«Kýltóbening basynda kýnde kenes», yaghny Kýltóbe qúryltayy – Qazaq handyghynyng sayasy tarihynda airyqsha orny bar oqigha. Onda qazaq júrtynyng últtyq tútastyghy men biregeyligin nyghaytugha baghyttalghan ortaq zan-joralghy ýlgisin bekitumen qatar, týrkilik sayasy odaq qúru qareketi jýzege asty. Odaq qúrudaghy basty sayasy qam-qaraket tegeuirini joyqyn Jonghar handyghyna qarsy kýsh biriktiruge baghyttaldy. Qúryltaygha Qazaq handyghynyng ataqty Tóle, Qazybek, Áyteke syndy ýsh biyimen qatar, tili, dini, túrmys-tirshiligining taban izi bir tuystas týrki elderining kósemderi de qatysty. Sayasy odaq qúrugha sert etken kósemderding sany – jeteu, kóshbasshy han – bireu.

Qúryltay - manyzdy sayasy shara retinde kóne dәuirden qalyptasyp, Qazaq handyghyna bir jeli boyymen sabaqtasa jetken alqaly jiyn. HÝII ghasyrdyng sonynda Tәuke hannyng bastamasymen úiymdastyrylghan Kýltóbe qúryltayy halyq jadynda «Kýltóbening basynda kýnde kenes» degen shegendi, shymyr tirkespen saqtalyp jetti. Onda ghúryptyq rәsimderdi músylmandyq diny tanymmen shegendegen zan-joralghy ýlgileri qabyldanady. Ol qazaq júrtynyng tarihy jadynda «Jeti jarghy» dep ataldy. Tarihshy Shәkәrim qajy múny Tәuke han bekitken «bitim joly» dep jazady: «Esim hannyng eski joly» degen joldan kem qalghan bitim joldardy týzetken osy edi. «Kýltóbening basynda kýnde kenes» degen jol bitim sol edi», – deydi ol.

Bitim – býgingi qoldanystaghy zan-ereje degen úghymnyng ertedegi qazaqy núsqasy. Jalpy, qazaq arasyndaghy «bitim joly» – jenil shalyp baylau emes, birneshe amaldan túratyn kýrdeli, kýrmep baylaudy qajet etetin qareketter jiyntyghy. Onda búrynghy ótkenge salauat aityp, ókpe-kekti keshu, el ishi men syrtqy jaghdayattan tuyndaghan jana kelisimdi talqylau, bitimge uaghdalasu, han saylau, kýsh biriktirip, syrtqy jaudy toytarugha ant berip, sert baylasu t.b. syndy ózekti mәselelerdi sheshu mәseleleri talqylanatyn. Búghan týrki júrtynyng sonau Bilge qaghan, Shynghys han túsynda oryn alghan qúryltay jiyndarynan jәne Qazaq handyghynyng tarihynda keyingi tústa alghan kórinister men oqighalar dәlel.

Býgingi tanda zertteushiler ortasynda Kýltóbe qúryltayynyng tarihy manyzyn «jeti baptan túratyn» zan-joralghyny qabyldau túrghysynan taldau, zerdeleu mәseleleri ornyqqan. Búl – qúlashy qysqa, tynysy tar shenber. Bizdinshe, ataqty oqighany últtyq tútastyq pen biregeylikti nyghaytumen qatar, Qazaq handyghynyng sayasy elitasynyng geosayasy jaghdaydyng ózgeruinen tuyndaghan syrtqy qauip-qaterge toytarys beru maqsatynda jýrgizgen sayasatymen úshtastyra qarau da asa manyzdy. Sondyqtan Kýltóbe qúryltayyn qazaq biyleushilerining qyrghyz, qarqalpaq júrtymen, handyqtan ishki sayasy qayshylyqtar sebebinen airylysyp ketken ru-taypalarmen qayta kýsh biriktiruge baghyttalghan odaq qúru mәselesimen tikeley baylanysty qarau – onyng mәn-manyzyn kenirek, tolyghyraq ashugha jol ashatyn ózekti mәsele bolyp tabylady. Oqshau, onasha shyghyp túrghan oiymyzdyng orayy men qisynyn qysqasha mazmúnda dәlelmen qiystyryp kórelik.

Kýltóbe qúryltayynda qabyldanghan zan-joralghy ýlgileri jeti baptan jasaqtalghany turaly jazba jәne anyzdyq derek mýldem joqtyng qasy. Ataqty sayasy oqigha turaly derekter HIH ghasyrdaghy Resey imperiyasynyng әkimshiligi tarapynan imperiya qúramyna baghyndyrylghan qazaq júrtyn tereng tanu maqsatynda úiymdastyrylghan zerteu júmystarynyng nәtiyjesinde jazbagha tirkele bastady. Ol jazbalardyng dereginde Kýltóbe qúryltayyna jeti by qatysqandyghy aityla kelip, jiynda qabyldanghan ghúryptyq zan-joralghy ýlgileri jazbagha týspegendikten el auzyndaghy әngimelerde, qanatty sózderde saqtalyp jetkendigi bayandalady. Aytalyq, 1882 jyly Batys Sibir general gubernatory Semey oblysynyng uezd basshylaryna qazaq dalasynyng ghúryptyq zannamalaryn jinau turaly tapsyrma beredi. Sonyng nәtiyjesinde Semey oblysy statistikalyq komiytetining mýshesi P. E. Makoveskiy 1886 jyly Omby qalasynan «Materialy dlya izucheniya yuridicheskih obychaev kirgizov. Materialinoe pravo» atty enbek jariyalaydy. Jinaqqa arqau bolghan materialdar Aqmola jәne Semey oblysynyng Qarqaraly, Pavlodar, Semey uezderinen jinalady.

Zertteudi úiymdastyrushylar qazaqtyng sol kezdegi qoldanysyndaghy zandyq ghúryptardyng basym kópshiligi Áz-Tәuke han túsynda ornyqqanyn jazady: «Predanie govoriyt, chto han Tauke sobral na uroch. Kuli-Tube (v nyneshney Syrdariinskoy oblasti) semi biyev, v chisle kotoryh byl znamenityy Tule Alimbekov, y ety biy soedinily starye obychay hanov Kasyma y Ishima («Kasym hannyn kasky djol, t.e. chistaya doroga Kasym hana, «Isym hannyn isky djol, t.e. drevnyaya doroga hana Ishima) v novye obychai, nazyvaemye «Djety djarga». Ety obychay ne byly zapisany, no sostaviytely oblekly ih v formu kratkih izrecheniy y posloviys, v znachiytelinoy chasty sohranivshihsya do sih por mejdu kirgizamy y polizuyshihsya vseobshimy uvajeniyem».

Orys zertteushilerining jinaghyna Shynghystauda bolystyq qyzmet atqarghan Abay da atsalysqan. Hakim Abaydyng qazaq dau-damaylaryn retteuge ózi de aralasyp, arnayy ereje jazugha qatysqany qalyng qazaqqa belgili.

P. Makoveskiyding jinaghyna engen Tәuke han turaly anyzdyq derekti Syrdariya oblysynyng әskery general gubernatory (1883–1892) N. Grodekov 1889 jyly Tashkentte baspadan shyqqan «Kirgizy y karakirgizy Syr-dariinskoy oblasti. Yuridicheskiy byt» enbegine paydalanyp, ony ózi biylik qúrghan ónirde aitylatyn anyz mazmúnymen tolyqtyrady. Ol bylay deydi: «Pry Tauke-hane sobralisi semi biyev, «djety djargysh», ili, vernee, «djety djargy», to esti semi sotrudnikov (ish bittiyretugun). V chisle ih bylo try znatnyh biya, po odnomu iz kajdoy ordy: iz Velikoy – Tule, Sredney – kaz dausty Kazbek, iz Maloy – Ayteke. Chto Tule Aliybekov (a ne Alimbekov – búl tústa Grodekov ózine deyingi Makoveskiyding jazbasyn jóndep otar – avt.) y ostalinye biy soedinily obychay hanov Ishima y Kasyma».

