اسابا-باسقارۋشى، ۇيىمداستىرۋشى، جۇرگىزۋشى ماعىناسىندا بولىپ ءار ۇلتتا بار. بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىندا اسابالىق كاسىپ رەتىندە قالىپتاستى. ءارى وتە جاقسى اقشا تاباتىن كاسىپتەردىڭ بىرىنە اينالدى. ارينە بۇل قازاقتىڭ توي بيزنەسىنىڭ قازىرگى حال-حارەكەتىنە توتە بايلانىستى. سوندىقتان اسابالىقتىڭ حال-قادىرىن ساراپتاۋ ءۇشىن الدىمەن قازاقتىڭ تويى تۋرالى تولعانۋ قاجەت.

توي تۋرالى ايتقاندا قازاقتىڭ بۇرىنعى توي مادەنيەتى مەن قازىرگى قازاقتىڭ توي مادەنيەتىن ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك. توي مادەنيەتى ءار ۇلتتىڭ سالت-داستۇرىندە ايرىقشا ورىنعا يە. قازاقتىڭ بۇرىنعى تويى كوشپەلى تىرلىكتەگى رۋدىڭ، ۇلىستىڭ، ءتىپتى ۇلتتىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ، بەدەلىنىڭ بەلگىسى، قوعامنىڭ بىرلىگىن قالىپتاستىراتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولعان. رۋحاني بايلىق العا شىعاتىن، مادەنيەت الماساتىن، جاسالاتىن تاربيە قۇندىلىقتارى تاراتىلاتىن مەكتەپ ءھام مادەنيەت جارمەڭكەسى بولعان. قازاقتىڭ نەگىزگى تويى-قىز ۇزاتۋ تويى مەن كەلىن ءتۇسىرۋ تويى. بۇل تويلاردىڭ تۇپكى ءمانى ەكى جاستىڭ باس قۇراعاندىعىن ەل-جۇرتقا جاريا ەتۋ. رۋلىق جۇيەدە ءومىر سۇرگەن وتباسى ءۇشىن بۇل تويعا رۋدىڭ قۋانىشى، بەدەلى، كوشپەندى تىرلىكتەگى قوعامنىڭ سۇرانىسى قوسىلاتىن. سوندىقتان دا توي قازاقتاردىڭ  ساناسىندا وتە ماڭىزدى ورىندا بولعان.

ۇلت فەودالدىق قوعامدا قالىپتاسقان. كاپيتاليستىك قوعامدا دامىدى. ادامزات قوعامىنا وراسان زور وزگەرىس اكەلۋدىڭ باسى بولعان، ادامزاتتى كاپيتاليستىك قوعامعا اياق باستىرعان ونەركاسىپ توڭكەرىسى مەن نارىقتىق قوعام ۇلتتىڭ دامۋىنا وتە ۇلكەن سۇراقتار قويدى. كاپيتاليستىك قوعامعا الدىمەن اياق باسقان باتىستاعى ۇلتتار ءوز مادەنيەتىن نارىقتىق قوعامنىڭ تالابىنا ساي رەفورمالاپ، بۇگىنگى دامىعان ۇلت ساناتىن قالىپتاستىردى.

ادامزاتتىڭ رۋحاني دامۋ بارىسىن زەرتتەگەن 18 عاسىرداعى اتاقتى فرانتسۋز عالىمى گەريم:«قايسى ءبىر ۇلت الدىمەن اقىن، سوڭىنان ويشىل بولماعان؟»  دەگەن سۇراقتى قويعان. ورىستىڭ ايگىلى فيلوسوفى، نازارياشىسى گ. ۋ. پلەحانوۆ (1856-1918) بۇل سۇراققا توقتالا كەلىپ بىلاي دەگەن:«ول (گەريم) ءبىر ۇلتتىڭ پوەزياسىنىڭ گۇلدەنىپ كوركەيۋى سول ۇلتتىڭ بالالىق جاستىق داۋىرىمەن تۇستاس كەلەدى. ال فيلوسوفيادا بەلگىلى تابىسقا جەتۋ – سول ۇلتتىڭ ەسەيگەن داۋىرىندە عانا جۇزەگە اسادى» دەگەن كوزقاراستى العا قويعان.

قازاق ۇلتى كاپيتاليستىك قوعامعا اياق باسىپ، نارىقتىق قوعامعا بەتپە-بەت كەلگەنىنە وتىز نەشە جىل بولدى. ۇلتىمىز اقىن ۇلت بولۋدان ويشىل ۇلت بولۋعا بۇرىلىس جاساۋدىڭ تاريحي كەزەڭىندە تۇر. بۇل بۇرىلىس ۇلت رەتىندە قازاقتىڭ، مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ تاعدىرى بايلانعان بۇرىلىس. بىراق قازىر ءبىزدىڭ پوەزيالىق ويلاۋ فورمامىزداعى سەزىمگە بەرىلگىشتىك، ار-ۇجدان ۇياتى نورمالارى، قازىرگى نارىقتىق قوعامنىڭ تالابىنا ساي ۇلت رەتىندە فيلوسوفيالىق دەڭگەيدەگى ويشىلدىق پەن سىني ويلاۋدىڭ قالىپتاسۋىنا بوگەت بولۋدا.

پوەزيالىق ويلاۋ فورمامىزعا وزگەرىس جاساي الماۋىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبى ءبىز توي مادەنيەتىمىزگە وزگەرىس جاساي المادىق. توي تۋرالى قاراپايىم حالىق ءالى دە بۇرىنعىداي «توي – حالىقتىڭ قازىناسى»، «توي دەگەندە قۋ باس دومالايدى» دەگەن تۇسىنىكتە بولىپ وتىر. نارىقتىق ەكونوميكاداعى باسەكە ساناسى تويدى زاتتىق بايلىقتىڭ، اۆتوريتەتتىڭ باسەكەسىنە اينالدىرىپ جىبەردى. سونىمەن قازىرگى قازاقتىڭ باستى تىرشىلىگى توي بولدى. تويقۇمارلىق سانانىڭ كۇشەيۋى ادامدى الاڭداتاتىن جاعدايعا جەتتى. جاقىندا ءانشى ساكەن مايعازيەۆ كەلىن ءتۇسىرىپ توي جاسادى. تويدىڭ ءدۇبىرى مەن ءسان-سالتاناتىن ايتپاي-اق قويساق تا تويداعى مىنا جايت شوشىتتى. ساكەنگە «تويىڭا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرسەڭ بولدى، تويىڭدا تەگىن قىزمەت وتەۋگە دايارمىز» دەپ 100 دەي ادام جەكەلىگىنە حابارلاسقان. تويعا بارۋعا سونشاما ءزارۋ بولعان بۇلار قانداي ادامدار؟ بۇل نەنى تۇسىندىرەدى؟ بۇل ءبىزدىڭ قوعامدا تويقۇمارلىق سانانىڭ قانشالىقتى كۇشتى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ساكەن مايعازيەۆتىڭ بۇل تويى تۋرالى «ۇلى توي ما، توبىرلىق سانانىڭ كورىنىسى مە؟» دەگەن ماقالا جازىلدى. وقىلدى. بىراق تالقىلانبادى. ەشكىم توي ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ىقىلاستى ەمەس. بەلگىلى ايتىس اقىنى جانداربەك بۇلعاقوۆ:«ءبىز تىرلىكتە ەكى نارسەنى قاتتى قيىنداستىرىپ العانبىز. ءبىرى ءولىم جونەلتۋ. ەكىنشىسى نەكە تويى. نەگە شابىلماي قاراپايىم جاساماسقا»-دەيدى. سونىمەن بىرگە «بۇل پىكىرىمدى كوپ كىسىلەرگە ايتام. ولار ايتقانىڭ دۇرىس دەيدى. بىراق ەشقايسىسى ناقتىلى ارەكەتكە بارمايدى» - دەيدى. بىزگە بەلگىلى جانداربەك جاي ادامدارعا ايتىپ جۇرگەن جوق. بۇل بۇگىنگى تويدىڭ قانداي تۇلعالاردىڭ ساناسىن قانشالىقتى جاۋلاپ العاندىعىن كورسەتەدى.

بۇگىندەر ءبىز ۇلت بولىپ توي دەپ جىنىگىپ العانبىز. جىنىگىپ العان ادام ءسوز تىڭدامايدى. توي دەپ تىراشتانىپ العانبىز. تىراشتانعان سانادا ەس بولمايدى. توي قۋانىش پەن شاتتانعان كوڭىلدەن تۇرادى. بۇنداي رۋحاني حالدە ادامداردىڭ ساناسى اقىلدى كەرەك قىلمايدى. سوسىن دا حالقىمىز تويدا وي بولمايدى دەگەن ءسوز قالدىرعان.

توي قازاقتىڭ ۋاقىتىن ۇرلاپ، زاتتىق بايلىعىن بوسقا شاشىپ، جىنىكتىرىپ، تىراشتاندىرىپ قويماي ەڭ قاتەرلىسى قازاقتى رۋحاني جەڭىمپازدىق دەرتىنە شالدىقتىردى. بۇل دەرت ءبىر ۇلت ءۇشىن ايتقاندا بارلىق بىلىق پەن شىلىقتان دا قاتەرلى دەرت.

قىتاي ەلى تاريحتا وزدەرىن اسپان استىنداعى ەڭ كۇشتى ەلمىز باسقا ەلدەر بىزگە باعىنىشتى، قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك دەپ سانايتىن سوسىن دا وزدەرىن "اسپان استى ەلى" دەپ اتاعان. باسقا ەلدەرگە ءتىپتى ديپلوماتيالىق قۇرمەت جاساۋدى دا تۇسىنبەيتىن (19 عاسىردا قىتاي پاتشاسى باتىستاعى ءبىر ەلدىڭ ەلشىسىن قابىلداماق بولادى. ەلشىگە وردا سالتى بويىنشا پاتشاعا تىزەرلەپ جۇگىنىپ، باس ۇرىپ قۇرمەت كورسەتۋ تالابى قويىلادى. ەلشى كەلىسپەيدى. كەزدەسۋ جۇزەگە اسپاي قالادى). 19 عاسىردىڭ سوڭىندا باتىس ەلدەرى قىتاي قاقپاسىن زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن اشتى. سەگىز ەل بىرلەسكەن اسكەرى قىتاي ەلىن تاران-تاراجعا سالدى. قىتايدى "ازيانىڭ دىمكاستەرى" دەپ ماسقارالادى. بەيجيڭدەگى ءيحيۋان باقشاسىن باسىپ العان شەتەلدىكتەر باقشا قاقپاسىنا «يت پەن قىتايدىڭ باقشاعا كىرۋىنە بولمايدى» دەگەن ەسكەرتۋ تاقتايشاسىن اسىپ، قىتاي ۇلتىن قورلادى. بىراق وزدەرىن زور ساناپ ۇيرەنگەن حالىق ويانبادى. شىندىقتى مويىندامادى. وزدەرىن جەڭىمپازبىز، مىقتىمىز، شەتەلدىكتەر بىزگە ەشتەڭە ىستەي المايدى دەپ سانادى. قىتايدىڭ توڭكەرىسشىل ۇلى جازۋشىسى ءلۋشۇن (1881-1936) قىتاي حالقىنىڭ بۇل ساناسىنان قاتتى تۇرشىكتى. ول ۋاكىلدىك شىعارمالارىنىڭ بىرەگەيى سانالاتىن «اكيۋدىڭ رەسمي ءومىربايانى»  اتتى شىعارماسى ارقىلى بۇل قۇبىلىستى تەرەڭ تالداپ، اشكەرەلەدى. اتالمىش اڭگىمەدە باس كەيىپكەر اكيۋ ەمتيحاننان وتە الماي، ۇلىق بولۋ جولى كەسىلگەن وقىمىستى-سىماق. بىراق ول ءومىربويى ءوزىن ەلگە وقىمىستى ەتىپ كورسەتۋدەن قايتپايدى. سول داۋىردە وقىمىستىلىقتىڭ بەلگىسى بولعان ۇزىن شاپانىن قانشاما توزسا دا، كىرلەسە دە ۇستىنەن تاستامايدى. وقىمىستىلار باراتىن شاراپحاناعا بارادى. وقىمىستىلارشا شاراپ ىشەدى. تىرلىكتە تىعىرىققا تىرەلىپ، قايىرشىلىق حالگە ءتۇسىپ، ەلدىڭ قورلاۋىمەن ماسقارالاۋىنا ۇشىراسا دا وقىمىستىلىق الپەتتەن ۋاز كەشپەيدى. ءوزىن قاراپايىم ەلدەن جوعارى تۇراتىن وقىمىستىمىن دەپ ومىردەن وتەدى. بۇل قانشاما ماسقاراسى شىعىپ جاتسا دا شىندىقتى مويىندامايتىن ءوزىن-ءوزى ماقتاپ، جەڭىمپاز سانايتىن رۋحاني حال — رۋحاني جەڭىمپازدىق ەدى. قىتاي وقىمىستىلارى بۇگىن دە: «كەزىندە ءلۋشۇن نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنا ۇسىنۋ باستاماسى كوتەرىلگەندە، ەگەر مەنىڭ نوبەل سىيلىعىنا كورسەتىلگەنىم جۇرتقا جاريا بولسا، حالقىمنىڭ رۋحاني جەڭىمپازدىق دەرتى اسقىنىپ كەتەدى دەپ ءوز ەركىمەن كانديتاتتىققا كورسەتىلۋدەن باس تارتقان ەكەن»-دەپ ءجۇر.

بۇگىنگى قازاق ۇلتى ءدال وسى رۋحاني جەڭىمپازدىق دەرتى مەڭدەتكەن حالدە. اباي اتامىز: «ادام بالاسىنىڭ از با، كوپ پە، ماقتاننان اۋلاق بولماۋى قيىن»-دەپ ايتقان. قازاقتىڭ بويىنداعى وسى پەندەلىك بولمىستىڭ تەتىگىن قازاقتىڭ تويى ءداپ باسىپ اشىپ تۇر. باتىر اتانعىڭىز كەلسە، اۆتوريتەتىڭىزدىڭ بارلىعىن ەلگە دالەلدەگىڭىز كەلسە ەبىن تاۋىپ توي جاساڭىز. تويدا سىزگە ماقتاۋ مەن ماراپاتتاۋدان تاۋ تۇرعىزىلادى. تويعا قاتىسقان حالىق تا شاتتىقتان باسى اينالادى. رۋحاني جاقتا وزدەرىنە تەڭ كەلەتىن ادام، حالىق جوقتاي ماستانا حالدە بولادى. رۋحاني دۇنيەڭىزگە باقىت سەزىمى قوناقتاپ، ساناڭىزدى ەسسىز ەسىرىكتەۋ سەزىم جاۋلاپ الادى. رەال نارىقتىق قوعامدا نەمەنەگە تابان تىرەپ، ماقتانۋعا بولاتىن اششى شىندىقتى ويلامايسىز، مويىندامايسىز. مىنە بۇل بۇگىنگى قازاقتى مەڭدەتكەن اتالمىش "رۋحاني جەڭىمپازدىق" دەپ اتالاتىن دەرت. قازاقتاردىڭ بۇل كۇندەرى: «قازاقتى تويدان ايىرماسىن»- دەپ ۇرانداتۋى دا وسىنداي رۋحاني جەڭىمپازدىق دەرتتىڭ ەسەنگىرەتۋىنىڭ سەبەبىنەن. توي ارقىلى قازاقتى بۇنداي رۋحاني دەرتكە شالدىقتىرعان باستى فيگۋرانت كىم؟ ول توي جاساعان ادام تويىمنىڭ مارتەبەسىن اسىرىپ بەر دەپ اقشا بەرىپ ارناۋلى جالداپ العان، توي تىزگىنىن ۇستايتىن "اسابا" دەپ اتالاتىن تۇلعالار. اسابا حالىقتى رۋحاني جاقتان توناۋشى. قازاقتىڭ تويىن رۋحاني جەڭىمپازدىقتىڭ  ۆيرۋسىن تاراتاتىن ۇياعا اينالدىرۋعا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولۋشى. سوندىقتان اسابا بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ جاۋى. ءبىز تەك تىلىمەن جاعىنا سۇيەنىپ، ماقتاۋ ءسوزدى ساتىپ اقشا تاباتىن مۇنداي اسابالىقتان باس تارتۋىمىز كەرەك. اسابالىقتى جاي ۇيلەستىرۋشى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى بار كەز-كەلگەن ادام اتقارا الاتىن جۇمىس ساناتىنا ءتۇسىرۋىمىز كەرەك.

اعىباي اكبار

Abai.kz