Túnghysh ret UEFA Chempiondar ligasynyng negizgi kezenine joldama alyp, býkil eldi quanyshqa bólegen Almatynyng «Qayraty» endi Europanyng segiz újymymen kýsh synasady: «Real» (Madriyd, Ispaniya), «Brugge» (Beligiya), «Olimpiakos» (Grekiya) jәne «Pafos» (Kipr) komandalaryn óz alanynda qabyldasa, «Inter» (Italiya), «Arsenal» (Angliya), «Sporting» (Portugaliya) jәne «Kopengagen» (Daniya) komandalarymen syrt alanda beldesedi.

Birer aidyng ishinde óz tabysymen kýlli jankýier qauymnyng nazaryn ózine audarghan almatylyq klubtyng óz atauyn qalay alghany turaly әngime júrtshylyq arasynda qayta órby bastady. Osyghan oray tómendegi maqalany oqyrman nazaryna úsynamyz.

Alash futbolynyng alghashqy qadamdary

«Futbol – qazaqtyng ong jambasyna kelmeytin sport týri» degen  pikirler jii qylang bergenimen, eki jyl búryn Qazaqstan óz futbolynyn... 110 (!) jyldyghyn atap ótti. Óitkeni otandyq sport jylnamashylarynyng orasan enbegining nәtiyjesinde qazaq topyraghyndaghy alghashqy futbol komandasynyng 1913 jyly qúrylghany dәleldendi. Semeyde tu tikken «Jarys» («Yarysh») klubynyng qúramynda tipti әdebiyetimizding alyby Múhtar Omarhanúly Áuezov te oinaghan. Ayaqdop ónerining alghash elimizding dәl osy ónirinde payda bolghanyna da tang qaludyng reti joq, óitkeni HH ghasyrdyng basynda Semey – Ortalyq Aziyadaghy eng iri sauda-ekonomika ortalyghynyng biri edi. Tarihshylar «futboldy múnda jii at basyn búratyn aghylshyn kópesteri alyp keldi» degen úigharymgha týgel úiyghan. Kóp úzamay búl oiyn birtindep elimizding ózge aimaqtaryna da keninen tarala bastady.

Suret: Sәken Sybanbaydyng múraghatynan alyndy.

Alayda futbol qazaq jerine orystar arqyly keldi degen derek te kezdesedi. 1912 jyly Mәskeuden Semeyge Kupriyanov degen kópes keledi. Ol futbolgha qyzyqqan jastardy jinap, jattyqtyrugha әues bolghan eken. Ózimen birge dop, qaqpa toryn әkelip, kәdimgidey futbol komandasyn jasaqtaydy. Sóitip, osy jyly Semeydegi erler gimnaziyasy men seminariyasynda alghashqy futbol komandasy qúrylady. «Jarys» dep jýrgenimiz – sol komanda bolsa kerek. Qalay bolghanda da, qazaq futbolynyng otany – Semey qalasy ekeni anyq.

Al bozbala Múhtardyng sol komandada jartylay qorghaushy bolyp oinaghanyn dәleldeytin tarihy qújattar bar. Mәselen, Ahmet Áuezovting (Múhtar Áuezovtyng aghasy) 1967 jyly jaryq kórgen «Bala Múhtar» kitabynda Ábdinasyr Mirshanov pen Salyq Hismatullinning maqalasy jariyalanghan (búlar da – «Jarys» klubynyng futbolshylary). Olar maqalada bozbala Múhtardyng túnghysh qazaq futbolshysy ekenin dәleldegen. «Jarys» komandasy qúramynda Áuezovpen birge Ahmetsәlim Kәrimov (kapitan), Qasymhan Múhammedov, Salyq Hismatulliyn, Ziyatdin Ryspaev, Múhammed Saydashev, Yunus Nyghmatulliyn, Ámirjan Syzdyqov, Ghabdulhan Ghabbasov, Múhamedulla Qúrmanov, Gusman Yambushev, Sabyrjan Ahmetshin syndy jigitter oinaghan eken.

Qazaqtar arasynda futbol osylaysha damy bastady. «Jarystan» basqa «SSK» (Semey sport ýiirmesi), «Olimp», «Lastochka» jәne «Orlyata» degen komandalar qúryldy. Endi basqa júrttarmen oiyn ótkizu qajet boldy. Qazaq jerindegi eng alghashqy «halyqaralyq» joldastyq match ta osy Semeyde ótti. Qazaqtar 1918 jyly chehtarmen futbol oinapty! Búlar qaydan kelgen chehtar? Sóitsek, Birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde tútqyngha týsken birtalay cheh azamaty osy qalada bolghan eken. Tútqyndar arasynda tipti 1912 jylghy Olimpiada oiyndaryna qatysqan eki adam bolghan desedi. Nәtiyjesinde, bizding komanda 2:1 esebimen jeniske jetipti.

