Asaba-basqarushy, úiymdastyrushy, jýrgizushi maghynasynda bolyp әr últta bar. Býgingi kýni qazaq qoghamynda asabalyq kәsip retinde qalyptasty. Ári óte jaqsy aqsha tabatyn kәsipterding birine ainaldy. Áriyne búl qazaqtyng toy biznesining qazirgi hal-hareketine tóte baylanysty. Sondyqtan asabalyqtyng hal-qadirin saraptau ýshin aldymen qazaqtyng toyy turaly tolghanu qajet.

Toy turaly aitqanda qazaqtyng búrynghy toy mәdeniyeti men qazirgi qazaqtyng toy mәdeniyetin bólip qarastyru kerek. Toy mәdeniyeti әr últtyng salt-dәstýrinde airyqsha oryngha iye. Qazaqtyng búrynghy toyy kóshpeli tirliktegi rudyn, úlystyn, tipti últtyng bereke-birliginin, bedelining belgisi, qoghamnyng birligin qalyptastyratyn faktorlardyng biri bolghan. Ruhany baylyq algha shyghatyn, mәdeniyet almasatyn, jasalatyn tәrbie qúndylyqtary taratylatyn mektep hәm mәdeniyet jәrmenkesi bolghan. Qazaqtyng negizgi toyy-qyz úzatu toyy men kelin týsiru toyy. Búl toylardyng týpki mәni eki jastyng bas qúraghandyghyn el-júrtqa jariya etu. Rulyq jýiede ómir sýrgen otbasy ýshin búl toygha rudyng quanyshy, bedeli, kóshpendi tirliktegi qoghamnyng súranysy qosylatyn. Sondyqtan da toy qazaqtardyn  sanasynda óte manyzdy orynda bolghan.

Últ feodaldyq qoghamda qalyptasqan. Kapitalistik qoghamda damydy. Adamzat qoghamyna orasan zor ózgeris әkeluding basy bolghan, adamzatty kapitalistik qoghamgha ayaq bastyrghan ónerkәsip tónkerisi men naryqtyq qogham últtyng damuyna óte ýlken súraqtar qoydy. Kapitalistik qoghamgha aldymen ayaq basqan batystaghy últtar óz mәdeniyetin naryqtyq qoghamnyng talabyna say reformalap, býgingi damyghan últ sanatyn qalyptastyrdy.

Adamzattyng ruhany damu barysyn zerttegen 18 ghasyrdaghy ataqty fransuz ghalymy Geriym:«qaysy bir últ aldymen aqyn, sonynan oishyl bolmaghan?»  degen súraqty qoyghan. Orystyng әigili filosofy, nazariyashysy G. U. Plehanov (1856-1918) búl súraqqa toqtala kelip bylay degen:«Ol (Geriym) bir últtyng poeziyasynyng gýldenip kórkengi sol últtyng balalyq jastyq dәuirimen tústas keledi. Al filosofiyada belgili tabysqa jetu – sol últtyng eseygen dәuirinde ghana jýzege asady» degen kózqarasty algha qoyghan.

Qazaq últy kapitalistik qoghamgha ayaq basyp, naryqtyq qoghamgha betpe-bet kelgenine otyz neshe jyl boldy. Últymyz aqyn últ boludan oishyl últ bolugha búrylys jasaudyng tarihy kezeninde túr. Búl búrylys últ retinde qazaqtyn, memleket retinde Qazaqstannyng taghdyry baylanghan búrylys. Biraq qazir bizding poeziyalyq oilau formamyzdaghy sezimge berilgishtik, ar-újdan úyaty normalary, qazirgi naryqtyq qoghamnyng talabyna say últ retinde filosofiyalyq dengeydegi oishyldyq pen syny oilaudyng qalyptasuyna bóget boluda.

Poeziyalyq oilau formamyzgha ózgeris jasay almauymyzdyng eng basty sebebi biz toy mәdeniyetimizge ózgeris jasay almadyq. Toy turaly qarapayym halyq әli de búrynghyday «toy – halyqtyng qazynasy», «toy degende qu bas domalaydy» degen týsinikte bolyp otyr. Naryqtyq ekonomikadaghy bәseke sanasy toydy zattyq baylyqtyn, avtoriytetting bәsekesine ainaldyryp jiberdi. Sonymen qazirgi qazaqtyng basty tirshiligi toy boldy. Toyqúmarlyq sananyng kýshengi adamdy alandatatyn jaghdaygha jetti. Jaqynda әnshi Sәken Mayghaziyev kelin týsirip toy jasady. Toydyng dýbiri men sәn-saltanatyn aitpay-aq qoysaq ta toydaghy myna jayt shoshytty. Sәkenge «toyyna qatysugha mýmkindik berseng boldy, toyynda tegin qyzmet óteuge dayarmyz» dep 100 dey adam jekeligine habarlasqan. Toygha barugha sonshama zәru bolghan búlar qanday adamdar? Búl neni týsindiredi? Búl bizding qoghamda toyqúmarlyq sananyng qanshalyqty kýshti ekendigin kórsetedi. Sәken Mayghaziyevting búl toyy turaly «Úly toy ma, tobyrlyq sananyng kórinisi me?» degen maqala jazyldy. Oqyldy. Biraq talqylanbady. Eshkim toy mәselesin talqylaugha yqylasty emes. Belgili aitys aqyny Jandarbek Búlghaqov:«Biz tirlikte eki nәrseni qatty qiyndastyryp alghanbyz. Biri ólim jóneltu. Ekinshisi neke toyy. Nege shabylmay qarapayym jasamasqa»-deydi. Sonymen birge «Búl pikirimdi kóp kisilerge aitam. Olar aitqanyng dúrys deydi. Biraq eshqaysysy naqtyly әreketke barmaydy» - deydi. Bizge belgili Jandarbek jay adamdargha aityp jýrgen joq. Búl býgingi toydyng qanday túlghalardyng sanasyn qanshalyqty jaulap alghandyghyn kórsetedi.

Býginder biz últ bolyp toy dep jinigip alghanbyz. Jinigip alghan adam sóz tyndamaydy. Toy dep tyrashtanyp alghanbyz. Tyrashtanghan sanada es bolmaydy. Toy quanysh pen shattanghan kónilden túrady. Búnday ruhany hәlde adamdardyng sanasy aqyldy kerek qylmaydy. Sosyn da halqymyz toyda oy bolmaydy degen sóz qaldyrghan.

Toy qazaqtyng uaqytyn úrlap, zattyq baylyghyn bosqa shashyp, jiniktirip, tyrashtandyryp qoymay eng qaterlisi qazaqty ruhany jenimpazdyq dertine shaldyqtyrdy. Búl dert bir últ ýshin aitqanda barlyq bylyq pen shylyqtan da qaterli dert.