Demek, Tәuke hannyng janyna jeti bi, yaghny «jeti jarghyshy» (is bitirushiler) jinalghan. Atalghan derekter «Kýltóbede kýnde kenes» oqighasy turaly kóp jyldardan beri ornyqqan tanymdargha túspaly bólek payymdargha jol silteydi. Basqasha aitqanda, «Jeti jarghy» úghymyn jeti baptyng «qorasyna qong», qúryltaygha qatysqan «Jeti biydi» qaperge almau – tarihy oqighanyng mәn-manyzy tolyq ashpaytyny anyq. Sol sebepti qúryltaygha qatysqan «jarghyshylardyn» kimder ekenin naqty anyqtau qajet.

Jogharyda atalghan zertteushilerding qazaq júrtynyng arasynan jazyp alghan derekterde han jarlyghyn oryndaushy jeti biyding tolyq aty-jóni joq. Biraq búl «joqty» Alash qayratkeri, tarihshy M.Tynyshbayúlynyng Áulieata uezindegi Shymyr ruy aqsaqaldarynyng auzynan jazyp alghan anyzdyq deregi «tauyp beredi». Tarihshynyng jazuy boyynsha, «Jeti jarghyny» qatysugha qazaqtyng ýsh biyimen qosa qyrghyzdan Qarashora Qoqym, qarqalpaqtan Sasyq jәne Qataghan, Jayma ruynyn, sonday-aq taghy da basqa kishigirim rulardyng biy-kósemderi qatysqan.

Atalghan jazbalardaghy derekterdi bir qosyngha jinay kele, «Jeti jarghyny» qabyldaugha qatysqan biylerding qataryn bylaysha týzeuge bolady: Úly jýzden –Tóle bi, Orta jýzden – Qazybek bi, Kishi jýzden – Áyteke bi, qyrghyzdan – Qoqym bi, qaraqalpaqtan – Sasyq by jәne Qataghan men Jayma rudan – eki bi. Ókinishke qaray, songhy eki biyding esimderi bizding zamanymyzgha jetpegen. Demek, Tәuke han Kýltóbe qúryltayyna Shynghys túqymy biylik qúrghan Qazaq handyghynyng shanyraghyna túrmys-tirshiligi bir-birine jaqyn, kóshpeli qyrghyzdar men qaraqalpaqtardy jәne Er Esimning túsynda Túrsyn hangha bolysyp jaulasqan Qataghan men Jayma ruymen ókpe-renishti joyyp, barlyghyn bir tudyng astyna jinay alghan. Múndaghy maqsat – «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharatynday» birlikten ornyqtyryp, qauipti Jonghar handyghyna tegeuirindi toytarys beru.

Sonymen, jeti biyding ýsheui – qazaqtan, ekeui – kórshi júrttan, qalghan ekeui – qazaq biyleushilerining ózara ishki qaqtyghystary saldarynan bólinip ketken ru-taypalardyng (Qataghan men Jayma) kósemderi bolyp shyqty. Olay bolsa, Tәuke han qazaq júrtyna túrmys-tirshiligi túrghysynan bir-birine jaqyn, tili, dini, mәdeny tanymy bir kóshpeli qyrghyzdar men qaraqalpaqtardy bir tudyng astyna jinap, týrkilik biregeylikti qalyptastyryp, tuystyq, yntymaqtastyq, dostyq qúndylyqqa sýiengen odaq qúrudy kózdedi dep te baghamdaugha bolady.

Osy tústa qazaq biyleushisining «Qataghan qyrghyny» oqighasynda Ensegey boyly Er Esimning qaharyna úshyraghan Qataghan men Jayma taypalaryn qazaq ru-taypa qúramyna qayta kirgizip, el tútastyghyn qalpyna keltiruge úmtylghan әrketine nazar audaru qajet. Búl – «ótkenge salauat» aityp, kekti joyyp, ókpeni úmytyp, keshirimshil boludyng ýlgisi. Múny qúryltaydyng san aluan mәn-manyzynyng bir qyry dep tanuymyzgha bolady. Qazirgi tanda Qataghan men Jayma ruy Qonyrat taypasynyng shejiresinen oryn alghan.

Tәuke han jinaghan «Jeti bi» qúryltayda qabyldanghan «bitim jolyn» jәne biyleushi hannyng jarlyghyn óz aimaqtarynda qadaghalaushy ókili bolghandyqtan «jarghyshy» dep atalghan, biraq ol uaqyt óte kele búl atau sóz qysqaryp, «jarghy» dep te qoldana bastaghan. Sol tildik qúbylystyng әserinen «Jeti jarghynyn» sayasiy-tarihy manyzy el arasynda «zan-joralghy jiyntyghy» degen maghynada saqtaluyna jol salyp, «jarghy» úghymy «jariyalau, jaryqqa shygharu, bekitu» degen maghynada qoldanylady. Sonymen qatar leksikalyq qordaghy «jarlyq», «jarlyqau», «jar salu» degen sózder men sóz tirkesteri  de «jarghy» týbirimen sabaqtas.

Býgingi tarihy sanamyzgha Kýltóbe qúyltayy oqighasynan el jadynda saqtalyp jetken «Jeti jarghynyn» týpki maghynasyn sol zamandaghy úghymgha say «jeti jarghyshy» nemese «is bitirushi (oryndaushy) jeti qyzmetker» dep tanyp, olardy el-júrtymen birge  biyleushi han manyna ortaq maqsat ýshin toptasqan yntyqmaqtastyq, dostyq, tuystyqtyng rәmizi degen keng maghynada qabyldau da asa manyzdy.

Sayasy odaqtyng qúramyna tartylghan qyrghyz ben qaraqalpaq júrtynyng Qazaq handyghymen biriguining qanday tarihy negizderi boldy? Aldymen qyrghyzgha ayaldayyq. Ataqty ghalym Sh.Uәlihanovtyng jazuynsha, qazaq pen qyrghyz halqynyng dostyghy Esim hannyng túsynan bastap qalyptasyp, ol dostyq Salqam Jәngir han túsynda jalghasyn tauyp, Tәuke han kezeninde berik nyghayady. Qyrghyzdar Esim hannyng jongharlargha jәne ant búzghan Túrsyn hangha (Qataghannyng han Túrsyn // Kim aramdy ant úrsyn!) jasaghan joryqtaryna tize qosyp, kómektesedi. Qos elding jonghargha qarsy jýrgizgen jenisti joryghynyng qúrmetine Esim han Kýngey Alatauda «Santash» dep atalatyn tas ýiindilerinen qorghan soqtyrady. Al Túrsyn hangha qarsy kýreste kómek qolyn sozghan qyrghyzdyng Kókim biyine Tashkent qalasynda «Kókimning kók kýmbezi» dep atalatyn múnara saldyrady.

Eki tuystas halyqtyng dostyghy Esimnen keyingi kezende de jalghasyn tabady. Salqam Jәngir hannyng túsynda qazaqtar qyrghyzgha arasha týsip, janyn shýberekke týiip, sany әldeqayda az әskerimen Orbúlaq shayqasynda jongharlarmen soghysady. Al qazaqtyng qyrghyzdarmen dostyghy Tәuke hannyng biyligi kezinde erekshe kýsheyedi. Ol tústa qyrghyzdar sayasy túrghydan qazaqqa tәueldi bolyp, Tәuke han qyrghyzdy Tiyes by arqyly biyleydi. Sh. Uәlihanov Tәuke han men Tiyes biyding  dostyghy myzghymas birlikting ýlgisindey boldy dep jazady.

Qaraqalpaqtargha keletin bolsaq, olar – ejelden qazaq júrtymen Joshy úlysynyng qúramynda bolyp, auyly aralas, qoyy qoralas, tili, dini, túrmys-tirshiligi biregey úqsas júrt. Noghayly ordasy ydyraghan son, «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharatyn» ortalyq biyligi boljyrap, qaraqalpaqtar ontýstiktegi Búqara, Hiua handarynyng yqpalyna týse bastaydy. Sony bayqaghan Tәuke han tuystas qaraqalpaq júrtyn Joshy úlysynyng birden-bir múrageri, ortalyqtanghan handyq biyligi ýzilmegen Qazaq Ordasynyng panasyna tartugha úmtylady.

Kóshpelilerding qúryltayynda jýzege asatyn basty sayasy sheshimning biri – han saylauy. Han saylauy – «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharatynday» ortalyqtanghan biylikti kýsheytuding basty amaldarynyng biri. Sol qiysyngha jýginetin bolsaq, Kýltóbedegi qúryltayda Tәuke han tek qazaqtyng ghana emes, qyrghyz, qaraqalpaq taypalyq birlestigining hany bolyp tanylghan dep te boljaugha bolady.

Búl tústa qyrghyz ben qaraqalpaqta handyq biylikting bolmaghanyn, al Shynghys túqymy tóreler týp babasynan qalghan kenistikte ru-taypalardyng basyn biriktirip, el qúrau missiyasyn basty qúndylyq tútqanyn atap ótuimiz qajet. Sondyqtan Tәuke hannan keyingi qazaq biyleushileri Abylaydyng qyrghyz ben qaraqalpaqqa, odan keyin Kenesarynyng qyrghyzdargha joryqtarynyng bir qyryn – Kýltóbe qúryltayynyng sayasy mәn-manyzynan izdegen de jón. Qazaq biyleushilerining tuysqan elge jasaghan joryqtarynyng astarynda sonau Shynghys zamanynan tóre túqymyna ýlgi bolyp qalghan handyq biylikti ornatu, sonyng negizinde syrtqy jaugha tize qosa qimyldau syndy sayasy maqsat ta boluy әbden mýmkin. Sonymen qatar Qazaq Ordasynyng biyleushileri tarapynan kórshiles elderge ata-babalar amanatyna, yaghny sertke adal bolu mәselesi de algha tartyluy ghajap emes. Búl orayda, qazaq, qyrghyz, qaraqalpaq halyqtarynyng tuystyq jaqyndyghyn, dostyghyn ant-sertpen bekitken sayasy shara Kýltóbe qúryltayynda naqty jýzege asqan dep baghamdaugha bolady.

Kóshpeli týrki halyqtarynyng sayasy  odaq qúruyna ne nәrse iytermeledi? Qazaq Ordasynyn, sonday-aq Orta Aziyadaghy handyqtarynyng mazasyn alghan týiitkildi mәsele – shyghystaghy Jonghar handyghynyng qatty kýsheyip, kórshi elderge kóz alartyp, jiyi-jii joyqyn shabuyldap túrghany әreketi edi. 1640 jyly Batyr qontayshynyng bastamasymen Tarbaghatayda ótken qúryltaydan keyin birligi nyghayghan Oirattar syrtqy shapqynshylyqtaghy belsendiligin arttyryp, úrys-qimyl әreketterining bir baghytyn Qazaq handyghyna qaray búrghany tarihtan belgili. Tarihshylardyng jazuynsha, Batyr qontayshy Úly Dalada Shynghys dәuirinen qalghan kóshpeliler imperiyasyn qayta janghyrtudy maqsat etedi. Búl tústa Jongharlar Ertis pen Edil arasyndaghy dalalyq ólkege biylik qúryp ýlgiredi.

Batyr qontayshydan keyin, HÝII ghasyrdyng songhy shiyreginde biylikke kelgen Galdan-Boshokty túsynda jongharlar óz biyligin Shyghys Týrkistangha (Kishi Búqaragha) tolyq әri týbegeyli ornatady. Músylmandyq Orta Aziyanyng kishi kóshirmesi bolyp sanalatyn Shyghys Týrkistannyng Jonghariyagha qarauy – Qazaq Ordasymen qatar Orta Aziya handyqtaryn da ýlken әbigerge týsiredi. Búl – bir.

Ekinshiden, zertteushilerding payymynsha, Qazaq handyghyna jii shabuyl jasaghan Galdan-Boshokty alym-salyq tóleuge mәjbýrlegen bodandyqty ornatumen birge, qazaqtarmen kórshiles jatqan músylmandyq Orta Aziyanyng din baghytyndaghy sayasatyna ziyan keltiretin qaraketterdi de kózdegen.

Dini bólek, ekpini qatty Jonghargha qarsy túru ýshin Qazaq handyghyna últtyq tútastyqty nyghyzdap, týrki júrtyn bir tudyng astyna jinap, kýsh biriktiru qajettegi tuyndady. Múnday qajettilikti jýzege asyru Qazaq handyghyn biylegen Tәuke hannyng taghdyryna jazyldy. Ol músylman dindi, jauyngershilikke tózimdi kóshpeli týrki júrtyn bir ortalyqqa júmyldyryp, syrtqy jaugha aibar kórsetip, tize qosyp kýresudi úiymdastyrady. Jalpy, Qazaq handyghynyng biyleushileri de ózderin Shynghys imperiyasynyng zandy múrageri dep sanady.

Qalyptasqan tarihy jaghdaylardyng negizinde Kýltóbe qúryltayyn qazaq biyleushilerining týrki tektes qyrghyz, qaraqalpaqpen sayasy odaq qúra otyryp, dini bólek, oiy teris oirattardyng tegeuirine toytarys beru talpynysynyng biri dep tanu qajet. Qazaq handyghynyng bastamasymen úiymdastyrylghan tarihy sayasy jiyn Jonghar handyghynyng aiylyn jidyryp, onyng Orta Aziyagha qaray jýrgizbek bolghan joyqyn joryghyn keminde 25-30 jylgha (1723 jylghy Aqtaban shúbyryndy oqighasyna deyin) keyin shegerdi.

Tәuke hannyng týrki júrtynyng kósemderimen kelisimge kele otyryp bir ortalyqqa baghyndyrghan isi halyq kókeyinen shyghyp, oghan, kóne Týrki qaghanatyndaghy Mogiyalyandy «Bilge», danqty qaghan Shynghysty «boghda», Altyn Orda hany Jәnibekti «әz» dep ataghany sekildi, «Áz-Tәuke» degen syi-qúrmetke toly laqap esim taghady.

Týiindey kelgende, Úly Dalanyng kýngeyindegi Syrdariya ózenin jaghalay ornalasqan sauda-ekonomikalyq qalalardyng kindigi bolyp sanalghan Tashkent shahary manynda úiymdastyrylghan Kýltóbe qúryltayy tek Qazaq Ordasynyng ghana emes, Orta Aziya kenistigindegi týrki halyqtarynyng sayasy tarihynda erekshe manyzy bar oqighanyng biri boldy. Ol tarihtyng kósh-kerueninde týrkilik kenistiktegi halyqtardyng tútastyghy men dostyghynyng bir ýlgisi retinde qala beretini sózsiz.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Býgingi týbi bir týrki júrtyna ata-babalardan miras bolyp saqtalyp jetken dostyq, yntymaqtastyq, tuystyq qarym-qatynastardy kórikti mazmúnda jalghastyra bilu –– qazirgi tandaghy geosayasy jaghdayattan tuyndaghan shynayy shyndyghynan tuyndaytyn qareket. Osy orayda, býgingi Qazaq eli týrkilik odaqqa yntazar el retinde ýlken yqylas tanytyp keledi. Búl talpynys – kónilge berik medeu, oigha  mol tamyzyq, qaraketke myqty arqau.

Almasbek Ábsadyq,

filologiya ghylymdarynyng doktory.

Abai.kz