Júmys tobynyng jetekshisi E. Qarin myrzanyn; Júmys toby jetekshisining orynbasarlary E. Jiyenbaev pen A. Qyryqbaev myrzanyng jәne Júmys tobynyng ózge de mýshelerining nazaryna!

Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev 2025 jylghy 08 qazanda Parlamenttik reforma jónindegi júmys tobynyng jetekshileri qúramyn bekitti.

Endi Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik kenesshisi Erlan Qarin myrzanyng jetekshiligimen Toqaev dәuirindegi kezekti Konstitusiyalyq reformanyng jobasy jasalatyn bolady.

Men Erlan Qariyn, Erjan Jiyenbaev, Arman Qyryqbaev bastaghan Júmys tobynyng jetekshileri men mýshelerin Últymyz ben Memleketimiz ýshin asa zor tarihy manyzgha ie osynau sayasy reformanynyng jobasyn jasaytyn qúramgha enuimen shyn jýrekten qúttyqtaymyn.

Jәne olardyng júmysyna sәttilik tileymin!

Alla búiyrsa, endi qos palatany qosu ýshin Ata Zangha ózgeris engiziledi.

Sózding toq eterine kelsek, búl jolghy Parlamenttik reforma tek qos palatany qosumen ghana shektelmey, Konstitusiyadaghy ózge de kem-ketikterdi, naqtylap aitsam, tarihy әdiletsizdik pen sayasy qatelikti tolyqtay ketui kerek!

Osy orayda Júmys tobynyng jetekshileri men mýshelerine ózimning úsynystarymdy úsynudy jón kórdim.

Birinshi, Konstitusiya «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zannyng talabyna sәikestendirilui kerek.

Shyndyghyna kelsek, 1995 jyldan bergi Konstitusiyanyng bәri «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zannyng talabyna mýlde say emes!

Nege?

1991 jylghy 16 jeltoqsanda qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zany 18 baptan túrady.

Atalghan zannyng 7- jәne 8-baby tolyghymen shekara syrtynda qalghan qazaqtargha arnalghan.

Onda bylay dep jazylghan:

7-bap. Qazaqstan Respublikasynyng óz azamattyghy bar. Basqa memleketterde túratyn Respublika territoriyasyn tastap shyghugha mәjbýr bolghan barlyq qazaqtardyng sol memleketterding azamattyghymen birge, eger búl olar azamaty bolyp otyrghan memleketterding zandaryna qayshy kelmeytin bolsa, Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alu húqy tanylady.

Qazaqstan Respublikasy kóshi-qon prosesterin rettep otyrady.

Qazaqstan Respublikasy jappay qughyn-sýrgin, kýshtep újymdastyru kezenderinde, adamgershilikke jat ózge de sayasy sharalar nәtiyjesinde Respublika territoriyasynan ketuge mәjbýr bolghan adamdar men olardyng úrpaqtarynyn, sonday-aq búrynghy odaqtas respublikalar territoriyasynda túratyn qazaqtardyng óz territoriyasyna qaytyp oraluy ýshin jaghday jasaydy.

8-bap. Qazaqstan Respublikasy Respublika sheginen tys jerlerde túratyn qazaqtardyng últtyq-mәdeni, ruhany jәne tildik qajetterin qanaghattandyrugha qamqorlyq jasaydy, olar azamaty bolyp otyrghan memlekettermen jasalghan sharttar negizinde búl azamattardyng mýddelerin qorghaydy.

1993 jyly qabyldanghan Konstitusiyanyng 4- jәne 5-baptarynda jogharydaghy eki baptyng shekara syrtynda qalghan qazaqtargha qatysty normalary bir nýktesi qaldyrylmay tolyq qamtylghan.

Ókinishke oray, 1995 jyly qabyldanghan Konstitusiyada sonyng bir әribin qaldyrmay týgel alynyp tastalghan.

Elimiz Tәuelsizdigining túghyry da, tiregi de – «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zan!

Búl – osy konstitusiyalyq zannyng «Osy Zang Qazaq KSR Memlekettik egemendigi turaly Deklarasiyamen birge Respublikanyng jana Konstitusiyasyn әzirleuge negiz bolady», degen 18-babyna mýlde qayshy! Bir emes, eki birdey negizi joyylghan!!

Tәuelsizdik – әlemdegi barlyq qazaqqa ortaq qúndylyq. Shettegi qazaqtardyng haqysy Konstitusiyadan tys qalmauy kerek!

Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev  «Zang jәne Tәrtip» qaghidatyn jolgha qoyyp otyr. Biz Zannyng әr nýktesine deyin búljytbay oryndaugha tiyispiz.

Ásirese, «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zannyng 18-babyn eskermeu – tarihy әdiletsizdik jәne sayasy qatelik! Eki birdey bapty  Konstitusiyadan alyp tastau – Tәuelsizdikke jasalghan zor qiyanat jәne shekara syrtynda qalghan qazaqtargha jasalghan qastandyq dep esepteymin!!

Osy jerde taghy bir tarihy oqigha turaly atpay ketuge bolmaydy.

Ózderiniz jaqsy bilesizder, 1991 jylghy Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasynyng Memlekettik egemendigi turaly deklarasiyasy qabyldanghan 25 qazan – tarihy kýn retinde «Respublika kýni» degen atpen memlekettik merekeler tizbesine engizilip, toylanyp keldi.

Nege ekeni belgisiz, sol «Respublika kýni» 2009 jyly joyyldy.

Búl da orny tolmas tarihy әdiletsizdik pen sayasy qatelik edi.

2022 jyly Qasym-Jomart Toqaevtyng tikeley pәrmenimen Tәuelsizdikting alghashqy qarlyghashy bolghan sol «Respublika kýni» Qazaqstan Respublikasyndaghy Últtyq merekesi bolyp belgilenip, 25 qazanda qaytadan joghary dengeyde toylanatyn boldy.

Qasekenning arqasynda tarihy әdiletsizdik qalpyna keldi, sayasy qatelik týzetildi!

Preziydentting búl tarihy sheshimin júrt óte jyly qabyldap, alghysyn jaudyrdy.

Jalpy, mening úghymymdaghy Últtyq, Memlekettik iydeologiya – ol – Ata Zan!

Ata Zannyng әr baby, әr tarmaghy bizding Últtyq, Memlekettik iydeologiyamyz!

Jogharyda aitylghan «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zannyng eki babyna qatysty tarihy әdilesizdik pen sayasy qatelik týzelgende ghana, Qasym-Jomart Kemelúlynyng «Sheteldegi qandastarymyzdy elge qaytaru isi eshqashan nazardan tys qalghan emes, qalmaydy da. Dýniyejýzindegi qandastarymyzdyng basyn tughan jerde biriktiru – bizding qasiyetti paryzymyz», «Qay memleketti meken etse de, qazaqtyng bir ghana tarihy Otany bar, ol – Qazaqstan!» degen ústanymy qaghaz jýzinde qalmay, tolyq jýzege asady!

Sondyqtan, Parlamenttik reforma qarsanynda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi turaly» konstitusiyalyq zanynyng 18-babyn erekshe eskere otyryp, atalghan zannyng 7- jәne 8-baptaryndaghy shekara syrtyndaghy qazaqtargha qatysty normalardy týgelimen Konstitusiyagha qaytadan engizudi, sóitip sayasy qatelikti týzetip, tarihy әdilettilikti qalpyna keltirudi úsynamyn.

Ekinshi, azamattardyng saylau jәne saylanu qúqyghyn qamtamasyz etuimiz kerek.

Konstitusiyanyng 33-babynda «Respublika azamattarynyng memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdaryn saylaugha jәne olargha saylanugha, sonday-aq respublikalyq referendumgha qatysugha qúqyghy bar»,-dep jazylghan.

Preziydent biylghy Joldauynda «Par­lamentti tek qana partiyalyq tizim boyyn­sha saylaghan jón dep sanaymyn»,-degen úsynysyn ortagha saldy.

Men Qasym-Jomart Kemelúlynyng búl bastamasyn qos qolymdy kóterip qoldaymyn.

Biraq, osyghan deyingi Parlamentke partiyalyq tizim boyyn­sha saylaugha týsken jәne partiyalyq tizim boyyn­sha saylaghan azamattardyng da, saylaushylardyng da Konstitusiyanyng osy 33-babyndaghy saylanu jәne saylau qúqyghynyng әbden taptalyp kelgenin eshkim joqqa shyghara salmasa kerek!

Sebebi, Parlamentke partiyalyq tizim boyyn­sha saylaugha týsetinderding de, saylaudan ótip Parlamentke deputat bolyp barghandardyng da tizimin Preziydent Ákimshiligi men Partiya jetekshileri jәne yqpaldy lauazymdy túlghalardyng jasap kelgeni, deputat bolghandardyng solardyng irikteuimen jәne kelisimimen Zang shygharushy organgha «saylanyp» barghany belgili shyndyq.

Sonyng kesirinen, azamattarymyzdyng Konstitusiyanyng 33-babyndadaghy qúqyghy taptaldy. Saylau instituty damudyng ornyna keri ketti. Saylau mәdeniyeti toqyraugha úshyrap, halyq «Saylau» dese, halyq teris ainalatyn dengeyge jetti. Partiyalarda da bedelden júrday boldy...

Bizding qazaqta: «Sóilep ýirengen auyz jybyryn qoymaydy» degen keremet sóz bar. Bir palataly Parlament ornaghan son, Saylau   prosessine Preziydent Ákimshiligi aralaspaydy deu – mýmkin emes. Ejelgi әdetine qayta basady, sózsiz aralasady.

Búl – bir jaghynan oryndy da shyghar...

Sondyqtan, eger, Preziydent Ákimshiligi Saylau prosessine aralassa, Partiyalyq tizimmen saylaugha baratyn azamattardy irikteu kezinde aralasuy kerek.

Biraq, saylaugha týserde Konstitusiya «batasyn» alghan azamattardyng ishinen kimge dauys berudi saylaushylardyng ózderining enshisine qaldyratyn mehanizm qarastyryluy tiyis.

Naqtylap aitsaq Saylau bulleteniine Preziydent Ákimshiligi men Partiya jetekshilerining irikteuinen ótken  deputattyqqa ýmitkerlerding esimderin jazyp, saylaushylargha solardyng ishinen qalaghan túlghasyna dauys beretin mýmkindik bergen dúrys.

Qysqasy, Parlamentke Preziydent Ákimshiligi men Partiya jetekshilerining irikteuinen ótip baryp, partiyalyq tizimmen saylaugha qatysqan ýmitkerlerding qaysysy barsa da – bәribir emes pe?!

Búl ózgeris, óz kezeginde, Preziydent ortagha qoyghan «Yqpaldy Parlament» tújyrymdamasyn nyghaytady, partiyalar arasyndaghy bәsekelestikti kýsheytedi, halyqtyng saylaugha degen senimin oyatady. Eng bastysy, Respublika azamattarynyng memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdaryn saylaugha jәne olargha saylanugha berilgen Konstitusiyalyq qúqyghyn belgili dәrejede qorghaydy...

Ýshinshi, Parlament deputattarynyng sany 300-den kem bolmauy tiyis.

Qazirgi Mәjilisting 98 deputaty men Senattyng 50 deputatyn qosyp, bir palataly parlamet qúrugha 148 deputat sózsiz azdyq etedi.

148 deputat Parlamentke kelip týsken Zang jobalaryn múqiyat qaraugha, zertteuge ýlgirmeydi. Sonymen birge, Preziydentting әr retki Joldaulary men Últtyq qúryltayda, Ýkimetting keneytilgen otyrystarynda bergen tapsyrmalaryn qadaghalaugha da shamalary kelmeydi.

Sondyqtan, Parlament deputattarynyng sany, eng keminde, 300-den kem bolmauy kerek. 350 bolsa, tipti jaqsy...

Tórtinshi, auyldardy saqtap qaludyng jәne damytudyng birden-bir joly – oblys pen audandy memlekettik budjetten ajyratyp, ony tike auyldyq okrugke beru.

Memlekettik Kenesshi Erlan Qarin bauyrym maghan renjimesin, 2022 jylghy Ol kisi bas bolyp jobasyn jasaghan «Sayasy reforma» jemqorlyq pen rubanizasiyany toqtata alghan joq. Kerisinshe, ýdetip jiberdi.

Jalpy jemqorlyqty bylay qoyyp, memleketten bólingen subsidiyanyng ózi dittegen jerine jetpey, jemqorlardyng jemine ainaldy.

Byltyrghy Joldauda Preziydenttin: «Arnayy komissiya 2 million iri qara jәne 3 millionnan astam uaq mal sanda bar, sanatta joq ekenin anyqtady. Egin sharuashylyghy salasynda da osynday jayttar bar ekeni belgili boldy. Shyn mәninde, múnyng bәri – memleketten subsidiya alu ýshin jasalghan kózboyaushylyq...» degeni esterinizde bolar.

Al, biyl Ýkimet basshysy Oljas Bektenov: «Songhy 5 jylda auyldyq eldi mekenderding sany 194 birlikke azaydy. Negizgi sebep – infraqúrylymdyq, ghylymiy-tehnikalyq, industriyalyq jәne óndiristik progress әserinen tuyndaghan ghalamdyq urbanizasiya»,-dedi.

Keshe deputat Erlan Sairov Elbol Seyilhangha bergen súhbatynda otyz jyldyng ishinde 1400 auyldyng joyylyp ketkenin aitty.

Búl endi súmdyq jaghday!

IYә, osyghan deyin Ýkimet auyldy saqtap qalu, rubanizasiyany toqtatu ýshin biraz shara qoldandy. Ol sharany jýzege asyrugha bólingen qarajatty eseptesek, tipti janadan 1400 auyl qúryp shyghatyn aqsha júmsalghan boluy mýmkin...

Eger, osy beti kete beretin bolsa, Qazaqstannyng auyldary, әsirese shekaralyq aimaqtar bos qalary shyndyq.

Sondyqtan, auyldardy saqtap qaludyng jalghyz joly – memlekettik budjetti audan men oblysqa emes, auyldyq okrugterge beru!

Ol ýshin, Ol ýshin, 1. Auyldyq okrugterding shekarasyn aiqyndau kerek; 2. Keminde, 25 adamnan túratyn Auyldyq kenes qúrylu kerek; 3. Auyldyq okrug әkimining qúzyretin taghy da ýsh baghytqa keneytu kerek!

Osy jerde basa aita keteyin, erte me, kesh pe, Ýkimet mening osy jobamdy oryndaugha mәjbýr bolady. Endi keshiktirsek, biz auyldan aiyrylamyz. Uaqyt úttyrmay, býginnen baytay bergen dúrys…

Besinshi, kadr tapshylyghyn sheshuding bir joly – eks-deputattardyng әleuetinen paydalanu.

Elimizdegi kadrlar men mamandar tapshylyghynyng shegine jetkeni sonshalyq, biylghy Joldauynda «Bilikti mamandarymyzdy elge qaytarudyng tiyimdi tәsilderin oilastyryp, qoldanysqa engizu kerek. Kadr tapshylyghyn joi ýshin kóshi-qon sayasatyn da qayta qaraghan jón. Shetelden elimizdi damytugha ýles qosa alatyn myqty mamandardy últyna qaramay tartu – óte manyzdy mindet. Olardyng Qazaqstanda qaluyna jaghday jasau kerek.»,-dedi.

Qazirgi tanda memlekettik qyzmetke baratyn jastardyng sany óte az ekeni belgili.

Sebebi, birinshiden, memlekettik qyzmetkerlerding enbekaqysy az. Ekinshiden, olar zeynetke shyqqanda odan da az aqsha alatynyn óte jaqsy biledi.

Sondyqtan, eks-deputattardy memlekettik manyzy bar qalalar men audannan jogharghyy oryndargha lauazymdy qyzmetke qon mәselesin qarastyrghan jón.

Qasym-Jomart Kemelúly Senatqa on jyl basshylyq etip, sonynda preziydent boldy.

Demek, Parlament – bilikti kadr dayyndaudyng naghyz ústahanasy.

Sondyqtan, Parlament – kadr tapshylyghyn sheshuding taghy bir jolyna ainaluy tiyis. Mening Parlament deputattarynyng sany 300-350-den kem bolmauy tiyis deuimning bir sebebi – osy. Bolashaqtyng eng kemel kadrlary Parlamentten ótip baryp, biyik lauazymdargha jayghasuy kerek...

Sonymen birge, memlekettik qyzmetkerlerge zeynetaqy taghayyndau mәselesin qayta qarap, eks-preziydentting zeynetaqysy sekildi, olargha da lauazymdyq jalaqysynyng seksen prosenti mólsherinde zeynetaqy taghayyndau tәrtibin engizu arqyly da – kadr tapshylyghyn ontayly sheshuge bolatynyn eskergen abzal...

***

Jalpy, men úsynyp otyrghan búl jobalardyng Konstitusiyamen jәne Konstitusiyalyq zandarmen retteletini belgili.

Osy jolghy Parlamenttik reformanyng jobasyn jasaghan kezde Erlan Qarin jetekshilik etetin Júmys tobynyng mening búl úsynystarymdy sózsiz talqygha saluyn, jan-jaqtyly zertteuin jәne jýzege asuyna yqpal etuin súraymyn.

Auyt Múqiybek,

«Qúrmet» ordenining iyegeri

Abai.kz