Jenil ónerkәsip – memleketting ekonomikalyq tәuelsizdigi men әleumettik túraqtylyghyn aiqyndaytyn manyzdy salalardyng biri. Osy sala halyqtyng kýndelikti túrmysyna tikeley әser etedi. Kiyim-keshek, ayaq kiyim, toqyma búiymdary, tigin jәne bylghary ónimderi — barlyghy osy jenil ónerkәsipting qúramyna kiredi. Damyghan memleketterding kópshiliginde jenil ónerkәsip – iri eksporttyq tabys kózi әri ishki naryqty qamtamasyz etuding senimdi jýiesi retinde qalyptasqan. Alayda Qazaqstanda búl sala jyldan-jylgha túraqty damudyng ornyna, bayau qozghalyp, kóptegen qiyndyqtargha tap bolyp otyr.

Kenes Odaghy ydyraghannan keyingi kezende elimizding óndiristik әleueti edәuir tómendedi. Ásirese jenil ónerkәsip salasy kýrdeli daghdarysty bastan ótkerdi. Osy kýnge deyin búl salanyng әli de bolsa tolyqqandy damymauynyng birneshe sebepteri bar-dep oilaymyz.

Qazaqstannyng jenil ónerkәsibi Kenes Odaghy kezinde ortalyq josparlau jýiesining shenberinde damydy. Yaghny әrbir respublika óz mamandanuy boyynsha ghana óndiris jýrgizdi. Qazaqstan maqta, jýn, teri siyaqty shiykizatty óndeuding bastapqy kezenimen ainalysty, al dayyn ónim kóbinese Mәskeu, Tashkent, Minsk, Kiyev siyaqty ortalyq qalalarda óndirildi. Búl — Qazaqstannyng jenil ónerkәsibi tolyghymen integrasiyalanghan kenestik ekonomikalyq jýiege tәueldi bolghanyn kórsetedi.

1991 jyly Kenes Odaghy ydyraghan son, osy baylanystar týgelimen ýzildi. Shiykizat jetkizu men dayyn ónim óndiruding tizbegi búzyldy. Sonyng saldarynan kóptegen jenil ónerkәsip kәsiporyndary júmysyn toqtatty. Búghan qosa, jappay jekeshelendiru prosesinde búl kәsiporyndardyng kópshiligi biliksiz qoldargha ótip, bankrotqa úshyrady nemese mýlde jabylyp qaldy. Nәtiyjesinde, elimiz jenil ónerkәsipting negizin joghaltyp aldy.

Býginde Qazaqstan jenil ónerkәsip ónimderining kóp bóligin shet elderden importtaydy. Týrkiya, Qytay, Ózbekstan, Resey jәne Bangladesh syndy elderding ónimderi qazaqstandyq naryqta ýstemdik etedi. Búl elderde óndiris kólemi ýlken, tehnologiyalar damyghan, júmys kýshi arzan, al memlekettik qoldau joghary dengeyde jýzege asyrylady. Olar Qazaqstangha arzan baghada sapaly ónim úsyna alady, al otandyq óndirushiler múnday bәsekege tótep bere almay otyr.

Importtyng artuy otandyq óndiristing damuyna keri әser etti. Naryqta sheteldik tauarlar kóbeygen sayyn, jergilikti kәsiporyndardyng ónimderi súranysqa ie boludan qaldy. Búl jaghday tek ekonomikalyq túrghydan emes, últtyq qauipsizdik pen ekonomikalyq tәuelsizdik túrghysynan da qauipti. Eger el ishindegi jenil ónerkәsip damymasa, biz syrtqy naryqqa tolyq tәueldi bolamyz.

Qazaqstanda songhy jyldary jenil ónerkәsipke kónil bóline bastaghanymen, naqty әri jýieli memlekettik sayasattyng bolmauy — osy salanyng damuyn tejep otyr. Industriyalyq-innovasiyalyq damu baghdarlamasy ayasynda iri óndiristerge basymdyq kórsetilgenimen, jenil ónerkәsip ekinshi kezekke ysyrylyp qaldy. Al shyn mәninde, búl sala ýlken investisiyany talap etpey, shamaly shyghynmen de kóp júmys ornyn ashugha mýmkindik beretin salalardyng biri.