Qytay eli tarihta ózderin aspan astyndaghy eng kýshti elmiz basqa elder bizge baghynyshty, qúrmetpen qarau kerek dep sanaytyn sosyn da ózderin "aspan asty eli" dep ataghan. Basqa elderge tipti diplomatiyalyq qúrmet jasaudy da týsinbeytin (19 ghasyrda qytay patshasy batystaghy bir elding elshisin qabyldamaq bolady. Elshige orda salty boyynsha patshagha tizerlep jýginip, bas úryp qúrmet kórsetu talaby qoyylady. Elshi kelispeydi. Kezdesu jýzege aspay qalady). 19 ghasyrdyng sonynda batys elderi Qytay qaqpasyn zenbirekting oghymen ashty. Segiz el birlesken әskeri Qytay elin taran-tarajgha saldy. Qytaydy "Aziyanyng dymkәsteri" dep masqaralady. Beyjiyndegi Ihiuәn baqshasyn basyp alghan sheteldikter baqsha qaqpasyna «It pen Qytaydyng baqshagha kiruine bolmaydy» degen eskertu taqtayshasyn asyp, Qytay últyn qorlady. Biraq ózderin zor sanap ýirengen halyq oyanbady. Shyndyqty moyyndamady. Ózderin jenimpazbyz, myqtymyz, sheteldikter bizge eshtene istey almaydy dep sanady. Qytaydyng tónkerisshil úly jazushysy Lushýn (1881-1936) Qytay halqynyng búl sanasynan qatty týrshikti. Ol uәkildik shygharmalarynyng biregeyi sanalatyn «Akuding resmy ómirbayany»  atty shygharmasy arqyly búl qúbylysty tereng taldap, әshkereledi. Atalmysh әngimede bas keyipker Aku emtihannan óte almay, úlyq bolu joly kesilgen oqymysty-symaq. Biraq ol ómirboyy ózin elge oqymysty etip kórsetuden qaytpaydy. Sol dәuirde oqymystylyqtyng belgisi bolghan úzyn shapanyn qanshama tozsa da, kirlese de ýstinen tastamaydy. Oqymystylar baratyn sharaphanagha barady. Oqymystylarsha sharap ishedi. Tirlikte tyghyryqqa tirelip, qayyrshylyq halge týsip, elding qorlauymen masqaralauyna úshyrasa da oqymystylyq әlpetten uaz keshpeydi. Ózin qarapayym elden joghary túratyn oqymystymyn dep ómirden ótedi. Búl qanshama masqarasy shyghyp jatsa da shyndyqty moyyndamaytyn ózin-ózi maqtap, jenimpaz sanaytyn ruhany hal — ruhany jenimpazdyq edi. Qytay oqymystylary býgin de: «Kezinde Lushýn Nobeli әdebiyet syilyghyna úsynu bastamasy kóterilgende, eger mening Nobeli syilyghyna kórsetilgenim júrtqa jariya bolsa, halqymnyng ruhany jenimpazdyq derti asqynyp ketedi dep óz erkimen kanditattyqqa kórsetiluden bas tartqan eken»-dep jýr.

Býgingi qazaq últy dәl osy ruhany jenimpazdyq derti mendetken halde. Abay atamyz: «Adam balasynyng az ba, kóp pe, maqtannan aulaq bolmauy qiyn»-dep aitqan. Qazaqtyng boyyndaghy osy pendelik bolmystyng tetigin qazaqtyng toyy dәp basyp ashyp túr. Batyr atanghynyz kelse, avtoriytetinizding barlyghyn elge dәleldeginiz kelse ebin tauyp toy jasanyz. Toyda sizge maqtau men marapattaudan tau túrghyzylady. Toygha qatysqan halyq ta shattyqtan basy ainalady. Ruhany jaqta ózderine teng keletin adam, halyq joqtay mastana hәlde bolady. Ruhany dýniyenizge baqyt sezimi qonaqtap, sananyzdy essiz esirikteu sezim jaulap alady. Real naryqtyq qoghamda nemenege taban tirep, maqtanugha bolatyn ashy shyndyqty oilamaysyz, moyyndamaysyz. Mine búl býgingi qazaqty mendetken atalmysh "Ruhany jenimpazdyq" dep atalatyn dert. Qazaqtardyng búl kýnderi: «qazaqty toydan aiyrmasyn»- dep úrandatuy da osynday ruhany jenimpazdyq dertting esengiretuining sebebinen. Toy arqyly qazaqty búnday ruhany dertke shaldyqtyrghan basty figurant kim? Ol toy jasaghan adam toyymnyng mәrtebesin asyryp ber dep aqsha berip arnauly jaldap alghan, toy tizginin ústaytyn "asaba" dep atalatyn túlghalar. Asaba halyqty ruhany jaqtan tonaushy. Qazaqtyng toyyn ruhany jenimpazdyqtyn  virusyn taratatyn úyagha ainaldyrugha birden-bir sebepker bolushy. Sondyqtan asaba býgingi qazaq halqynyng jauy. Biz tek tilimen jaghyna sýienip, maqtau sózdi satyp aqsha tabatyn múnday asabalyqtan bas tartuymyz kerek. Asabalyqty jay ýilestirushi, úiymdastyru qabileti bar kez-kelgen adam atqara alatyn júmys sanatyna týsiruimiz kerek.

Aghybay Akbar

Abai.kz