Kenes dәuirinde olar stalindik újymdastyru obektivti qajettilikten tuyndady dep jazdy. Sol industriyalandyru újymdastyrudan týsken qarajat esebinen jýzege asyryldy. Iri auylsharuashylyq kәsiporyndary auyl sharuashylyghy ónimderin óndirudi úlghaytugha, eldi ashtyqtan aryltyp, soghys kezinde azyqtandyrugha mýmkindik berdi. Múnyng bәri ótirik. Újymdastyru Stalinning ýlken qateligi boldy.

Stalindi, әsirese, ýlken terror kezeninde (1937-1938 jj.) negizsiz qughyn-sýrgin jýrgizdi dep aiyptaydy. Biraq ýlken terror kezinde eki milliongha juyq adam qaza tapty, újymdastyru on milliongha juyq kenes halqynyng ómirin qidy.

Stalin búl ne әkeletinin týsinbey, auyldyng eng bay qabattarynyng barlyq mýlkin tartyp aludy sheshti. Ol ýshin taghy da Azamat soghysynyng tәjiriybesin paydalana otyryp, auylda konstitusiyalyq emes «kedeyler komiyteti» organy qayta qúryldy. Resmy týrde olar júmys kýshi joq toptar dep ataldy, olargha kim jәne qalay iyelikten aiyru kerektigin sheshu qúqyghy berildi.

Stalindik újymdastyru prosesi jappay qarsylyq tudyrdy, naqty aqparat joq, biraq olar újymdastyrugha qarsy 14-19 myngha deyin qaruly narazylyq bildirdi. Jalpy alghanda, jer audaru kezeninde tórt milliongha juyq sharua jer audaryldy. Olardyng kópshiligi jolda nemese aidauda qaytys boldy. Kolhozda júmys isteuge qúlyqsyzdyq sharualardyng auyldan jappay ketuine әkeldi. Onyng ýstine, kóbine enbekqor sharualar ketken. Nәtiyjesinde kenes auyl sharuashylyghynyng jalpy ónimi tómendedi.

Is jýzinde Stalinning býkil kezeninde KSRO ashtyq kezenderimen alma-kezek jartylay ashtyq jaghdayynda boldy. 1927 jylghy auyl sharuashylyghy ónimining dengeyine KSRO kolhozdary 1956 jyly ghana jetti. Úly depressiya astyq tútynudy azaytyp, astyqtyng әlemdik baghasynyng tómendeuine әkeldi. Sonymen 1933 jyly astyqtyng әlemdik baghasy 1927 jylmen salystyrghanda tórt ese tómen boldy.

Stalindik rejimning jan týrshigerlik qylmysy 1932-1933 jyldary stalinshiler úiymdastyrghan asharshylyq boldy. Kópshilik stalindik kolhozdyng ne ekenin týsinbeydi, ony ózining sharuashylyq qyzmetin tolyghymen derbes anyqtaytyn zamanauy kooperativ dep týsindiredi. Al týsken paydany qalay bólu kerektigin kooperativ jinalysy sheshedi. Búl mýldem dúrys emes.

Memlekettik qúrylymdar stalindik kolhozdaryna auyl sharuashylyghy ónimderin jetkizu josparyn úsyndy. Kóbinese búl tapsyrma boyynsha kolhozshylar júmys kýninen eshnәrse almaghan. Jalpy, KSRO-da astyq óndirisi kýrt tómendedi. Memleketke astyq tapsyru jospary astyqtyng ortasha týsimi boyynsha belgilendi. Jalpy júmystyng nashar úiymdastyryluy, sonday-aq 1932 jyly ónim dengeyining tómendeui kóptegen kolhozdardyng jospardy orynday almauyna әkeldi.

Búl kolhozdargha jazalaushy otryadtar jiberildi. Kәdimgi stalindik әdet boyynsha olardyng anyq әreketteri anyqtalmaghandyqtan, jergilikti stalindikterding núsqauymen әreket etti. Keybir jerlerde tipti astyq týgel tәrkilenbese, keybir jerlerde barlyq azyq-týlik tәrkilendi. Tútastay alghanda, búl Ukrainanyn, Soltýstik Kavkazdyn, Edil boyynyng jәne Qazaqstannyng keybir bólikterin qamtyghan jappay asharshylyqqa әkeldi. Býkil auyldar (derevnyalar) joyylyp, kannibalizm keng taraghan. Keybir ash adamdar temirjol stansiyalaryna nemese qalalargha kiruge tyrysty, biraq qaruly qorshaular olardy kirgizbedi.

1932-1933 jyldar aralyghynda stalindik rejim eng qatygezdikpen «Ýlken terrordyn» eki «ataqty» jylyna qaraghanda ýsh jarym ese kóp adamdy óltirdi. Erekshe sinizm mynada: olar negizinen «stalindik kolhozshylar» boldy, olardan óndirgen ónimderi alynyp, qorqynyshty ólimge úshyrady. Stalindik újymdastyru kezinde qansha adam ólgenin eshkim bilmeydi, shamamen on million adam.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz