تۇڭعىش رەت ۋەفا چەمپيوندار ليگاسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭىنە جولداما الىپ، بۇكىل ەلدى قۋانىشقا بولەگەن الماتىنىڭ «قايراتى» ەندى ەۋروپانىڭ سەگىز ۇجىمىمەن كۇش سىناسادى: «رەال» (مادريد، يسپانيا), «بريۋگگە» (بەلگيا), «وليمپياكوس» (گرەكيا) جانە «پافوس» (كيپر) كوماندالارىن ءوز الاڭىندا قابىلداسا، «ينتەر» (يتاليا), «ارسەنال» (انگليا), «سپورتينگ» (پورتۋگاليا) جانە «كوپەنگاگەن» (دانيا) كوماندالارىمەن سىرت الاڭدا بەلدەسەدى.

بىرەر ايدىڭ ىشىندە ءوز تابىسىمەن كۇللى جانكۇيەر قاۋىمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان الماتىلىق كلۋبتىڭ ءوز اتاۋىن قالاي العانى تۋرالى اڭگىمە جۇرتشىلىق اراسىندا قايتا ءوربي باستادى. وسىعان وراي تومەندەگى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

الاش فۋتبولىنىڭ العاشقى قادامدارى

«فۋتبول – قازاقتىڭ وڭ جامباسىنا كەلمەيتىن سپورت ءتۇرى» دەگەن  پىكىرلەر ءجيى قىلاڭ بەرگەنىمەن، ەكى جىل بۇرىن قازاقستان ءوز فۋتبولىنىڭ... 110 (!) جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. ويتكەنى وتاندىق سپورت جىلناماشىلارىنىڭ وراسان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق توپىراعىنداعى العاشقى فۋتبول كومانداسىنىڭ 1913 جىلى قۇرىلعانى دالەلدەندى. سەمەيدە تۋ تىككەن «جارىس» («يارىش») كلۋبىنىڭ قۇرامىندا ءتىپتى ادەبيەتىمىزدىڭ الىبى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تە ويناعان. اياقدوپ ونەرىنىڭ العاش ەلىمىزدىڭ ءدال وسى وڭىرىندە پايدا بولعانىنا دا تاڭ قالۋدىڭ رەتى جوق، ويتكەنى حح عاسىردىڭ باسىندا سەمەي – ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا-ەكونوميكا ورتالىعىنىڭ ءبىرى ەدى. تاريحشىلار «فۋتبولدى مۇندا ءجيى ات باسىن بۇراتىن اعىلشىن كوپەستەرى الىپ كەلدى» دەگەن ۇيعارىمعا تۇگەل ۇيىعان. كوپ ۇزاماي بۇل ويىن بىرتىندەپ ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىنا دا كەڭىنەن تارالا باستادى.

سۋرەت: ساكەن سىبانبايدىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

الايدا فۋتبول قازاق جەرىنە ورىستار ارقىلى كەلدى دەگەن دەرەك تە كەزدەسەدى. 1912 جىلى ماسكەۋدەن سەمەيگە كۋپريانوۆ دەگەن كوپەس كەلەدى. ول فۋتبولعا قىزىققان جاستاردى جيناپ، جاتتىقتىرۋعا اۋەس بولعان ەكەن. وزىمەن بىرگە دوپ، قاقپا تورىن اكەلىپ، كادىمگىدەي فۋتبول كومانداسىن جاساقتايدى. ءسويتىپ، وسى جىلى سەمەيدەگى ەرلەر گيمنازياسى مەن سەمينارياسىندا العاشقى فۋتبول كومانداسى قۇرىلادى. «جارىس» دەپ جۇرگەنىمىز – سول كوماندا بولسا كەرەك. قالاي بولعاندا دا، قازاق فۋتبولىنىڭ وتانى – سەمەي قالاسى ەكەنى انىق.

ال بوزبالا مۇحتاردىڭ سول كوماندادا جارتىلاي قورعاۋشى بولىپ ويناعانىن دالەلدەيتىن تاريحي قۇجاتتار بار. ماسەلەن، احمەت اۋەزوۆتىڭ (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اعاسى) 1967 جىلى جارىق كورگەن «بالا مۇحتار» كىتابىندا ءابدىناسىر ميرشانوۆ پەن سالىق ءحيسماتۋلليننىڭ ماقالاسى جاريالانعان (بۇلار دا – «جارىس» كلۋبىنىڭ فۋتبولشىلارى). ولار ماقالادا بوزبالا مۇحتاردىڭ تۇڭعىش قازاق فۋتبولشىسى ەكەنىن دالەلدەگەن. «جارىس» كومانداسى قۇرامىندا اۋەزوۆپەن بىرگە احمەتسالىم كارىموۆ (كاپيتان), قاسىمحان مۇحاممەدوۆ، سالىق حيسماتۋللين، زياتدين رىسپاەۆ، مۇحاممەد سايداشەۆ، يۋنۋس نىعماتۋللين، ءامىرجان سىزدىقوۆ، عابدۋلحان عابباسوۆ، مۇحامەدۋللا قۇرمانوۆ، گۋسمان يامبۋشەۆ، سابىرجان احمەتشين سىندى جىگىتتەر ويناعان ەكەن.

قازاقتار اراسىندا فۋتبول وسىلايشا دامي باستادى. «جارىستان» باسقا «سسك» (سەمەي سپورت ۇيىرمەسى), «وليمپ»، «لاستوچكا» جانە «ورلياتا» دەگەن كوماندالار قۇرىلدى. ەندى باسقا جۇرتتارمەن ويىن وتكىزۋ قاجەت بولدى. قازاق جەرىندەگى ەڭ العاشقى «حالىقارالىق» جولداستىق ماتچ تا وسى سەمەيدە ءوتتى. قازاقتار 1918 جىلى چەحتارمەن فۋتبول ويناپتى! بۇلار قايدان كەلگەن چەحتار؟ سويتسەك، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تۇسكەن ءبىرتالاي چەح ازاماتى وسى قالادا بولعان ەكەن. تۇتقىندار اراسىندا ءتىپتى 1912 جىلعى وليمپيادا ويىندارىنا قاتىسقان ەكى ادام بولعان دەسەدى. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ كوماندا 2:1 ەسەبىمەن جەڭىسكە جەتىپتى.

جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ

كەڭەس وداعىنىڭ تۇڭعىش فۋتبول چەمپيوناتى 1936 جىلدان باستاپ وتكىزىلە باستادى. بۇل العاشقى دوداعا قازاقستاندىق بىردە-ءبىر كلۋب قاتىسقان جوق.

كسرو-نىڭ 1937 جىلعى بىرىنشىلىگىندە ونەر كورسەتكەن ءبىرىنشى قازاق كومانداسى «دينامو» ەدى. ول كەڭەس فۋتبولىنىڭ 5-ليگاسىندا ويناپ، بار-جوعى 6 ماتچ وتكىزدى (3 ۇتىس، 2 تەڭ ناتيجە، 1 ۇتىلىس). كوماندانىڭ اتى ءجيى وزگەرۋمەن بولدى. 1954 جىلعى چەمپيوناتتىڭ جارتىسىن «كوماندا گ.الما-اتى» دەگەن «ەسىممەن» وتكىزگەن ۇجىمعا 15 ماۋسىم كۇنى «لوكوموتيۆ» اتاۋى بەرىلدى. بىراق بۇل ات تا كوپ تۇراقتاعان جوق، كەلەسى دوداعا كوماندا «ۋروجاي» دەگەن اتپەن قاتىستى.

سۋرەت: ساكەن سىبانبايدىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

1956 جىل دا كەلىپ جەتتى. الماتىلىق كوماندا كسرو چەمپيوناتى «ب» كلاسىنىڭ (ول كەزدە ءبىرىنشى ليگا وسىلاي اتالاتىن) 2-ايماعىندا سول «ۋروجاي» اتاۋىمەن ويناپ جاتتى. وسى جىلعى جازدىڭ العاشقى كۇنىندە قازكسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «ۋروجاي» ەرىكتى سپورت قوعامىن رەسپۋبليكاداعى كولحوزشىلاردىڭ ەرىكتى سپورت قوعامىمەن بىرىكتىرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى:

«پوستانوۆلەنيە سوۆەتا مينيستروۆ كازسسر وت 01 يۋنيا 1956 گ. زا №299 – وب وبەدينەني دوبروۆولنوگو سپورتيۆنوگو وبششەستۆا «ۋروجاي» س رەسپۋبليكانسكيمي سپورتيۆنىمي وبششەستۆامي كولحوزنيكوۆ.

پرەدسەداتەل سوۆمينا كازسسر – د.كۋناەۆ».

ارادا بىرەر اپتا وتكەندە رەسپۋبليكاداعى ەرىكتى سپورت قوعامدارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس پلەنۋمى ۇيىمداستىرىلىپ، وندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جوعارىداعى قاۋلىسىن تەز ارادا جۇزەگە اسىرۋ جانە بىرىكتىرىلگەن ەرىكتى سپورت قوعامىنا جاڭا ات بەرۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى.

اۋەلدە ءتۇرلى ۇسىنىستار بولىپتى. «ۋروجايدان» ۇزاپ شىعا الماعان بىرەۋلەر «ءونىم»، «ەگىنشى»، «التىن ءدان» دەگەن اتاۋلار ۇسىنسا، كەيبىرەۋلەر سپورت ۇجىمىنا «تۇلپار»، «جاستار»، «كۇرەسشى» سياقتى ەسىمدەردىڭ جاراساتىنىن العا تارتىپتى. ءتىپتى «دالا بۇركىتى» دەسەك قايتەدى؟» ءتارىزدى قىزىق ۇسىنىستار دا كەزدەسىپتى. تاڭ قالارلىعى، ۇسىنىستار كوپ بولعانىمەن، ولاردىڭ بىردە-ءبىرى داۋىسقا سالىنباعان. پلەنۋم پرەزيديۋمىندا وتىرعانداردىڭ ءبىرى «جوعارعى جاقتان «قايرات» دەگەن اتاۋ ءتۇسىپ وتىر، سونى داۋىسقا سالىپ، قابىلداساق...» دەگەن بۇيرىققا بەرگىسىز ءوتىنىش ايتقان سوڭ-اق، جيىنعا قاتىسۋشىلار ونى ءبىراۋىزدان قولدايدى.

سوندا الگى «جوعارعى جاقتان «قايرات» دەگەن اتاۋ ءتۇسىپ وتىر، سونى داۋىسقا سالىپ، قابىلداساق...» دەگەن ۇسىنىستان نە ۇعۋعا بولادى؟ شاماسى، ەرىكتى سپورت قوعامدارىنىڭ ەشبىر وكىلى «قايرات» دەگەن اتاۋدى ۇسىنباعان. سوسىن، بايقاساڭىز، بۇرىن «دينامو»، «لوكوموتيۆ»، «ۋروجاي» دەپ، تەك «ۇلى دا قۇدىرەتتى» تىلدە اتالىپ كەلگەن كومانداعا پلەنۋمعا قاتىسۋشىلار كىلەڭ قازاقشا اتاۋلار تاڭداۋعا تىرىسقان. ال بۇل – ول ۋاقىتتا ارناۋلى تاپسىرماسىز تىناتىن تىرلىك ەمەس. دەمەك، قازاق باسشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ناقتى نۇسقاۋى بولعانى انىق.

بۇعان پلەنۋم حاتتاماسى تۋرالى شولۋعا كوز جۇگىرتكەندە ءتىپتى يلانا تۇسەمىز. وندا: «ني ودين يز پرەدلوجەننىح وبششەستۆامي ۆاريانتوۆ نە بىل داجە راسسموترەن نا پوۆەستكە دنيا. كتو پرەدلوجيل نازۆانيە «كايرات» –  وستالوس تاك ي نەيزۆەستنو. سۋديا پو ۆسەمۋ، ەتو يميا بىلو «سپۋششەنو» سۆەرحۋ ي نە يسكليۋچەنو، چتو ينيتسياتيۆا يسحوديلا وت ساموگو ديماشا احمەدوۆيچا»، – دەپ جازىلعان.

راسىندا دا، «قايرات» اتاۋىن ناقتى كىمنىڭ ۇسىنعانى سول بەلگىسىز كۇيىندە قالعانىنا قاراعاندا، ونى د.ا.قوناەۆ جاسىرىن تۇردە الدەكىمگە تاپسىرعان بولۋى دا مۇمكىن. اشىق ايتاتىنداي، سول كەزدەگى كسرو-داعى، رەسپۋبليكاداعى، الماتىداعى ۇلتارالىق احۋالدىڭ، ۇلتتىق ساياساتتىڭ باعىتى بەلگىلى عوي. قالاي بولعاندا دا، «قايراتتىڭ» ارداگەرلەرى دە، جانكۇيەر قاۋىم دا كوماندا اتىن ديمەكەڭنىڭ قويعانىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz