is boyynsha sotty boldy. Senseniz, tergeu bes jylgha (1879-1883 jj.) sozylghan. Kәne, osy jyldar qalay ótti? Abay Semeyding qalalyq kitaphanasy qoryndaghy batys, orys әdebiyetin indete oqyp, tauysty. Oghan meshit-medrese sórelerinde iyin tiresken Qazan qalasy baspasynan shyqqan músylman oishyldary kitaptaryn qosynyz. Sóitip, bala kezden nәr alghan tól arnasyna Batys jәne Shyghys mәdeniyeti, yaghny ekinshi, ýshinshi arnalar qosyldy. Oi-sana kókjiyegi keneygeni sonshalyqty albyrt ósken, oisyz jýrgen Abay sanasy tónkerilip týsti. «Qartayyp, qayghy oilaghan» oishyl oqymysty kebin kiydi. Tyghyryqqa qamalghan halqyna «qaytsem jol tabam» dep týn úiqysyn tórt bóldi. Aqyndyq hәm aghartushylyq qyzmetke kiristi. Sózimizding aiday anyq, kýndey jaryq aighaghy osy.

Sóitip, Abaydyng 1883 jylgha deyingi ómiri sharighat, zayyrly leksikamen aitsaq, bilim jinau kezeni bolyp tabylady. Osy aitylghan әuelgi órleu satysyn aqynnyng ózi: «Ghylymdy izdep, Dýniyeni kózdep, Eki jaqqa ýnildim» dep esine alady.

Oyshyl tariqat satysynda (1884-1893)

 Tariqat – jinaghan bilimdi iske asyru úghymyn bildiredi (Haq jolyna qadam basu desek te bolady). Tariqattyng mәnisin Shәkәrimnin: «Qúry bilgen ne kerek, Bilgendi qylghan sol kerek» degen sózinen  úghyp, týsinuge bolady. Sharighat siyaqty tariqat ta tanymdyq jol. Biraq sharighat –  keng jol, al tariqat – tәjiriybeni, jana aitqanday, sózden iske kóshudi talap etetin tar jol.  Ruhany jedel damu, shapshang jetilu tek tariqat arqyly mýmkin bolmaq.

Túraghúldyng sózinshe, әkesi Abay aqyndyq qyzmetine 1884-1885 jyldary shyndap kirisken (aqyndyghyna ghalymdyghy qosylghanyn jogharyda aittyq). Oishyl naqyl poeziyasy arqyly últtyng sana-sezimin oyatyp, týnergen nadandyq búltyn seyiltti. Halqyn ghylym-bilimge shaqyryp, órkeniyet órine órleuge ýndedi. Jastardy óleng sózimen de, әnimen de baulydy. Otarlyqty, onyng 1868 jylghy soyqandy zanyn әshkerelep baqty. Osy aitylghan asular –  tariqat jolynyng belgi, nyshandary. 1891 jylgha deyin-aq Abaydyng qazaq jazba әdebiyetining negizin qalaushy klassik biyigine shyghuy tariqat jolynyng arqasy.

Jylma-jyl Abaydyng jan quaty artyp, ruhy gýldene týskeni sózsiz. Aqyndy batystyng ghylymy, shyghystyng danalyghy baurady. Batysta ghylym kýshti, biraq  filosofiyasy naqliya dengeyinde. Sol sebepten Abay búl jaghalaudan qol ýzedi. «Abay aqyndyghynyng ainalasy» atty maqalasynda (1934 j.) Múhtar Áuezov: «Abayda Batystan kirgen belgiden góri Shyghys belgisi basymyraq, nyghyraq» dese, monografiyalyq enbeginde 40 jastan asqan aqyndy «oqymysty Abay» jәne «aqyn-danyshpan bolugha ainaldy» dep mәlimdeydi.

Sonymen, 1884-1893 jyldar Abay tariqat satysyna shyqqany haq (ony naqtyly dәleldermen bekitu óz aldyna bólek enbek).  Zayyrly qogham kózqarasymen sanasyp aitqanda, búl on jyldyqty Abaydyng oishyl-filosof satysy deuge bolady.

Ghúlama maghrifat satysynda (1894-1898)

 Maghrifat – adamnyng Allany jәne ózin tanuy. Onyng mәnisi – ishki tәjiriybe, ruhany hәldi keshuge sayady. Abay alghashqy qoljazba kitabyn «Ghaqliya»  ataghan. Nege? Óitkeni, búl enbegi búrynnan belgili, daghdyly naqyldar emes, qazaqta búryn-sondy aitylmaghan sony payymdar, tyng tanymdar ekenin andatqany. Oishyldyng maqsaty – әrnening týpki sebebin, tirshilikting syryn, adamnyng minezi men bolmysyn týsindiru bolghany osydan-aq úghynyqty.

Ásili, Ahannyng (A. Baytúrsynov): «Abaydyng key sózderin oilanyp, daghdylanghan adamdar bolmasa, myng qaytara oqysa da týsine almaydy. Ne maghynada aitylghanyn bireu bayandap úqtyrghanda ghana biledi», – degeni Abaydyng ghaqliya múrasyna qatysty (naqliya týsinik berudi qajetsinbeydi).

Toq eteri, Abay 1893-1894 jyldan anyq Shyghys oishyly. Oghan pәlsapalyq poeziyasy, «Eskendir» poemasy jәne jan qúmary, iman, ghibadat, Qúdaydy tanu, pendeshilik pen kisilik haqynda tolghaghan qara sózderi dәlel. «Oygha týstim, tolghandym» óleninde Abay: «Aqyl menen bilimnen, Ábden ýmit ýzippin» dep  qamyghady. Ghylymgha qayyra ansary auady. Qúran bastatqan kiyeli kitaptardy, islam oishyldary enbekterin oqyp-toqidy. Semeydegi Ahmet Riza medresesi shәkirti kezinde jattalghan sopylyq ilim syryna jiger salady. Mysalgha 1895 jylghy «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenining songhy shumaghynda Abay:

Dýniyege dos aqiyretke birdey bolmas,

Ekeui tap birdey bop ornygha almas.

Dýniyege yntyq, mahshargha amalsyzdyn

Imanyn týgel deuge auzym barmas, –

deydi. Iman týgel bolu mәnisi –  dýniyeden suynu. Búl, әriyne, sopylyq sharty. Desek te, Abay músylmandyq Shyghystyng hәl ilimi men kәmil adam (әl-insan әl-kamiyl) teoriyasyn sol qalpy qabyldaudan aulaq. Olardy damyta janghyrtady. Ásirese,  Alla taghalany tanu – adamdyqtyng tiregi, әri «kýlli ghylymnyng shyny» (Ál-Farabiy). Oghan jetu jatpay-túrmay oy oilaudyng jemisi. Altyn uaqytyn kitap oqu, jazumen qatar tereng oigha júmsaghan Abay qazaq teologiyasynyng atasy esepti. «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» (1895) óleninde oishyl:

Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri,

Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri.

...Aqyldyng jetpegeni arman emes,

Qúmarsyz qúr mýlguge toya almaymyn –

dep asa qúndy derek beredi.

Sonymen, bes jyl (1894-1898 jj.) boyy Abaydyng maghrifat órisinde bolghany haq. Zayyrlylyq talabymen aitqanda, búl ghúlamanyn  oishyl – teolog bolghan satysy.

Osy 1898 jyly Abay: «Jýreginning týbine tereng boyla, Men bir júmbaq adammyn, ony da oila!» dep syr ashady. Eger jýregine tereng boylasan, sonda ghana jýrekting kózi ashylmaq: ýshkil  bolmys (Alla, adam, әlem) tútastyghyn, yaghny haqiqatty kóre almaqsyn. Búl Haq taghala sýigen, sýiemeldegen tolyq adamnyng ghana enshisi ekenin eskerte otyrayyq.