Yaghny aitqanda, jenil ónerkәsipke qajet qoldaulargha jenildetilgen nesie men salyqtyq jenildikter, óndiristik infraqúrylymdy damytu, eksportqa baghyttalghan otandyq brendterdi qoldau, otandyq ónimdi memlekettik satyp alu jýiesine engizu kiredi.

Ókinishke qaray, búl qoldaular is jýzinde tolyq jýzege aspay otyr. Shaghyn jәne orta kәsipkerler kóptegen burokratiyalyq kedergilerge tap bolady, al memlekettik satyp alular kóbinese arzan sheteldik tauarlardy tandaugha beyim.

Qazaqstan tabighy resurstargha bay el bolghanymen, jenil ónerkәsipke qajetti shiykizatty tereng óndey almay keledi. Maqta, jýn, teri siyaqty shiykizat ónimderi elimizding ontýstik jәne batys ónirlerinde jetkilikti mólsherde óndiriledi. Biraq osy ónimder kóbinese shet elge shiykizat kýiinde eksporttalyp, keyinnen dayyn ónim retinde qymbat baghada qaytyp keledi.

Mysaly, Ontýstik Qazaqstan oblysynda ósiriletin maqta Ózbekstangha jóneltiledi, al sol maqtadan dayyndalghan kiyim-keshek keyin Qazaqstan dýkenderinde satylady. Múnday jaghdayda biz tek shiykizat satushy el bolyp qala beremiz, al qosylghan qún basqa elderde qalyp jatyr. Búl – ekonomikalyq tiyimdilik túrghysynan ýlken shyghyn.

Jenil ónerkәsipte enbek resurstarynyng sapasy da manyzdy ról atqarady. Qazirgi tanda elimizde búl salada bilikti mamandar — tiginshiler, tehnologtar, dizaynerler, jabdyq jóndeushiler jetispeydi. Kóptegen jastar búl salany tartymsyz dep sanap, basqa mamandyqtargha auysyp ketti. Búl — jenil ónerkәsipting bedelining tómendigin kórsetedi.

Sonymen qatar, óndiristik jabdyqtar men tehnologiyalar da eskirgen. Kóptegen kәsiporyndarda avtomattandyrylghan, zamanauy qúrylghylar jetispeydi. Búl óndiris sapasyna, ónimning ózindik qúnyna jәne enbek ónimdiligine keri әser etedi. Tehnologiyalyq damu men innovasiyasyz búl sala әlemdik bәsekege qabiletti bola almaydy.

Jenil ónerkәsip — halyqtyng kýndelikti qajettiligin óteytin, ekonomikanyng әleumettik manyzy joghary sektory. Ol jana júmys oryndaryn ashugha, әielder men jastardy júmyspen qamtugha, shaghyn jәne orta biznesti damytugha ýlken mýmkindik beredi. Degenmen, ókinishke qaray, elimizde osy uaqytqa deyin búl sala tolyqqandy damymaghan. Onyng sebepteri kópqyrly: kenestik kezennen keyingi kýireu, importqa tәueldilik, memlekettik qoldaudyng әlsizdigi, shiykizatty tereng óndey almau jәne tehnologiyalyq artta qalushylyq.

Eger jenil ónerkәsipti damytu problemasy keshendi týrde sheshilmese, Qazaqstan aldaghy uaqytta da syrttan keletin tauarlargha tәueldi bolyp qala beredi. Búl jaghday ekonomikalyq túrghydan ghana emes, últtyq qauipsizdik, mәdeny jәne iydeologiyalyq túrghydan da qauip tóndirui mýmkin. Sondyqtan búl salany strategiyalyq dengeyde damytu qajet. Jergilikti kәsiporyndardy qoldaugha baghyttalghan naqty sayasat qabyldanyp, óndiris pen tútynu arasynda túraqty baylanys ornatyluy tiyis.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz