Sóz joq, keshegi preziydent Joldauynyng eng basty sayasy janalyghy – Parlamentting jogharghy palatasy – Senatty tarqatyp, bir palataly Parlament qúru turaly úsynysy boldy.

Preziydentting ózi aitqanday, «Elimizde parlamenttik reforma mәselesi keminde jiyrma jyldan astam uaqyt boyy aitylyp keledi. Osy mәsele ashyq ta, jabyq ta talqylanyp jýrgeni eshkimge qúpiya emes. Búl taqyryp әli kýnge deyin ózekti bolyp otyr».

Meninshe, Senattyng ózi de kinәli: qolynda sonshama ókilettik (resmy jәne beyresmiy!) bola túryp, ol Jana Qazaqstan túsynda eski stili, eski qarqynmen júmys istedi. Qogham men memleket ómirinde qúlaqty eleng etkizer, jýrekti dir etkizer, qoghamdy selt etkizer bastama kótere almady. Ylghy da  oqigha sonynda ilbip jýrip keldi.

Jәne de Senattyng 1995 jyly dýniyege keluining sebebin kókiregi oyau, kózi ashyq aghayyn o bastan-aq bilip qoyghan. Bizde 1995 jylgha deyin minezdi, tәuelsiz deputattary bar myqty Joghary Kenes bolghan. «Auzy kýigen ýrlep ishedi» demekshi, sol kezdegi preziydent Nazarbaev zang shygharu men zannyng oryndaluyn baqylau isine osy janalyqty engizip, Mәjilis qabyldaghan zang jobalaryn keyin qaytara alatyn organ – Senatty qúryp aldy. Yaghni, ol el ishinde, sonyng ishinde Mәjilis arqyly kelui mýmkin «ynghaysyz» zang jobalarynyng «sayasy sýzgisi» boldy. Ol funksiyany Senat minsiz atqaryp, eks-elbasy qúrghan bir adamgha baghynghan sayasy rejimning qolbalasy retinde tarihta qaldy.

Sol sebepti qoghamnyng da búrynnan oghan degen kózqarasy teris bop keldi: keshe preziydent Senatty tarqatu turaly bastama kótergende, bir de bir partiya, bir de bir belgili túlgha Senatty qorghap shygha qoymady.

Ony aitpaghanda: «Joq, preziydent myrza! Senat - memleketimizdi basqaru isinde әli de kerek institut dep sanaymyn! 50 adamdy qysqartqannan budjet tolyp ketpeydi. Senator retinde men solay oilaymyn!» – dep, nemese: «Senat sayasy rolin atqaryp bolsa, onda nege bir jyl taghy kýtemiz? Ózimiz-aq tarayyq, jo-joq, joyylayyq! Referendumgha da qarjy shyghyndaudyng keregi joq! Senator retinde men solay oilaymyn!» – dep eki senator eki jaqtan shyqqanda ghoy, shirkin! Nesi bar, preziydentting ózi kótergen «Ártýrli pikir – birtútas últ» qaghidaty túsynda ómir sýrip jatyrmyz ghoy...

Olay bolmady...

Sol sebepti óz basym Senat taghdyryn sheshu ýshin referendum siyaqty orasan zor qarjyny qajet etetin sharany ótkizudi artyq dep sanaymyn. Qoghamda bir palataly Parlamentke qatysty jalpyúlttyq kelisim, ortaq payym bar. Sonyng negizinde plebissitsiz-aq mәseleni sheship tastaugha bolar edi. Mәselen, Senat óz taghdyryn ózi sheship, óz erkimen tarqasa, núr ýstine núr ghoy!

Eger de aldaghy jalpyúlttyq talqylau tek Senat taghdyryna ghana emes, Toqaev preziydent bolghaly alty jyldyng ishinde qordalanyp qalghan manyzdy әleumettik-ekonomikalyq,  qúqyqtyq-sayasy mәselelerge qatysty bolsa, onda әngime bólek, onday pikirtalas auaday qajet! Áytpese, bir jyldy bir ghana mәselege – sheshimi beseneden belgili taqyrypty talqylaugha arnau dúrys bolmas edi.

Bir palataly Parlamentti saylaudyng «postsenattyq» ereksheligi bolayyn dep túr. Preziydentting úsynysyna say, endi majoritarlyq jýie bolmay, deputattar tek qana partiyalyq tizimder boyynsha saylanatyn syqyldy. Senatta ne degenmen, deputattardyng Parlamenttegi ónirlik ókildigi saqtalatyn, yaghny әr oblystan eki senator saylanatyn. Endi ol mehanizm joyylghaly túr. Sol sebepti ne partiyalyq tizimderde sol ókildikting saqtaluyn zanmen bekitu kerek, ne majoritarlyq jýieni, yaghny partiyalyq tizimmen qosa deputattardyng teng jartysynyng okrugterden saylanuyn qamtamasyz etu kerek.

Sonda әr ónirding ókili Parlamentti otyrady. Bәlkim, ol ýshin Parlament deputattarynyng sanyn da arttyru kerek bolar...

Endi partiyalyq ómirding jandanatyny sózsiz. Preziydent úsynghan «Árýrli pikir – birtútas últ» qaghidaty partiyalyq túghyrnamalar jaghynan janasha mәn-mazmúngha ie bolsa, qúba qúp. Ol ýshin biylik olardy tirkeu rәsimin jenildetkeni abzal.

Alayda, búl jolda da barshamyz – qogham da, biylik te eskerer bir qauip bar. Onyng aty – sayasy ómirdin, qala berdi Parlamentting oligarhtanu mýmkindigi. Óitkeni, partiya sekildi úiym qúru orasan zor qarjyny qajet etedi. Órkeniyetti elderge kraudfanding mehanizmin tolyqqandy jýzege asyru, halqynyng kópshiligi azyp-tozghan bizding qoghamda qiyn bolar. Osy búlynghyr (preziydentting aituynsha) kezdi paydalanyp, halyqqa jaghymdy úrandardy jalau etip, qarjyly klandar óz oiynyn oinap ketui әbden mýmkin. «Eskiqazaqstandyqtardyn» revansh alyp ketui de ghajap emes. Qazaqstangha kóz alartqan syrtqy kýshter de qarap otyrmasy haq.

Ázirshe aitarym – osy.

Ámirjan Qosan

Abai.kz