Jogharydan týsken núsqau

Kenes Odaghynyng túnghysh futbol chempionaty 1936 jyldan bastap ótkizile bastady. Búl alghashqy dodagha qazaqstandyq birde-bir klub qatysqan joq.

KSRO-nyng 1937 jylghy birinshiliginde óner kórsetken birinshi qazaq komandasy «Dinamo» edi. Ol kenes futbolynyng 5-ligasynda oinap, bar-joghy 6 match ótkizdi (3 útys, 2 teng nәtiyje, 1 útylys). Komandanyng aty jii ózgerumen boldy. 1954 jylghy chempionattyng jartysyn «Komanda g.Alma-Aty» degen «esimmen» ótkizgen újymgha 15 mausym kýni «Lokomotiyv» atauy berildi. Biraq búl at ta kóp túraqtaghan joq, kelesi dodagha komanda «Urojay» degen atpen qatysty.

Suret: Sәken Sybanbaydyng múraghatynan alyndy.

1956 jyl da kelip jetti. Almatylyq komanda KSRO chempionaty «B» klasynyng (ol kezde birinshi liga osylay atalatyn) 2-aymaghynda sol «Urojay» atauymen oinap jatty. Osy jylghy jazdyng alghashqy kýninde QazKSR Ministrler Kenesining «Urojay» erikti sport qoghamyn respublikadaghy kolhozshylardyng erikti sport qoghamymen biriktiru turaly qaulysy shyqty:

«Postanovlenie Soveta ministrov KazSSR ot 01 iinya 1956 g. za №299 – ob obediyneniy dobrovolinogo sportivnogo obshestva «Urojay» s respublikanskimy sportivnymy obshestvamy kolhoznikov.

Predsedateli SovMina KazSSR – D.Kunaev».

Arada birer apta ótkende respublikadaghy erikti sport qoghamdary kenesining kezekten tys plenumy úiymdastyrylyp, onda Ministrler Kenesining jogharydaghy qaulysyn tez arada jýzege asyru jәne biriktirilgen erikti sport qoghamyna jana at beru mәseleleri talqylandy.

Áuelde týrli úsynystar bolypty. «Urojaydan» úzap shygha almaghan bireuler «Ónim», «Eginshi», «Altyn dәn» degen ataular úsynsa, keybireuler sport újymyna «Túlpar», «Jastar», «Kýresshi» siyaqty esimderding jarasatynyn algha tartypty. Tipti «Dala býrkiti» desek qaytedi?» tәrizdi qyzyq úsynystar da kezdesipti. Tang qalarlyghy, úsynystar kóp bolghanymen, olardyng birde-biri dauysqa salynbaghan. Plenum prezidiumynda otyrghandardyng biri «jogharghy jaqtan «Qayrat» degen atau týsip otyr, sony dauysqa salyp, qabyldasaq...» degen búiryqqa bergisiz ótinish aitqan son-aq, jiyngha qatysushylar ony birauyzdan qoldaydy.

Sonda әlgi «jogharghy jaqtan «Qayrat» degen atau týsip otyr, sony dauysqa salyp, qabyldasaq...» degen úsynystan ne úghugha bolady? Shamasy, erikti sport qoghamdarynyng eshbir ókili «Qayrat» degen ataudy úsynbaghan. Sosyn, bayqasanyz, búryn «Dinamo», «Lokomotiyv», «Urojay» dep, tek «úly da qúdiretti» tilde atalyp kelgen komandagha plenumgha qatysushylar kileng qazaqsha ataular tandaugha tyrysqan. Al búl – ol uaqytta arnauly tapsyrmasyz tynatyn tirlik emes. Demek, qazaq basshylardyng birining naqty núsqauy bolghany anyq.

Búghan plenum hattamasy turaly sholugha kóz jýgirtkende tipti ilana týsemiz. Onda: «Ny odin iz predlojennyh obshestvamy variantov ne byl daje rassmotren na povestke dnya. Kto predlojil nazvanie «Kayrat» –  ostalosi tak y neizvestno. Sudya po vsemu, eto imya bylo «spusheno» sverhu y ne isklucheno, chto inisiativa ishodila ot samogo Dimasha Ahmedovicha», – dep jazylghan.

Rasynda da, «Qayrat» atauyn naqty kimning úsynghany sol belgisiz kýiinde qalghanyna qaraghanda, ony D.A.Qonaev jasyryn týrde әldekimge tapsyrghan boluy da mýmkin. Ashyq aitatynday, sol kezdegi KSRO-daghy, respublikadaghy, Almatydaghy últaralyq ahualdyn, últtyq sayasattyng baghyty belgili ghoy. Qalay bolghanda da, «Qayrattyn» ardagerleri de, jankýier qauym da komanda atyn Diymekenning qoyghanyna kýmәn keltirmeydi.

Sәken Sybanbay

Abai.kz