دۇيسەنبى, 18 تامىز 2025
تاريح 363 0 پىكىر 18 تامىز, 2025 ساعات 10:36

كۇلتوبە قۇرىلتايى: ءاز-تاۋكە حان جانە جەتى بي

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىندى.

«كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس»، ياعني كۇلتوبە قۇرىلتايى – قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار وقيعا. وندا قازاق جۇرتىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن بىرەگەيلىگىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ورتاق زاڭ-جورالعى ۇلگىسىن بەكىتۋمەن قاتار، تۇركىلىك ساياسي وداق قۇرۋ قارەكەتى جۇزەگە استى. وداق قۇرۋداعى باستى ساياسي قام-قاراكەت تەگەۋىرىنى جويقىن جوڭعار حاندىعىنا قارسى كۇش بىرىكتىرۋگە باعىتتالدى. قۇرىلتايعا قازاق حاندىعىنىڭ اتاقتى تولە، قازىبەك، ايتەكە سىندى ءۇش بيىمەن قاتار، ءتىلى، ءدىنى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ تابان ءىزى ءبىر تۋىستاس تۇركى ەلدەرىنىڭ كوسەمدەرى دە قاتىستى. ساياسي وداق قۇرۋعا سەرت ەتكەن كوسەمدەردىڭ سانى – جەتەۋ، كوشباسشى حان – بىرەۋ.

قۇرىلتاي - ماڭىزدى ساياسي شارا رەتىندە كونە داۋىردەن قالىپتاسىپ، قازاق حاندىعىنا ءبىر جەلى بويىمەن ساباقتاسا جەتكەن القالى جيىن. ءحۇىى عاسىردىڭ سوڭىندا تاۋكە حاننىڭ باستاماسىمەن ۇيىمداستىرىلعان كۇلتوبە قۇرىلتايى حالىق جادىندا «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەن شەگەندى، شىمىر تىركەسپەن ساقتالىپ جەتتى. وندا عۇرىپتىق راسىمدەردى مۇسىلماندىق ءدىني تانىممەن شەگەندەگەن زاڭ-جورالعى ۇلگىلەرى قابىلدانادى. ول قازاق جۇرتىنىڭ تاريحي جادىندا «جەتى جارعى» دەپ اتالدى. تاريحشى شاكارىم قاجى مۇنى تاۋكە حان بەكىتكەن «ءبىتىم جولى» دەپ جازادى: «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن جولدان كەم قالعان ءبىتىم جولداردى تۇزەتكەن وسى ەدى. «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەن جول ءبىتىم سول ەدى»، – دەيدى ول.

ءبىتىم – بۇگىنگى قولدانىستاعى زاڭ-ەرەجە دەگەن ۇعىمنىڭ ەرتەدەگى قازاقي نۇسقاسى. جالپى، قازاق اراسىنداعى «ءبىتىم جولى» – جەڭىل شالىپ بايلاۋ ەمەس، بىرنەشە امالدان تۇراتىن كۇردەلى، كۇرمەپ بايلاۋدى قاجەت ەتەتىن قارەكەتتەر جيىنتىعى. وندا بۇرىنعى وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، وكپە-كەكتى كەشۋ، ەل ءىشى مەن سىرتقى جاعداياتتان تۋىنداعان جاڭا كەلىسىمدى تالقىلاۋ، بىتىمگە ۋاعدالاسۋ، حان سايلاۋ، كۇش بىرىكتىرىپ، سىرتقى جاۋدى تويتارۋعا انت بەرىپ، سەرت بايلاسۋ ت.ب. سىندى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ ماسەلەلەرى تالقىلاناتىن. بۇعان تۇركى جۇرتىنىڭ سوناۋ بىلگە قاعان، شىڭعىس حان تۇسىندا ورىن العان قۇرىلتاي جيىندارىنان جانە قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا كەيىنگى تۇستا العان كورىنىستەر مەن وقيعالار دالەل.

