Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng BÚÚ Bas Assambleyasynyng 80-shi sessiyasyndaghy Jalpy debatta sóz sóiledi.  

Qazaqstan Preziydentining bayandamasy

Qúrmetti Preziydent!

Qadirli Bas hatshy!

Qúrmetti delegattar!

Birikken Últtar Úiymy seksen jyldan beri adamzatqa tóngen jahandyq cyn-qaterlerdi enserude basty ról atqaryp keledi.

Osy jyldar aralyghynda Úiym bizding újymdyq qauipsizdik, yadrolyq qarudy taratpau, beybitshilikti saqtau, ósip-órkendeu, kedeylikti azaytu, ornyqty damu jәne adam qúqyghyn qorghau baghytyndaghy ortaq kýsh-jigerimizdi ilgeriletuge bastamashy boldy.

Alayda aqiqatqa tura qarauymyz kerek: әlem týbegeyli ózgeriske úshyrady. Ókinishke qaray, jaqsy jaqqa qaray ózgerdi dep aitu qiyn.

Dәl sol sebepti jer jýzindegi milliondaghan adam Birikkken Últtar Úiymyna ýlken ýmitpen kóz tigip otyr.

Býgingi tarihy kezdesu – әmbebap jәne balamasy joq Úiymnyng irgeli qaghidattary men maqsattaryna qanshalyqty beyil ekenimizdi dәleldeytin orayly mýmkindik.

Áytse de biz kópjaqty instituttargha degen senimning daghdarysqa úshyraghanyn aitpay kete almaymyz.

Halyqaralyqtyng qúqyqty óreskel búzu «qalypty jaghdaygha» ainaldy. Sonyng saldarynan әlemdegi túraqtylyqqa núqsan kelip, halyqtardyn, sayasy kóshbasshylar men memleketterding bir-birine senimi әlsirey týsti.

Qazirgidey almaghayyp kezende bәrimiz BÚÚ pozisiyasynyng nyghangyna yqpal etip, Úiymnyng qúbylmaly zamangha beyimdeluine qolghabys etuimiz qajet.

Ózara týsinistik pen yntymaqtastyq ruhy soghys órtin tútandyrudan basym bolugha tiyis. Memleketter basshylary beybitshilikke úmtylu jolynda jauapkershilik arqalaydy.

Qazirgi buyn kóshbasshylarynyng әreketsizdik tanytugha esh qúqyghy joq. Óitkeni onyng zardabyn kelesi úrpaq tartady.

Osy orayda Birikkken Últtar úiymyn jan-jaqty reformalau tolassyz talqylanatyn taqyryp emes, naghyz strategiyalyq qajettilik ekenine nazar audarghym keledi.

Bizge BÚÚ-ny reformalau jóninde naqty úsynys әzirleytin joghary kәsiby jәne ony esh oilanbastan algha jyljytatyn pikirlester tobyn qúru qajet. Úiym býgingi syn-qaterlerge jәne ertengi mindetterge say boluy kerek.

Birikken Últtar Úiymyn janghyrtudy kózdeytin múnday batyl әreket Qauipsizdik Kenesin reformalaudan bastalugha tiyis.

Qauipsizdik Kenesining qúramyna Aziya, Afrika jәne Latyn Amerikasyndaghy iri elderding ókilderi rotasiya tәrtibimen úsynyluy kerek.

Sonymen qatar Qazaqstan jauapkershiligi bar orta derjavalardyng ýni BÚÚ Qauipsizdik Kenesinde barynsha anyq estilui qajet dep sanaydy.

Is jýzinde orta derjavalar qazirding ózinde tengerimdi saqtaugha jәne ózara senimdi nyghaytugha ýles qosyp, halyqaralyq qatynasta jaghymdy ról atqara bastady.

Úly derjavalardyng bastary birikpegende nemese barsha adamzatty alandatatyn ózekti problemalardy sheshuge qauqarsyzdyq tanytqanda, múnday elder BÚÚ ayasynda dәnekerge ainalady.

XXI ghasyrda BÚÚ bedelin kóteru ýshin Úiymgha mýshe memleketter beybitshilik pen qauipsizdikting irgesin bekemdeytin naqty qadamdar jasaugha tiyis.

Áytpese, BÚÚ ýnemi mәselening saldarymen kýresuden kóz ashpaydy. Al problemanyng týpki sebepteri ýsti-ýstine kóbeye beredi.

Biz búl ýderisti dәl býginnen bastay alamyz. Ol ýshin Birikken Últtar Úiymynyng Jarghysyna beyil ekenimizdi taghy da rastauymyz qajet.

Egemendik, aumaqtyq tútastyq jәne kez kelgen daudy beybit jolmen sheshu qaghidattarynyng bәri mýltiksiz saqtalugha tiyis. Úiym Jarghysyn qolayyna qaray qoldanu onyng bedeline núqsan keltiredi.

Álem senimge, ashyqtyqqa jәne ortaq jauapkershilikke arqa sýieytin jana konsensusqa zәru.

Mysaly, Jarghydaghy Ekinshi dýniyejýzilik soghystan beri kele jatqan «jau memleket» erejesin halyqaralyq qoghamdastyqtyng basym bóligi eskirgen dep sanaydy.

Sondyqtan Jarghyny qayta qarau mәselesin talqylaytyn uaqyt keldi.

Býginde biz alandatarlyq ahualgha kuә bolyp otyrmyz: qarulanudy shekteytin sharttar saqtalmaydy, demek, strategiyalyq túraqtylyqtyng da irgesi sógile bastady.

2024 jyly dýnie jýzinde әskerdi jaraqtandyrugha ketken shyghyn 2,7 trillion dollardy qúrady. Búl – rekordtyq kórsetkish. Al jahandaghy zorlyq-zombylyqtyng shyghyny 20 trillion dollargha juyqtady.

Sondyqtan әlemdegi qauipsizdik arhiytekturasyn qayta qalpyna keltiru halyqaralyq qoghamdastyq ýshin eng basty basymdyq bolugha tiyis.

Biz yadrolyq qaru qoldanu qaupin kýrt azaytudy, yadrolyq derjavalar arasyndaghy joghary dengeydegi dialogty qayta bastaudy qoldaymyz, kópjaqty әreketting jandanuyna kýsh saluymyz kerek dep sanaymyz.

Keng kólemde alyp qarasaq, soghysqúmarlyq mentaliytetin týp-tamyrymen joyatyn kýrdeli júmysqa kirisken jón. Búl jýzege asyrugha bolatyn sharua. Bastysy, memleketterding beybitshilik jolynda qansha qarjy júmsap otyrghanyn múqiyat baqylasaq bolghany.

Qazaqstan yadrolyq qarusyzdanu jәne jappay qyryp-joy qaruyn taratpau jónindegi jana dialogqa dayyn. Biz Yadrolyq qarudy taratpau turaly shartty kýsheytip, Yadrolyq synaqtargha jan-jaqty tyiym salu turaly sharttyng oryndaluyna týrtki bolu ýshin beyresmy pikir almasulargha mәn bere alamyz.

Sonymen qatar biz búghan deyin aitqan Biologiyalyq qauipsizdik jónindegi halyqaralyq agenttik qúru turaly úsynymymyzdy jýzege asyrugha shaqyramyz.

Qazaqstan beybit túrghyndargha orasan zor zalal keltirip, jahandyq senimge selkeu týsirgen jәne halyqaralyq qauipsizdikti әlsiretken Ukraina ainalasyndaghy daghdarysqa alandauly.

Degenmen atalghan qaqtyghysty toqtatu ýshin ekijaqty jәne halyqaralyq dengeydegi diplomatiyalyq kýsh-jigerdi jalghastyryp, qos memleket úzaq merzimdi mýddelerine say keletin sayasy iykemdilik kórsetui kerek.

Territoriyalyq dau-damaydy sheshu eshqashan onay bolghan emes. Ol keleshek úrpaqtyng qamy ýshin eki jaqtyng da barynsha ústamdylyq pen jauapkershilik tanytuyn talap etedi.

Óshpendilik psihologiyasy qaqtyghysqa qatysushy taraptardyng bitimge keluine mýmkindik qaldyrmay, qay-qaysysyn da qúrdymgha jiberedi.

Gazadaghy gumanitarlyq daghdarystyng auqymy tipti qorqynyshty. Oghan bey-jay qarau mýmkin emes.

Búl qaqtyghystyng tarihy tamyry tym kýrdeli. Biz osy jaulasudyng týpki sebebin eskerusiz qaldyra almaymyz.

Qazaqstan әskery is-qimyldy dereu toqtatugha, beybit túrghyndardy tolyq qorghaugha jәne halyqaralyq gumanitarlyq qúqyq ayasyndaghy kómekting kedergisiz jetuin qamtamasyz etuge shaqyrady.

Biz eki memleketting beybit qatar ómir sýruine negizdelgen sheshimdi qúptaymyz әri BÚÚ-nyng jetekshi rólin moyyndaymyz.

Qazaqstan Tayau Shyghystaghy ónirlik bitimgerlikke baghyttalghan Arabtyng beybit bastamasy, Niu-York deklarasiyasy, Ibrahim kelisimi sekildi diplomatiyalyq úsynymdardy qoldaydy.

Eger kóshbacshylyq pen sayasy erik-jiger bolsa, búl qújattar arazdyqty yntymaqtastyq pen ortaq iygilikke ainaldyrugha bolatynyn kórsetedi.

Sonday-aq biz AQSh Preziydentining araaghayyndyghymen Ázerbayjan men Armeniya qarym-qatynasynyng qalypqa týskenin erekshe yqylaspen qabyl aldyq.

Búl diplomatiya men parasatty sheshimning arqasynda úzaq jylgha jalghasqan kez kelgen qaqtyghysty retteuge bolatynyn dәleldedi.

Qazaqstan osy qaghidatqa sýienip, daudy ushyqtyrghannan góri diplomatiyagha jýginudi, kýsh qoldanghannan góri dialog jýrgizudi jón dep sanaydy.

Qazirgi geosayasy shiyeleniske qarap, keybir sayasatkerler «órkeniyetter qaqtyghysynan qashyp qútyla almaymyz» degen pikir aityp jýr.

Alayda múnday alauyzdyq taghdyrdyng jazuy emes, olardyng sayasy tandauy.

Ghylym, medisina, sport, din jәne mәdeniyet siyaqty jahandyq iygilikter geosayasy bólinisting qúralyna ainalmaugha jәne sanksiya salugha sebep bolmaugha tiyis. Adamzat ómirindegi búl izgi qúndylyqtar bizdi gumanizm iydeyasyna biriktiredi.

Sayasatkerler jauapkershilikten júrday mәlimdeme jasaghanda nemese din men bolmysty sayasy úpayyn týgendeu ýshin búra tartyp, aghat әreketke barghanda senimge selkeu týsip, beybitshilikke úmtylghan erik-jiger jasidy.

Anyghynda, sayasy kóshbasshylyq – bir-birine kýmәn-kýdikpen qarap, menmendik tanytu emes, ózara týsinistik pen qúrmetten túrady.

Álemge tirek bolyp túrghan toleranttylyq pen parasattylyq zang ýstemdigine arqa sýieui qajet.

Qúrmetti әriptester!

Biz jikke bólinushilik barghan sayyn kýsheyip, investisiya aghynyna qatysty sayasy synarjaq ústanym beleng alghanyna kuә bolyp otyrmyz.

Sonyng saldarynan byltyr әlemdegi tikeley shetel investisiyasynyng kólemi 1,5 trillion dollargha deyin qysqardy. Qazaqstan investisiya salasyndaghy halyqaralyq yntymaqtastyq ayasyn keneytudi tabandy týrde jaqtaydy. Tәuelsizdikting 30 jylynda el ekonomikasyna 400 milliard dollardan astam qarjy tartyldy.

Biz әrqashan ashyq naryq qaghidattaryna sýienemiz әri búl memlekettik sayasatymyzdyng negizgi baghyty bolyp qala beredi.

Euraziya tósinde ornalasqan Qazaqstan Aziya men Europa arasyndaghy qúrlyq arqyly tasymaldanatyn jýkting 80 payyzyna qyzmet kórsetetin logistikalyq hab retinde sheshushi ról atqarady.

Biz kólik-tranzit infraqúrylymyna, sonyng ishinde «Bir beldeu, bir jol» bastamasyna, Soltýstik – Ontýstik kólik dәlizine jәne Transkaspiy kólik baghytyna ondaghan milliard dollar investisiya salamyz.

Qazaqstan qalyptasyp kele jatqan jahandyq kólik jýiesining ózegi sanalatyn aimaqtyq jetkizu tizbegin damytudy jalghastyrady.

2029 jylgha deyin 5 myng shaqyrym jana temirjol saludy josparlap otyrmyz.

Elimiz Ornyqty damu maqsattaryn últtyq kýn tәrtibindegi basymdyqtardyng biri retinde aiqyndady. Ondaghy mindetter memlekettik josparlauda jәne budjet jobasyn әzirlegende eskeriledi.

BÚÚ Bas hatshysy men Úiymgha mýshe memleketterding qoldauynyng arqasynda Almatyda BÚÚ-nyng Ortalyq Aziya men Aughanstan ýshin Ornyqty damu maqsattary jónindegi ónirlik ortalyghy ashyldy.

Býginde Ortalyq Aziyanyng birligi men ózara senimi janasha sipat alyp, ónir halyqaralyq beybitshilik pen progresting belsendi qatysushysyna ainaldy.

«Ortalyq Aziya bestigi» yntymaqtastyghyn nyghaytuda. Sol arqyly tatu kórshilik damugha da, qauipsizdikti kýsheytuge de ong septigin tiygizetinin dәleldep otyr.

Sonyng arqasynda bizding ónir әlemdegi negizgi seriktesterimen «Ortalyq Aziya plus» formatynda dialog jýrgize bastady.

Qazaqstan Aughanstannyng inkluzivti damuyn aimaqtaghy úzaq merzimdi beybitshilik pen túraqtylyqty qamtamasyz etuding kepili dep sanaydy.

Biz aughan halqyna gumanitarlyq kómek kórsetip, sauda, azyq-týlik qauipsizdigi, infraqúrylym jәne kólik tasymaly salalaryndaghy yqpaldastyghymyzdy jalghastyra beremiz.

Qúrmetti delegattar!

Byltyr adamzat tarihyndaghy eng ystyq mausym boldy. Búl rette Ortalyq Aziyada aua temperaturasy әlemdegi ortasha kórsetkishten eki ese joghary ekenin aitqan abzal.

Alatau múzdyqtary tez ery bastady. Búl milliondaghan halyqtyng su jәne azyq-týlik qauipsizdigine qater tóndiredi.

Qazaqstan Aral qasiretinen sabaq aldy. Josparly is-әreketimizding arqasynda, sonyng ishinde halyqaralyq dengeydegi yntymaqtastyq nәtiyjesinde tenizding soltýstik bóligin saqtap qaldyq.

Halyqaralyq Araldy qútqaru qorynyng tóraghasy retinde elimiz búl manyzdy baghyttaghy belsendi júmysty jalghastyrady.

Degenmen Kaspiy tenizi kýnnen kýnge tartylyp barady. Búl bir ónirding ghana problemasy emes, jahandyq dengeyde dabyl qaghatyn mәselege ainaldy.

Sondyqtan aimaqtaghy seriktesterimizdi jәne barsha halyqaralyq qoghamdastyqty Kaspiyding su qoryn saqtau ýshin jedel sharalardy birlese qabyldaugha shaqyramyz.

Byltyr Qazaqstan Fransiya, Saud Arabiyasy jәne Dýniyejýzilik bankpen birlesip One Water sammiytin ótkizdi.

Bolashaqta su tapshylyghyn boldyrmau maqsatynda anaghúrlym tyghyz ýilestiru, investisiya jәne ornyqty sheshim qajet.

