Halqymyzdyng úly oishyly, danyshpan aqynymyz Abay Qúnanbayúly 180 jasqa toldy dep, ýstimizdegi jyldyng tamyz aiynyng 1-10 – júldyzy aralyghynda dýrkiretip on kýn toyladyq. «Toy tamasha ótti, ghajap boldy», « Abay ómiri men shygharmashylyghyn jana qyrynan tanytqan «oyly toy» boldy», – dep tamsanyp jýrgender de, «Toy tórinde men otyrugha tiyis edim, toygha meni shaqyrmady. Toy-toy bolmady bala-shagha jep ketti», – dep ókpelep jýrgender de bar. Bitken song kemshiligi teriletin qazaqtyng toyy ókpesiz ótpegen. Ýirenshikti әdet. Qalypty jaghday. Al, bizding aitpaghymyz basqa.

Meninshe, Abay sekildi últ ústazynyng toyyn – «Abaytanu» ghylymynyng jetken jetistigimen baghalau shart. Bastauyn últ kósemi – Álihan, ghylymy negizin M.Áuezov qalaghan «Abaytanu» ghylymyna tarihymyzdyng әr kezeninde aituly ghalymdarymyzdyng kóbi Abay shygharmashylyghy turasyndaghy ghylymy enbekteri arqyly óz ýlesterin qosyp otyrypty. «Abaytanugha» qosylghan osynday «iygilikti ýles enbekterdi» saraptar bolsaq – sol enbekterding basym bóligi úly aqynnyng merey toyy qarsanynda jazylghan eken. Kezdeysoqtyq... Bәlkim zandylyq...

Qalay desek te, Abaydyng biylghy 180 jyldyq merey toyy da dәl osynday «iygilikti ýlesten» qúr alaqan qalmaghan synayly. Bizding oiymyzsha, Abaydyng 180 jyldyq merey toyy qarsanynda «Abaytanu» ghylymyna sýbeli bir ýles qosyldy.

Ol – Ontýstik Qazaqstan, Múhtar Áezov uniyversiytetining «Múhtartanu» ghylymy ortalyghynyng basshysy, abaytanushy ghalym Aqjol Qalshabekting Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasynan qúrastyrylghan – «Abay shygharmalarynyng tolyq jinaghy».

Ókinishke oray, búl kitap dәl qazir bizding qolymyzda joq. Sol sebepti de, Aqjol Qalshabek qúrastyrghan «Abay shygharmalary jinaghynyn» ghylymy sapasy turaly sóz qozghau sәl erterek. Desek te, әleumettik «YouTube» jelisining «Kitapal podcast» arnasyna bergen Aqjol Qalshabekting súhbatynan úqqanymyz: kitap Abay shygharmalarynyng Mýrseyit Bikiúly kóshirgen qoljazbasy arqyly qúrastyrylghan. Arab hәripimen qaghaz betine týsip, Abay shygharmalarynyng «týpnúsqasyna» balanyp jýrgen Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasyn – býgingi qoldanystaghy Abay shygharmalarymen salystyrudy avtor basty maqsat etken synayly. Ghylym ýshin úsaq-týiek degen úghym  joq. Qúptarlyq iygilikti sharua.

Aqjol Qalshabekting sózine qaraghanda Mýrseyit qoljazbasyndaghy Abay shygharmalary «týpqoljazbada» qalay jazylsa, esh ózgerissiz, tura sol qalpynda, arab hәripinen býgingi biz paydalanyp jýrgen kirilisa hәripine kóshirilip, qayta basylghan. Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasyndaghy Abay shygharmalary, aqynnyng ongha tarta ózge qoljazbalarymen tekstologiyalyq zertteuler arqyly salystyryla otyryp, bes jýzdey sózden túratyn «Týsindirmeli sózdik» jasalynghan. Jinaqqa Abaydyng hattary da engen. Biz múny Mýrseyit qoljazbasy arqyly Abay shygharmalaryn qúrastyrghan Aqjol Qalshabek kiabynyng basty ereksheligi dep baghaladyq.

Avtor óz súhbatynda: «Abaydyng tura ózi shygharmalaryn qalay jazdy eken», – dep oilaghan adamgha, dәl osy kitapty oqu kerek. Sebebi, Abay óz shygharmalaryn qazaq halqy jәdit (jana, tóte) jazuyna deyin paydalanghan, kýlli týrki júrtyna ortaq qadym «eski» jazumen jazghan», – dey kelip: «Abay eshuaqytta qara sóz jazbaghan. Ol ózining prozalyq shygharmalaryn «kitabu aqyl» (Danalyq kitaby)», – dep ataghan. Al, biz qazir otyz segizinshi qara sóz dep atap jýrgen sózin «Ghaqliyat-tasliqat» dep ataghan», – deydi.

Avtordyng Abay shygharmalaryn kóshirushi Mýrseyit Bikiúlynyng «týpnúsqa qoljazbalary»  dep atap otyrghan qoljazbalar – Mýrseyitting 1905, 1907, 1910 jyldarda jazghan qoljazbalary bolar dep týidik.

Biz qazir Abaydyng «Biraz sóz Qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly» dep atalatyn 46-sózin Abaydyng ózi jazghan «týpnúsqa» enbek dep jýrmiz. Búl pikirding ózi de ghylymy negizde dәleldengen joq. Sebebi, 46-sózben tekstologiyalyq negizde salystyra zertteytindey, 46-sózden basqa «týpnúsqa» dep tanylghan Abaydyng ózge enbekterin ghylymy orta bilmeydi. Sondyqtan da, 46-sózding Abaydyng óz qolymen jazylghan «týpnúsqa enbek» ekendigine kýmәnmen qaraushylar da joq emes. Abay shygharmalary ishinde «týpnúsqa enbek» dep atalyp jýrgen. 46-sózding jaghdayy osynday bolghanda, Aqjol Qalshabekting Abay shygharmalaryn kóshiru júmystarymen ainalysqan Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbalarymen júmys jasauy – zandylyq.

Sóz basynda aityp ótkenimizdey, kórmegen kitap turaly sóz qozghap, pikir aitu mýmkin emes. Sondyqtan da, Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasy arqyly Abay shygharmalaryn qúrastyrushy Aqjol Qalshabektin  «Kitapal podcast» әleumettik arnasyna bergen súhbatynda Abay shygharmashylyghy turaly  aitylghan bir-eki auyz pikiri haqynda ghana sóz qozghaudy jón sanadyq.

Aqjol Qalshabek tilshige bergen súhbatynda: «Mýrseyit Bikiúly orys tilin bilgen. Búqara medresesin bitirgen óte bilimdi kisi bolghan. Ózi Abaydyng shәkirti әri tuysqany. Abay ol kisige sen mening enbekterimdi jinap, jazyp jýresin. Men saghan ailyq tólep túramyn degen. Ol kisi Abaydyng әdeby hatshysy bolghan. Bylaysha aitqanda әdeby agenti ghoy. Eger Mýrseyit bolmaghanda, Abay ólenderi bizge jetpegen bolar edi», – degen pikir aitady.

Ras, bәri emes Abay shygharmalarynyng basym bóligi bizge Mýrseyitting 1905, 1907, 1910-jyldary jazylghan qoljazbasy arqyly jetti. Búl – aqiqat. «Basym bóligi» dep aitu sebebimiz: Mýrseyitting búl atalghan ýsh qoljazbasynda da Abay shygharmalary týgel enbegen. Abay zamanynan býgingi bizge jetken estelikterge qaraghanda, diny sauaty bar, jazuy әdemi Mýrseyitke bir qoy berip, әrkimder Abay ólenderine, әsirese qara sózderine kóbirek tapsyrys berip, jazdyryp alady eken. Olar: «Maghan Abaydyng ana ólenin, myna sózin jazyp ber», – dep, arnayy tapsyrys beretin kórinedi. Mýrseyit Abay ólenderine tapsyrys berushilerding tilegine oray, solar ataghan Abay shygharmalaryn ghana qoljazbagha týsirip otyrghan.

Abaydyng býgingi tanda bizge belgili 172 óleni men 3 poemasy («Eskendir», «Maghsút», «Ázim әngimesi» (ayaqtalmaghan poema) 46 qara sózining Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasy arqyly keyingilerge týgel jetpeuining negizgi sebebi: Mýrseyit Abay shygharmalarynyng ishinde tapsyrys berushilerding ataghan shygharmalaryn ghana óz qoljazbasyna týsirip, bir qoydan satyp otyrghan. Sondyqtan da, Abay shygharmalarynyng Mýrseyit qoljazbasy arqyly keyingilerge týgel jetpeuining negizgi sebebin biz – osy tústan izdeymiz.

Mýrseyitting 1905,1907,1910 jyldary jazylghan bizge belgili ýsh qoljazbasyna qarap, Mýrseyitte ýsh-aq qoljazba bolghan eken dep oilap qalugha bolmaydy. Tapsyrys berushilerding tilegine oray, ol kisi kóp qoljazba jazghan. Bizge belgilisi osy ýsh qoljazba. Qalghan qoljazbalar bizge jetpey joghalyp ketken.

Al endi Abay shygharmalary jazylghan Mýrseyitting qolda bar osy ýsh qoljazbasyn bir-birimen salystyra otyryp, tekstologiyalyq túrghyda arnayy zerttegen ghylymy júmysty óz basym bilmeydi ekenmin. Onday júmys bar dep estigem de joq.

Ghylymy negizdegi tekstologiyalyq taldaular jasalmaghandyqtan da bolar, Mýrseyit qoljazbalaryn «týpnúsqagha» balap, qoljazbagha shýbәsiz senip: «Qoljazbada Abaydyng «Ghylym tappay maqtanba» óleninde «trud», «talap», «tereng oi» dep, Abaydyng «Bireuding kisisi ólse qaraly – ol» óleninde:

Shortanbay, Dulatpenen Búqar jyrau

Óleni bәri jamau, bәri qúrau, – dep jazylghan. Sondyqtan, óleng qoljazbada qalay jazylsa, tura solay qabyldauymyz kerek», – dep jýrgen abaytanushylar da bar.

Abay ólenderinde talas tudyryp otyrghan «trud» sózi men «bәri» sózi, tura sol Mýrseyit qoljazbasynyng ekinshi núsqasynda «talap», «enbek», «tereng oi» dep, al, «bәri jamau, bәri qúrau» sózi «biri jamau, biri qúrau» dep berilgen. Búl – bir ghana mysal. Qoljazbada múnday mysaldar tolyp jatyr. Búl neni bildiredi?

Búl degenimiz – Abay ólenderin kóshirushi Mýrseyit Bikiúly, Abay ólenderining barlyghyn eng әueli bir dәpterge tolyq kóshirip jazyp, sol dәpter arqyly ghana basqalargha kóshirip bermey, zeyini men jadysyna senip, ózi jattap alghan Abay ólenderi arqyly, el adamdarynyng Abay shygharmalaryna bergen tapsyrysyn oryndap otyrghan, – degen boljamdy baylamgha keluge tolyq negiz bar. Bolmasa, Mýrseyit qoljazbasyndaghy Abay ólenderindegi bir sóz týrli núsqada jazylyp, tekstologiyalyq auytqulargha úshyrauyn basqasha qalay týsindiruge bolady?

Al, Aqjol Qalshabek myrza óz súhbatynda: «Abaydyng tura ózi shygharmalaryn qalay jazdy eken dep oilaghan adamgha, dәl osy enbekti oqu kerek», – dep, Mýrseyit qoljazbasy arqyly qúrastyrylghan óz kitabyn oqugha kenes beredi.

Mýrseyit qoljazbalaryn «týpqoljazba» dep ataghan A.Qalshabek  Mýrseyit qoljazbalaryn «týpnúsqagha» balaytyn sekildi. Ol óz súhbatynda: «Abaydyng «talap», «enbek», «tereng oiy» Mýrseyit qoljazbasynyng ekinshi núsqasynda «talap», «trud», «tereng oi» dep berilgen. Biz «trudty» « enbek» dep Mýrseyitting birinshi qoljazbasy boyynsha aldyq», – degen A.Qalshabek Mýrseyit qoljazbasynyng eki týrli núsqasy baryn ózi de bilip otyr. Sonda, Abaydyng bir sózi eki týrli bolyp jazylyp jýrgen Mýrseyit qoljazbasyn qalaysha týpnúsqagha balap, «týpqoljazba» dep atay alamyz?

Bizding týsinigimizdegi «týpnúsqa», ol – avtordyng óz qolymen jazylghan shygharmalary. Al, qalghan qoljazbalar – meyli ony kim jazsa da, «kóshirme» nemese «kóshirme qoljazbalar» dep atalady. Boldy. Ghylymda «týpqoljazba» degen úghym joq. Búl – ghylymnyng «әlip-biyinen» habary bar kez-kelgen adamgha belgili jaghday. Sondyqtan, biz býgin qalay dep atasaq ta, Mýrseyit qoljazbalary – týpnúsqa emes – qoljazba! Al, qoljazbagha qarap Aqjol Qalshabek aitqanday «Abaydyng tura ózi ólendi qalay jazghanyn» mýldem bile almaymyz. Sebebin taghy da qaytalaymyz: Qoljazba – týpnúsqa emes!

Qoljazba degennen shyghady, «Abaytanu» ghylymynan beyhabar, «Kitapal podcast» әleumettik arnadaghy Aqjol Qalshabek súhbatyn sonyna deyin kórgen qarapayym kórermenge «Búghan deyin Abay shygharmalary jazylghan Mýrseyit qoljazbasyn eshkim bilmegen eken-au» degendey oy qalyptasyp qalary haq. Sebebi, súhbattaghy A.Qalshabek sózinen «...búl býgingi abaytanudaghy ýlken janalyq» degen kóterinki, astarly oidy angharghanday boldyq.

Osy orayda aitpaghymyz: A.Qalshabek tilimen aitqanda «týpqoljazba» atalyp otyrghan Abay shygharmalary kóshirilgen Mýrseyit Bikiúlynyng qoljazbasyn, arydaghy alghashqy buyn abaytanushylardy aitpaghannyng ózinde, býgingi tandaghy abaytanushylar Túrsyn Júrtbay, Asan Omarov, Pәkizat Áubәkirova sekildi abaytanushylar týgel biledi. Búlardyng ishinde M.Áuezov atyndaghy әdebiyet institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymynyng kanditaty Pәkizat Áubәkirova Mýrseyit qoljazbasynyng týpnúsqasymen tikeley júmys jasaghan maman-tekstolog. Sondyqtan da, búghan deyin Mýrseyit qoljazbasyndaghy Abay shygharmalary «Abaytanu» ghylymyna belgisiz bolyp kelipti degen oy – qate tújyrym. Bir sózben aitqanda, 1905,1907,1910-jyldarda jazylghan Mýrseyit qoljazbalaryn bir-birimen salystyryp, olargha ghylymy negizdegi tekstologiyalyq zertteuler jasalmady demesek, Mýrseyit qoljazbalaryndaghy Abay shygharmalary – «Abaytanu» ghylymyna ejelden belgili kóp qoljazbalardyng biri ghana. Sondyqtan, búl jerde búghan deyin belgisiz bolyp kelgen Abay shygharmalary tabylghanday «...bórikti aspangha atyp, attan saludyn» (Múqaghali) týkke de qajeti joq.

Qazir biz Abay turaly aitqanda, qalasaq ta, qalamasaq ta Múhtar Áuezovke jýginemiz. Sebebi, «Abaytanudyn» ghylymy negizin qalaghan – Múhtar Áuezov.

Biz búl jerde Abay tughan ólkening tumasy Múhtardyng Abay ólenderimen «til syndyryp», Abay turasynda XX ghasyrdyng basynda jas Múhtardyng Jýsipbek Aymauytúlymen birge jazghan «Ekeudin» maqalasynan bastap, 50-jyldardyng alghashqy shiyreginde jazghan «Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly» atty ghylymy monografisy aralyghynda jazghan ghylymy enbekteri men 1927-1933,1940, 1944, 1950 jyldary tórt ret tolyqtyryp jariyagha shyqqan Abaydyng ghylymy ómirbayany men Múhtardyng ótinishi men Abay turaly jazylghan Kópbay men Túraghúl estelikterining týsin-týstep, atyn ataudan aulaqpyz.

Dey túrghanmen, bir mәseleni atap ótkimiz keledi: «Abaytanu» ghylymy tarihyndaghy eng kórneki ghalymdar: Abaydyng aqyndyq mektebi men shәkirtteri turaly jazghan Qayym Múhametqanovtyn, Abay poeziyasynyng poetikasy turaly jazghan jazushy Tәken Álimqúlov, akademikter Qúdaybergen Júbanovtyn, Zәky Ahmetovtyn, Abaydyng «tolyq adam» (M.Áuezov múny óz enbeginde «gormonichnaya lichnosti» dep ataydy) turaly ilimin qalyptastyrushy Mekemtas Myrzahmetúly men abaytanushy ghalym Túrsyn Júrtbay men «Tolyq adam» ilimin Abaydyng «Ghaqliyat-tasdiqat» dep atalatyn ghylymy traktatyn talday otyryp terendetken Asan Omarovtyn, Abaydyng filosofiyalyq kózqarastary turaly jazghan filosof-ghalymdar Gharifulla Esim men Dosym Omarov enbekterin oqyghanda, Múhtar Áuezovting Abay ómiri men shygharmashylyghy turaly jazylghan maqalalary men monografiyasynda aitylatyn ghylymy oilardyng silemi anyq kórinip, angharylyp túrady.

Sóz joq, óz enbekteri arqyly jogharyda aty atylghan ghalymdar esimi «Abaytanu» ghylymynda mәngilik qalary haq. Desek te, qazir Abay turaly ne aitsaq ta, aldymyzdan Múhtar Áuezov shyghady. Sodan, amal joq biz Áuezovke jýginemiz. Mýmkin, ghúlama ghalym Áuezovting ghylymy fenomenining qúpiyasy da osy bolar. Osy orayda, belgili abaytanushy ghalym Asan Omarovtyng M.Áuezov turaly búl kýnde ghylymy ainalymgha týsip, qanatty sóz bop ketken «Áuezov – bas abaytanushy» degen sózi eske týsip otyr. Anyghy sol: Biz qazir Abay turaly ne aitsaq ta, bas abaytanushygha soqpay óte almaymyz.

Mine, osy bar ghúmyryn Abaygha arnaghan bas abaytanushy Múhtar Áuezov Abaydyng shygharmashylyq zerthanasy men onyng óleng jazu ghúrpy turaly bylay deydi: «98-jylghy osy óleng jazylghan song (avtor búl jerde Abaydyng «Ólsem ornym qara jer» ólenin aityp otyr)  ghana ózining búdan búryn jazghan barlyq ólenderin jinalsyn degen. Bizge búl júmys qanshalyq ghajap kórinse de, osy 98-jylgha deyin Abaydyng ólenderi jinalmaghan bolatyn da, Abay ózi bir jazyp tastaghan ólenin qaytadan joqtap, «Pәleni-týleni bar edi» dep, esine alghan da emes. Árqashan keyde kitap oqyp otyrghanda, keyde jәy bir oilarmen qozghalyp otyrghanda, qolyna bir paraq qaghaz ben qarandash alyp, aitpaq ólenin jazyp tastaydy.

Sodan qasynda otyrghan balalary, inileri, ya jәy bir el adamdary bolsa da qaltasyna salyp alyp jýrip ketedi de, birden bireu jazyp alyp jattaydy, keybirin әnge qosyp dombyramen aityp jýredi.