بۇگىنگى تاڭدا زەرتتەۋشىلەر ورتاسىندا كۇلتوبە قۇرىلتايىنىڭ تاريحي ماڭىزىن «جەتى باپتان تۇراتىن» زاڭ-جورالعىنى قابىلداۋ تۇرعىسىنان تالداۋ، زەردەلەۋ ماسەلەلەرى ورنىققان. بۇل – قۇلاشى قىسقا، تىنىسى تار شەڭبەر. بىزدىڭشە، اتاقتى وقيعانى ۇلتتىق تۇتاستىق پەن بىرەگەيلىكتى نىعايتۋمەن قاتار، قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنەن تۋىنداعان سىرتقى قاۋىپ-قاتەرگە تويتارىس بەرۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن ساياساتىمەن ۇشتاستىرا قاراۋ دا اسا ماڭىزدى. سوندىقتان كۇلتوبە قۇرىلتايىن قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ قىرعىز، قارقالپاق جۇرتىمەن، حاندىقتان ىشكى ساياسي قايشىلىقتار سەبەبىنەن ايرىلىسىپ كەتكەن رۋ-تايپالارمەن قايتا كۇش بىرىكتىرۋگە باعىتتالعان وداق قۇرۋ ماسەلەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى قاراۋ – ونىڭ ءمان-ماڭىزىن كەڭىرەك، تولىعىراق اشۋعا جول اشاتىن وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى. وقشاۋ، وڭاشا شىعىپ تۇرعان ويىمىزدىڭ ورايى مەن قيسىنىن قىسقاشا مازمۇندا دالەلمەن قيىستىرىپ كورەلىك.

كۇلتوبە قۇرىلتايىندا قابىلدانعان زاڭ-جورالعى ۇلگىلەرى جەتى باپتان جاساقتالعانى تۋرالى جازبا جانە اڭىزدىق دەرەك مۇلدەم جوقتىڭ قاسى. اتاقتى ساياسي وقيعا تۋرالى دەرەكتەر ءحىح عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىگى تاراپىنان يمپەريا قۇرامىنا باعىندىرىلعان قازاق جۇرتىن تەرەڭ تانۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان زەرتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە جازباعا تىركەلە باستادى. ول جازبالاردىڭ دەرەگىندە كۇلتوبە قۇرىلتايىنا جەتى بي قاتىسقاندىعى ايتىلا كەلىپ، جيىندا قابىلدانعان عۇرىپتىق زاڭ-جورالعى ۇلگىلەرى جازباعا تۇسپەگەندىكتەن ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە، قاناتتى سوزدەردە ساقتالىپ جەتكەندىگى باياندالادى. ايتالىق، 1882 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورى سەمەي وبلىسىنىڭ ۋەزد باسشىلارىنا قازاق دالاسىنىڭ عۇرىپتىق زاڭنامالارىن جيناۋ تۋرالى تاپسىرما بەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سەمەي وبلىسى ستاتيستيكالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى پ. ە. ماكوۆەتسكي 1886 جىلى ومبى قالاسىنان «ماتەريالى دليا يزۋچەنيا يۋريديچەسكيح وبىچاەۆ كيرگيزوۆ. ماتەريالنوە پراۆو» اتتى ەڭبەك جاريالايدى. جيناققا ارقاۋ بولعان ماتەريالدار اقمولا جانە سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى، پاۆلودار، سەمەي ۋەزدەرىنەن جينالادى.

زەرتتەۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار قازاقتىڭ سول كەزدەگى قولدانىسىنداعى زاڭدىق عۇرىپتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءاز-تاۋكە حان تۇسىندا ورنىققانىن جازادى: «پرەدانيە گوۆوريت، چتو حان تاۋكە سوبرال نا ۋروچ. كۋل-تيۋبە (ۆ نىنەشنەي سىردارينسكوي وبلاستي) سەم بيەۆ، ۆ چيسلە كوتورىح بىل زنامەنيتىي تۋلە اليمبەكوۆ، ي ەتي بي سوەدينيلي ستارىە وبىچاي حانوۆ كاسىما ي يشيما («كاسىم حاننىن كاسكى دجول، ت.ە. چيستايا دوروگا كاسىم حانا، «يسىم حاننىن يسكى دجول، ت.ە. درەۆنيايا دوروگا حانا يشيما) ۆ نوۆىە وبىچاي، نازىۆاەمىە «دجەتى دجارگا». ەتي وبىچاي نە بىلي زاپيسانى، نو سوستاۆيتەلي وبلەكلي يح ۆ فورمۋ كراتكيح يزرەچەني ي پوسلوۆيتس، ۆ زناچيتەلنوي چاستي سوحرانيۆشيحسيا دو سيح پور مەجدۋ كيرگيزامي ي پولزۋيۋششيحسيا ۆسەوبششيمي ۋۆاجەنيەم».

ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جيناعىنا شىڭعىستاۋدا بولىستىق قىزمەت اتقارعان اباي دا اتسالىسقان. حاكىم ابايدىڭ قازاق داۋ-دامايلارىن رەتتەۋگە ءوزى دە ارالاسىپ، ارنايى ەرەجە جازۋعا قاتىسقانى قالىڭ قازاققا بەلگىلى.

پ. ماكوۆەتسكيدىڭ جيناعىنا ەنگەن تاۋكە حان تۋرالى اڭىزدىق دەرەكتى سىرداريا وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال گۋبەرناتورى (1883–1892) ن. گرودەكوۆ 1889 جىلى تاشكەنتتە باسپادان شىققان «كيرگيزى ي كاراكيرگيزى سىر-دارينسكوي وبلاستي. يۋريديچەسكي بىت» ەڭبەگىنە پايدالانىپ، ونى ءوزى بيلىك قۇرعان وڭىردە ايتىلاتىن اڭىز مازمۇنىمەن تولىقتىرادى. ول بىلاي دەيدى: «پري تاۋكە-حانە سوبراليس سەم بيەۆ، «دجەتي دجارگىش»، يلي، ۆەرنەە، «دجەتي دجارگى»، تو ەست سەم سوترۋدنيكوۆ (يش بيتتيرەتۋگۋن). ۆ چيسلە يح بىلو تري زناتنىح بيا، پو ودنومۋ يز كاجدوي وردى: يز ۆەليكوي – تۋلە، سرەدنەي – كاز داۋستى كازبەك، يز مالوي – ايتەكە. چتو تۋلە اليبەكوۆ (ا نە اليمبەكوۆ – بۇل تۇستا گرودەكوۆ وزىنە دەيىنگى ماكوۆەتسكيدىڭ جازباسىن جوندەپ وتار – اۆت.) ي وستالنىە بي سوەدينيلي وبىچاي حانوۆ يشيما ي كاسىما».

دەمەك، تاۋكە حاننىڭ جانىنا جەتى بي، ياعني «جەتى جارعىشى» ء(ىس بىتىرۋشىلەر) جينالعان. اتالعان دەرەكتەر «كۇلتوبەدە كۇندە كەڭەس» وقيعاسى تۋرالى كوپ جىلداردان بەرى ورنىققان تانىمدارعا تۇسپالى بولەك پايىمدارعا جول سىلتەيدى. باسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» ۇعىمىن جەتى باپتىڭ «قوراسىنا قويۋ»، قۇرىلتايعا قاتىسقان «جەتى ءبيدى» قاپەرگە الماۋ – تاريحي وقيعانىڭ ءمان-ماڭىزى تولىق اشپايتىنى انىق. سول سەبەپتى قۇرىلتايعا قاتىسقان «جارعىشىلاردىڭ» كىمدەر ەكەنىن ناقتى انىقتاۋ قاجەت.

جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋشىلەردىڭ قازاق جۇرتىنىڭ اراسىنان جازىپ العان دەرەكتەردە حان جارلىعىن ورىنداۋشى جەتى ءبيدىڭ تولىق اتى-ءجونى جوق. بىراق بۇل «جوقتى» الاش قايراتكەرى، تاريحشى م.تىنىشبايۇلىنىڭ اۋليەاتا ۋەزىندەگى شىمىر رۋى اقساقالدارىنىڭ اۋزىنان جازىپ العان اڭىزدىق دەرەگى «تاۋىپ بەرەدى». تاريحشىنىڭ جازۋى بويىنشا، «جەتى جارعىنى» قاتىسۋعا قازاقتىڭ ءۇش بيىمەن قوسا قىرعىزدان قاراشورا قوقىم، قارقالپاقتان ساسىق جانە قاتاعان، جايما رۋىنىڭ، سونداي-اق تاعى دا باسقا كىشىگىرىم رۋلاردىڭ بي-كوسەمدەرى قاتىسقان.

اتالعان جازبالارداعى دەرەكتەردى ءبىر قوسىنعا جيناي كەلە، «جەتى جارعىنى» قابىلداۋعا قاتىسقان بيلەردىڭ قاتارىن بىلايشا تۇزەۋگە بولادى: ۇلى جۇزدەن –تولە بي، ورتا جۇزدەن – قازىبەك بي، كىشى جۇزدەن – ايتەكە بي، قىرعىزدان – قوقىم بي، قاراقالپاقتان – ساسىق بي جانە قاتاعان مەن جايما رۋدان – ەكى بي. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى ەكى ءبيدىڭ ەسىمدەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. دەمەك، تاۋكە حان كۇلتوبە قۇرىلتايىنا شىڭعىس تۇقىمى بيلىك قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىنا تۇرمىس-تىرشىلىگى ءبىر-بىرىنە جاقىن، كوشپەلى قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتاردى جانە ەر ەسىمنىڭ تۇسىندا تۇرسىن حانعا بولىسىپ جاۋلاسقان قاتاعان مەن جايما رۋىمەن وكپە-رەنىشتى جويىپ، بارلىعىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناي العان. مۇنداعى ماقسات – «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىنداي» بىرلىكتەن ورنىقتىرىپ، قاۋىپتى جوڭعار حاندىعىنا تەگەۋىرىندى تويتارىس بەرۋ.

سونىمەن، جەتى ءبيدىڭ ۇشەۋى – قازاقتان، ەكەۋى – كورشى جۇرتتان، قالعان ەكەۋى – قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءوزارا ىشكى قاقتىعىستارى سالدارىنان ءبولىنىپ كەتكەن رۋ-تايپالاردىڭ (قاتاعان مەن جايما) كوسەمدەرى بولىپ شىقتى. ولاي بولسا، تاۋكە حان قازاق جۇرتىنا تۇرمىس-تىرشىلىگى تۇرعىسىنان ءبىر-بىرىنە جاقىن، ءتىلى، ءدىنى، مادەني تانىمى ءبىر كوشپەلى قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، تۇركىلىك بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرىپ، تۋىستىق، ىنتىماقتاستىق، دوستىق قۇندىلىققا سۇيەنگەن وداق قۇرۋدى كوزدەدى دەپ تە باعامداۋعا بولادى.

وسى تۇستا قازاق بيلەۋشىسىنىڭ «قاتاعان قىرعىنى» وقيعاسىندا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ قاھارىنا ۇشىراعان قاتاعان مەن جايما تايپالارىن قازاق رۋ-تايپا قۇرامىنا قايتا كىرگىزىپ، ەل تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان اركەتىنە نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل – «وتكەنگە سالاۋات» ايتىپ، كەكتى جويىپ، وكپەنى ۇمىتىپ، كەشىرىمشىل بولۋدىڭ ۇلگىسى. مۇنى قۇرىلتايدىڭ سان الۋان ءمان-ماڭىزىنىڭ ءبىر قىرى دەپ تانۋىمىزعا بولادى. قازىرگى تاڭدا قاتاعان مەن جايما رۋى قوڭىرات تايپاسىنىڭ شەجىرەسىنەن ورىن العان.

تاۋكە حان جيناعان «جەتى بي» قۇرىلتايدا قابىلدانعان «ءبىتىم جولىن» جانە بيلەۋشى حاننىڭ جارلىعىن ءوز ايماقتارىندا قاداعالاۋشى وكىلى بولعاندىقتان «جارعىشى» دەپ اتالعان، بىراق ول ۋاقىت وتە كەلە بۇل اتاۋ ءسوز قىسقارىپ، «جارعى» دەپ تە قولدانا باستاعان. سول تىلدىك قۇبىلىستىڭ اسەرىنەن «جەتى جارعىنىڭ» ساياسي-تاريحي ماڭىزى ەل اراسىندا «زاڭ-جورالعى جيىنتىعى» دەگەن ماعىنادا ساقتالۋىنا جول سالىپ، «جارعى» ۇعىمى «جاريالاۋ، جارىققا شىعارۋ، بەكىتۋ» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. سونىمەن قاتار لەكسيكالىق قورداعى «جارلىق»، «جارلىقاۋ»، «جار سالۋ» دەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى  دە «جارعى» تۇبىرىمەن ساباقتاس.

بۇگىنگى تاريحي سانامىزعا كۇلتوبە قۇىلتايى وقيعاسىنان ەل جادىندا ساقتالىپ جەتكەن «جەتى جارعىنىڭ» تۇپكى ماعىناسىن سول زامانداعى ۇعىمعا ساي «جەتى جارعىشى» نەمەسە «ءىس ءبىتىرۋشى (ورىنداۋشى) جەتى قىزمەتكەر» دەپ تانىپ، ولاردى ەل-جۇرتىمەن بىرگە  بيلەۋشى حان ماڭىنا ورتاق ماقسات ءۇشىن توپتاسقان ىنتىقماقتاستىق، دوستىق، تۋىستىقتىڭ ءرامىزى دەگەن كەڭ ماعىنادا قابىلداۋ دا اسا ماڭىزدى.

ساياسي وداقتىڭ قۇرامىنا تارتىلعان قىرعىز بەن قاراقالپاق جۇرتىنىڭ قازاق حاندىعىمەن بىرىگۋىنىڭ قانداي تاريحي نەگىزدەرى بولدى؟ الدىمەن قىرعىزعا ايالدايىق. اتاقتى عالىم ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋىنشا، قازاق پەن قىرعىز حالقىنىڭ دوستىعى ەسىم حاننىڭ تۇسىنان باستاپ قالىپتاسىپ، ول دوستىق سالقام جاڭگىر حان تۇسىندا جالعاسىن تاۋىپ، تاۋكە حان كەزەڭىندە بەرىك نىعايادى. قىرعىزدار ەسىم حاننىڭ جوڭعارلارعا جانە انت بۇزعان تۇرسىن حانعا (قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن // كىم ارامدى انت ۇرسىن!) جاساعان جورىقتارىنا تىزە قوسىپ، كومەكتەسەدى. قوس ەلدىڭ جوڭعارعا قارسى جۇرگىزگەن جەڭىستى جورىعىنىڭ قۇرمەتىنە ەسىم حان كۇنگەي الاتاۋدا «سانتاش» دەپ اتالاتىن تاس ۇيىندىلەرىنەن قورعان سوقتىرادى. ال تۇرسىن حانعا قارسى كۇرەستە كومەك قولىن سوزعان قىرعىزدىڭ كوكىم بيىنە تاشكەنت قالاسىندا «كوكىمنىڭ كوك كۇمبەزى» دەپ اتالاتىن مۇنارا سالدىرادى.

ەكى تۋىستاس حالىقتىڭ دوستىعى ەسىمنەن كەيىنگى كەزەڭدە دە جالعاسىن تابادى. سالقام جاڭگىر حاننىڭ تۇسىندا قازاقتار قىرعىزعا اراشا ءتۇسىپ، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، سانى الدەقايدا از اسكەرىمەن وربۇلاق شايقاسىندا جوڭعارلارمەن سوعىسادى. ال قازاقتىڭ قىرعىزدارمەن دوستىعى تاۋكە حاننىڭ بيلىگى كەزىندە ەرەكشە كۇشەيەدى. ول تۇستا قىرعىزدار ساياسي تۇرعىدان قازاققا تاۋەلدى بولىپ، تاۋكە حان قىرعىزدى تيەس بي ارقىلى بيلەيدى. ش. ءۋاليحانوۆ تاۋكە حان مەن تيەس ءبيدىڭ  دوستىعى مىزعىماس بىرلىكتىڭ ۇلگىسىندەي بولدى دەپ جازادى.

قاراقالپاقتارعا كەلەتىن بولساق، ولار – ەجەلدەن قازاق جۇرتىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس، ءتىلى، ءدىنى، تۇرمىس-تىرشىلىگى بىرەگەي ۇقساس جۇرت. نوعايلى ورداسى ىدىراعان سوڭ، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن» ورتالىق بيلىگى بولجىراپ، قاراقالپاقتار وڭتۇستىكتەگى بۇقارا، حيۋا حاندارىنىڭ ىقپالىنا تۇسە باستايدى. سونى بايقاعان تاۋكە حان تۋىستاس قاراقالپاق جۇرتىن جوشى ۇلىسىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى، ورتالىقتانعان حاندىق بيلىگى ۇزىلمەگەن قازاق ورداسىنىڭ پاناسىنا تارتۋعا ۇمتىلادى.

كوشپەلىلەردىڭ قۇرىلتايىندا جۇزەگە اساتىن باستى ساياسي شەشىمنىڭ ءبىرى – حان سايلاۋى. حان سايلاۋى – «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىنداي» ورتالىقتانعان بيلىكتى كۇشەيتۋدىڭ باستى امالدارىنىڭ ءبىرى. سول قيىسىنعا جۇگىنەتىن بولساق، كۇلتوبەدەگى قۇرىلتايدا تاۋكە حان تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، قىرعىز، قاراقالپاق تايپالىق بىرلەستىگىنىڭ حانى بولىپ تانىلعان دەپ تە بولجاۋعا بولادى.

بۇل تۇستا قىرعىز بەن قاراقالپاقتا حاندىق بيلىكتىڭ بولماعانىن، ال شىڭعىس تۇقىمى تورەلەر ءتۇپ باباسىنان قالعان كەڭىستىكتە رۋ-تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ەل قۇراۋ ميسسياسىن باستى قۇندىلىق تۇتقانىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. سوندىقتان تاۋكە حاننان كەيىنگى قازاق بيلەۋشىلەرى ابىلايدىڭ قىرعىز بەن قاراقالپاققا، ودان كەيىن كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا جورىقتارىنىڭ ءبىر قىرىن – كۇلتوبە قۇرىلتايىنىڭ ساياسي ءمان-ماڭىزىنان ىزدەگەن دە ءجون. قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تۋىسقان ەلگە جاساعان جورىقتارىنىڭ استارىندا سوناۋ شىڭعىس زامانىنان تورە تۇقىمىنا ۇلگى بولىپ قالعان حاندىق بيلىكتى ورناتۋ، سونىڭ نەگىزىندە سىرتقى جاۋعا تىزە قوسا قيمىلداۋ سىندى ساياسي ماقسات تا بولۋى ابدەن مۇمكىن. سونىمەن قاتار قازاق ورداسىنىڭ بيلەۋشىلەرى تاراپىنان كورشىلەس ەلدەرگە اتا-بابالار اماناتىنا، ياعني سەرتكە ادال بولۋ ماسەلەسى دە العا تارتىلۋى عاجاپ ەمەس. بۇل ورايدا، قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ تۋىستىق جاقىندىعىن، دوستىعىن انت-سەرتپەن بەكىتكەن ساياسي شارا كۇلتوبە قۇرىلتايىندا ناقتى جۇزەگە اسقان دەپ باعامداۋعا بولادى.

كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي  وداق قۇرۋىنا نە نارسە يتەرمەلەدى؟ قازاق ورداسىنىڭ، سونداي-اق ورتا ازياداعى حاندىقتارىنىڭ مازاسىن العان تۇيىتكىلدى ماسەلە – شىعىستاعى جوڭعار حاندىعىنىڭ قاتتى كۇشەيىپ، كورشى ەلدەرگە كوز الارتىپ، ءجيى-ءجيى جويقىن شابۋىلداپ تۇرعانى ارەكەتى ەدى. 1640 جىلى باتىر قونتايشىنىڭ باستاماسىمەن تارباعاتايدا وتكەن قۇرىلتايدان كەيىن بىرلىگى نىعايعان ويراتتار سىرتقى شاپقىنشىلىقتاعى بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ۇرىس-قيمىل ارەكەتتەرىنىڭ ءبىر باعىتىن قازاق حاندىعىنا قاراي بۇرعانى تاريحتان بەلگىلى. تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، باتىر قونتايشى ۇلى دالادا شىڭعىس داۋىرىنەن قالعان كوشپەلىلەر يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتۋدى ماقسات ەتەدى. بۇل تۇستا جوڭعارلار ەرتىس پەن ەدىل اراسىنداعى دالالىق ولكەگە بيلىك قۇرىپ ۇلگىرەدى.

باتىر قونتايشىدان كەيىن، ءحۇىى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە بيلىككە كەلگەن گالدان-بوشوكتى تۇسىندا جوڭعارلار ءوز بيلىگىن شىعىس تۇركىستانعا (كىشى بۇقاراعا) تولىق ءارى تۇبەگەيلى ورناتادى. مۇسىلماندىق ورتا ازيانىڭ كىشى كوشىرمەسى بولىپ سانالاتىن شىعىس تۇركىستاننىڭ جوڭعارياعا قاراۋى – قازاق ورداسىمەن قاتار ورتا ازيا حاندىقتارىن دا ۇلكەن ابىگەرگە تۇسىرەدى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا، قازاق حاندىعىنا ءجيى شابۋىل جاساعان گالدان-بوشوكتى الىم-سالىق تولەۋگە ماجبۇرلەگەن بوداندىقتى ورناتۋمەن بىرگە، قازاقتارمەن كورشىلەس جاتقان مۇسىلماندىق ورتا ازيانىڭ ءدىن باعىتىنداعى ساياساتىنا زيان كەلتىرەتىن قاراكەتتەردى دە كوزدەگەن.

ءدىنى بولەك، ەكپىنى قاتتى جوڭعارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قازاق حاندىعىنا ۇلتتىق تۇتاستىقتى نىعىزداپ، تۇركى جۇرتىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، كۇش بىرىكتىرۋ قاجەتتەگى تۋىندادى. مۇنداي قاجەتتىلىكتى جۇزەگە اسىرۋ قازاق حاندىعىن بيلەگەن تاۋكە حاننىڭ تاعدىرىنا جازىلدى. ول مۇسىلمان ءدىندى، جاۋىنگەرشىلىككە ءتوزىمدى كوشپەلى تۇركى جۇرتىن ءبىر ورتالىققا جۇمىلدىرىپ، سىرتقى جاۋعا ايبار كورسەتىپ، تىزە قوسىپ كۇرەسۋدى ۇيىمداستىرادى. جالپى، قازاق حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى دە وزدەرىن شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى دەپ سانادى.

قالىپتاسقان تاريحي جاعدايلاردىڭ نەگىزىندە كۇلتوبە قۇرىلتايىن قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇركى تەكتەس قىرعىز، قاراقالپاقپەن ساياسي وداق قۇرا وتىرىپ، ءدىنى بولەك، ويى تەرىس ويراتتاردىڭ تەگەۋىرىنە تويتارىس بەرۋ تالپىنىسىنىڭ ءبىرى دەپ تانۋ قاجەت. قازاق حاندىعىنىڭ باستاماسىمەن ۇيىمداستىرىلعان تاريحي ساياسي جيىن جوڭعار حاندىعىنىڭ ايىلىن جيدىرىپ، ونىڭ ورتا ازياعا قاراي جۇرگىزبەك بولعان جويقىن جورىعىن كەمىندە 25-30 جىلعا (1723 جىلعى اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنا دەيىن) كەيىن شەگەردى.

تاۋكە حاننىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ كوسەمدەرىمەن كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ ءبىر ورتالىققا باعىندىرعان ءىسى حالىق كوكەيىنەن شىعىپ، وعان، كونە تۇركى قاعاناتىنداعى موگيالياندى «بىلگە»، داڭقتى قاعان شىڭعىستى «بوعدا»، التىن وردا حانى جانىبەكتى «ءاز» دەپ اتاعانى سەكىلدى، «ءاز-تاۋكە» دەگەن سىي-قۇرمەتكە تولى لاقاپ ەسىم تاعادى.

تۇيىندەي كەلگەندە، ۇلى دالانىڭ كۇنگەيىندەگى سىرداريا وزەنىن جاعالاي ورنالاسقان ساۋدا-ەكونوميكالىق قالالاردىڭ كىندىگى بولىپ سانالعان تاشكەنت شاھارى ماڭىندا ۇيىمداستىرىلعان كۇلتوبە قۇرىلتايى تەك قازاق ورداسىنىڭ عانا ەمەس، ورتا ازيا كەڭىستىگىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ساياسي تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزى بار وقيعانىڭ ءبىرى بولدى. ول تاريحتىڭ كوش-كەرۋەنىندە تۇركىلىك كەڭىستىكتەگى حالىقتاردىڭ تۇتاستىعى مەن دوستىعىنىڭ ءبىر ۇلگىسى رەتىندە قالا بەرەتىنى ءسوزسىز.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

بۇگىنگى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنا اتا-بابالاردان ميراس بولىپ ساقتالىپ جەتكەن دوستىق، ىنتىماقتاستىق، تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى كورىكتى مازمۇندا جالعاستىرا ءبىلۋ –– قازىرگى تاڭداعى گەوساياسي جاعداياتتان تۋىنداعان شىنايى شىندىعىنان تۋىندايتىن قارەكەت. وسى ورايدا، بۇگىنگى قازاق ەلى تۇركىلىك وداققا ىنتازار ەل رەتىندە ۇلكەن ىقىلاس تانىتىپ كەلەدى. بۇل تالپىنىس – كوڭىلگە بەرىك مەدەۋ، ويعا  مول تامىزىق، قاراكەتكە مىقتى ارقاۋ.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

Abai.kz

 

0 پىكىر