Kemenger haqiqat satysynda (1899-1904)

Haqiqat – jana aitqan bolmys tútastyghyn, músylmansha aitqanda, Qúday didaryn, onyng tura jolyn beyneleytin tanym. Arabtyng «haq» sózinen alynyp, «shyn», «әdil», «dúrys», «ras», «tura» degen úghymdy bildiredi. Mәselen, Abay ghylymdy da, ghúmyrdy da haqiqat deydi. Haqiqatqa jetuden asqan maqsat bola ma? Óziniz de oilanyz, asqar taudyng eteginen ne payda, tútas panorama kórinbegen son. Kimde kim taudyng eng úshar biyigine shyghar bolsa, sol kisige býkil aimaq alaqangha salghanday kórinbek. Mine, ruhaniyat әlemi turaly da osyny aitamyz.  Abay, Shәkәrim Ruh shynyna kóterile aldy. Imany týgel, ósiyet sózderi minsiz, oi-tanymdary kemel boluy sodan. Ekeui de tolyq adam dengeyin, dәldisi Abay danyshpan hakim, Shәkәrim әulie biyigin baghyndyrdy. Asyl múralary adamzatqa ortaq qúndylyq ekenin ghúlamalar ózderi de jaqsy bilgen.

Mәselen, Shәkәrim әulie bolghandyghy turaly:

Shyn asyqtyng әrbiri,

Ólip topyraq boldy da,

Jaralystyng taghdyry

Jaratty meni ornyna, -

dese, ústazy hәm aghasy Abaydyng baghasyn bylaysha berdi: «Ol músylmansha hәm oryssha ghylymgha jýirik, hәm Allanyng bergen aqyly da búl qazaqtan bólek dana kisi edi. ... Túraghy qazaq ishi bolghandyqtan, qadiri azyraq bilindi. Olay bolmaghanda, ol danyshpan hakim filosof kisi edi».

Abaydy osy aitylghanday danyshpan hakim, әlemdik oidyng alyby deuimizding anyq ghylymy negizi –«Tasdiyq» traktaty men «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleni. Ekeui de ghayyptan alynghan, yaghny haqiqatqa jetkendikting kuәsi: әuelgisinde «tolyq adam» ilimi negizdelse, ekinshisinde «ýsh sýng» ilimi órnektelgen.

Sonymen, 1899-1904 jyldar Abay haqiqat satysyna shyqqan dep tújyramyz. Býgingi leksikamen aitqanda, danyshpan hakim, oy alyby bolghan songhy satysy.

Qorytyndy sóz

 Sonymen, Abay múrasyn tanytugha qatysty eki janalyq tәsildi ortagha saldyq. Birinshisi – Abaydyng shygharmashylyghyn naqliya jәne ghaqliya degen eki ýlken kezenge bólu, ekinshisi – oishyldyq evolusiyasyn saty-satylap qarastyru. Tәsilding ekeui de  – zaman talaby. Oghan senimiz kәmil. Búl jaghdayda Abay oiynyng maghynasyn úghynyp qabyldau da, qazaqtyng oi-sana biyigin ózge halyqtargha tanytu júmysy da jenildey týspekshi.

Qily zamannyng sayasy qyspaghy túsynda Múhan: «Abay oiynyn, izdenulerinin... saty-satylaryn anyqtap eskeretin bolamyz. Osylaysha sholu Abaydyng aqyndyq jolyndaghy san aluan evolusiyasyn tolyghyraq tanytatyn bolady» dep keleshekke siltegen edi («Abay Qúnanbayúly» atty monografiyalyq enbegi).

Mine, biz ghúlamanyng osy amanatyn hәl-qadirimiz jetkenshe oryndaugha talpyndyq. Ayta óteri, әrbir satyny rastap, bekituge kerekti dәlel, dәiekter shash-etekten. Biraq biz olardy týgendep keltirudi maqsat tútpadyq (maqala kólemi kótermeydi, әri ol óz aldyna bólek ghylymy júmys). Bizding múratymyz – Abaydyng oishyldyq evolusiyasy ejelgi sopylyq ilimning insaniyat kәmәlaty delinetin tórt satysyna sәikes keletinin anyqtau boldy. Mine, osy maqsatqa qol jetkizdik degen oidamyn.

Asan Omarov,abaytanushy.

Abai.kz