Atalghan mәseleni kýn tәrtibine shygharu ýshin elimiz Birikken Últtar Úiymymen jәne basqa halyqaralyq qúrylymdarmen seriktese otyryp, kelesi jyly sәuir aiynda Astanada Ónirlik ekologiyalyq sammit úiymdastyrady.

Qorshaghan ortany qorghau salasyndaghy mindettemelerimiz ayasynda elimizde «Taza Qazaqstan» jalpyúlttyq aksiyasy jýzege asyrylyp jatyr. Búl qozghalys tazalyqqa, qoqys jinaugha jәne ekologiyalyq aghartushylyqqa atsalysatyn milliondaghan eriktini ortaq iske júmyldyrady.

Qazaqstannyng bastamasymen BÚÚ 2026 jyldy Ornyqty damu maqsattary jolyndaghy Halyqaralyq eriktiler jyly dep jariyalady. Úiymgha mýshe memleketterding bәrin osy manyzdy bastamagha qoldau bildirip, yntymaqtastyq ornatugha shaqyramyz.

Osy orayda Bas Assambleyagha 22 sәuirdi Halyqaralyq jer sharyn kógaldandyru kýni dep jariyalaytyn qarar qabyldaudy úsynamyn.

Qymbatty dostar!

Qazaqstan jasandy intellektini tehnologiyalyq jetistik dep qana emes, adamzat progresine qozghau salatyn zor tabys retinde qarastyrady.

Alayda jasandy intellektini damytudyng tәuekelderi de bar. Atap aitqanda, ol tehnologiyalyq, ekonomikalyq jәne geosayasy tensizdikterding kýshengine әkeledi. Sonday-aq etika normalary búl evolusiyanyng sonynda qalyp qonyna jol bermeuimiz kerek.

Ádilettilik, jauapkershilik jәne adam qúqyqtaryn qorghau mәseleleri jedel әri naqty sheshiluge tiyis.

Búl ýshin әr el JY artyqshylyqtaryn paydalana alatynday újymdyq kýsh-jiger qajet.

Qazaqstan BÚÚ ayasynda Jasandy intellektini basqaru boyynsha jahandyq dialogtyng bastaluyn qoldaydy.

JY salasyndaghy qauipsizdik, inkluzivtilik jәne adamgha baghdarlanu mindetti týrde eskerilui ýshin atalghan platforma júmysyna belsendi týrde atsalysugha dayynbyz.

Qazaqstanda jasandy intellekt ekonomika men memlekettik qyzmet kórsetuding barlyq sektoryna engiziledi.

Qazirding ózinde ony jýzege asyrudyng bazalyq infraqúrylymy jasaqtalyp jatyr. Daryndy jas mamandarymyz múny iske asyrugha әzir.

Bizding strategiyalyq maqsatymyz – ýsh jyldyng ishinde Qazaqstandy tolyq sifrlanghan elge ainaldyru.

Jappay sifrlandyru jәne jasandy intellektini keninen qoldanu elimizding últtyq basymdyghyna ainaldy.

Elektrondyq ýkimet últtyq damu strategiyamyzdyng negizgi elementi sanalady.

Memlekettik qyzmet kórsetuding shamamen 90 payyzy sifrlyq formatta úsynylady.

Juyrda Qazaqstanda eng quatty últtyq superkompiuter iske qosyldy.

Degenmen JY men avtomattandyru kóptegen elde júmys oryndarynyng qysqaruyna әkelui mýmkin.

Sondyqtan sifrlyq progress kәsiptik bilim berumen qatar jýrgizilui qajet.

Qazaqstan júmyspen qamtudy arttyryp qana qoymay, kәsiptik mamandyqtardyng mәrtebesin kóterudi asa manyzdy dep sanaydy.

Hanymdar men myrzalar!

Jahanda túraqsyzdyq beleng alghan kezende Ádiletti Qazaqstan qúrudy kózdegen janghyru sayasatyn batyl jýrgizip jatyrmyz.

Songhy ýsh jylda bizding aimaqta búryn-sondy bolmaghan sayasy jәne ekonomikalyq reformalar jasaldy.

Jalpyúlttyq referendum arqyly Preziydentti jeti jylgha bir merzimge saylaytyn norma engizildi. Búl demokratiya qaghidattaryna say eseptilikti kýsheytedi.

Biz «Kýshti Preziydent – yqpaldy Parlament – esep beretin Ýkimet» formulasyn ústanamyz.

Qazaqstandy janghyrtu ústanymyn basshylyqqa ala otyryp, elimizde bir palataly Parlament qúru mәselesin jalpyúlttyq referendumgha shygharudy úsyndym.

Maqsatymyz – sayasy jýiening qogham súranysyna say ashyqtyghy men tiyimdiligin arttyryp, ony údayy jetildiru.

Búl reformalardyng basty qaghidasy: Zang jәne tәrtip bәrinen joghary túruy kerek.

Biz parasattylyqqa jәne zang ýstemdigine arqa sýieytin basqaru jýiesi ghana qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etip, azamattardyng qúqyghyn qorghaugha mýmkindik beredi dep sanaymyz.

Búl halyqaralyq investisiyalargha, sauda baylanysyna jәne elding qarqyndy damuyna ontayly jaghday jasaydy.

Zandy mýltiksiz saqtaytyn azamattardyng mýddesin qorghau – әdilettilikke, esep beruge jәne ózara qúrmetke negizdelgen basty basymdyqtarymyzdyng biri.

Qazaqstan ekonomikasy túraqty damyp keledi.

Biyl ekonomikalyq ósim 6 payyzdan asady dep kýtilude. Búl bizding aimaqtaghy eng iri ekonomikanyng ornyqtylyghyn quattay týsedi.

Degenmen búl jetistikterge toqmeyilsuge bolmaydy. Biz úzaq merzimdi damugha baghyttalghan kýsh-jigerdi jalghastyramyz.

Qazaqstannyng energetikalyq strategiyasy tórt salagha negizdelgen: múnay-gaz, kómir, uran jәne asa manyzdy miyneraldar. Búl qúndy resurstar senimdi energetikalyq seriktestikting negizi bola alady.

Klimat ózgerisi men «jasyl» kýn tәrtibin kómir keni sekildi orasan zor energetikalyq resursqa bay elder qabylday bermeydi. Óitkeni býginde ozyq tehnologiyanyng arqasynda ony tazalanghan kýiinde paydalanugha bolady.

Sondyqtan biz 35 jyl ishinde elimizdi dekarbonizasiyalau jóninde mindetteme aldyq. Tek janartylatyn energiya kómegimen býkil energetikalyq mәseleni sheshu mýmkin emes.

Auyl sharuashylyghy – әlemdik naryqta zor әleuetke ie jetekshi salamyzdyng biri.

Qazaqstannyng astyq eksportyndaghy әleueti – 12 million tonna. Búl halyqaralyq naryqtyng basym bóligin qamtidy jәne kólik baylanystaryn jaqsartu esebinen saudany keneytuding jana mýmkindikterine jol ashady.

Biz syrtqy saudamyzdyng inkluzivtiligi men ornyqtylyghyn qamtamasyz ete otyryp, ony odan әri әrtaraptandyru maqsatynda barlyq negizgi halyqaralyq seriktesterimizben jәne aimaqtaghy mýddeli eldermen yntymaqtastyqty jalghastyramyz.

Joghary Mәrtebeli!

El ishindegi memlekettik basqaru reformalaryn terendetu jәne sheteldegi jahandyq basqarudy qoldau – basty baghdarymyz. Biz búl baghytty berik ústanamyz.

Qazaqstan araaghayyndyq jәne bitimger rólin jalghastyrady. Bizding tandauymyz: ýstemdik emes – tepe-tendik, jiktelu emes – yntymaqtastyq, soghys emes – beybitshilik.

Biz halyqaralyq qoghamdastyqtyng basqa da mýshelerimen birlese otyryp, Birikken Últtar Úiymynyng beybitshilik, әdilettilik jәne yntymaqtastyq shamshyraghy ekenin rastaugha dayynbyz.

Abai.kz