Óleng jazu qyzmeti osy siyaqty bolghandyqtan, qazir bizding qolymyzgha Abaydyng óz qolymen jazghan sózding birde-biri jetpey otyr. Barlyghy da el jigitterining qaltasynda, qoyny-qonyshynda jýrip tausylyp, joghalyp bitken», – deydi. (M.Áuezov. 153-bet. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, «Sanat» - 1997.)

Al, endi Áuezov 98-jyldan búryn jazylghan ólenderi «jinalsyn» degen Abay pәrmenining qalay oryndalghany haqynda: «Abay 98-jylgha sheyin ólenderin eskermey, qalay-bolsa solay jibere salady da, eskirgen uaqytynda da ózi jiyp týzemey, balalaryna jinalsyn dep ghana tapsyrumen toqtaydy», – dey kelip: «Aqyndyq jolyndaghy qyzmetimen , sol qyzmetting jaryqqa shyghyp  jayylu qyzmetine qaraghanda, Abaydyng boyyna bitken aqyndyq iri quatynyng ózi de, sol quattyng barlyq asyl qasiyetine layyqty kýtimdi kóre almaghan», – degen qorytyndy jasaydy. (M.Áuezov. 157-bet. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, «Sanat» - 1997.)

Áuezov «Abaydyng 98-jylgha deyingi ólenderining barlyghy da el jigitterining qaltasynda, qoyyn-qonyshynda jýrip joghalyp ketti. Abay joghalyp ketken ólenderining «pәleni-týleni bar edi» dep izdemegen. Al, eskerip, izdegen uaqytynda «jinalsyn» dep balalaryna tapsyrma berumen ghana toqtaydy dese, A.Qalshabek: «Abay Mýrseyitke kelip, sen mening ólenderimdi jinap, jazyp jýr. Men saghan ailyq tólep túramyn», – dep aitqan deydi. (YouTube әleumettik jelisi. «Kitapal podcast» arnasyna bergen súhbatynan) Kimge senemiz? Áuezovke ma, joq әlde, Aqjol Qalshabekke me?

Bar sanaly ghúmyryn Abay ómiri men shygharmashylyghyna baghyshtaghan ghúlama ghalym M.Áuezovting sózine qaraghanda, Abay ózining aqyndyq daryn quaty men shygharmalarynyng keyingi taghdyryna nemqúrayly qaraghan. Búghan qarap «Abay ózining kim ekenin bilmepti», – degen úghym qalyptasugha tiyis emes. Kerisinshe, Abay ózining kim ekenin jaqsy bilgen.

Bilmese:

Men bolamyn demender

Ayaqty alshang basqangha.

Eki kózing alaqtap,

Qúr qaraysyng aspangha, – dep, aitar ma edi?

«Ne kónilde, ne kórgen kýninde tynyshtyq joq», – dep (1-qara sóz) nalyghan Abay sózine qaraghanda, ghylym bilimnen maqúrym kóp nadannyng ortasynda ómir sýrgen danyshpan Abaydyng kim ekenin aqynnyng qoghamy men ortasy bilmedi, týsinbedi de. Osyny tereng týisingen Abay ózining aqyndyq daryn kýshi men shygharmalarynyng keyingi taghdyryna nemqúrayly qarap, ólenderining jinaluyna tereng mәn bermegen sekildi. Bolmasa, shashylyp, joghalyp ketken shygharmalarynyng keyingi taghdyryna nemqúraydy qaraghan Abay minezin qalay týsinuge bolady?

Meyli, biz býgin aqyn shygharmalarynyng jinaluy men keyingi taghdyry turaly ne desek te, әleumettik jelining «Kitapal podcast» arnasyna súhbat bergen Aqjol Qalshabek aitqanday, Abay Mýrseyitke: «Sen mening ólenderimdi jinap, jazyp jýr. Men saghan ailyq tóleymin», – dep ómirinde aitpaghan. Abay solay depti degen derek te esh jerde joq. «Abaytanu» ghylymy mýldem bilmeytin, estimegen búl janalyqty abaytanushy Aqjol Qalshabekting qaydan «sýirep» kelgeni mәlimsiz. Óz qiyalyndaghy kórging kelgen nәrseni shyndyq dep qabyldau – ghylym ýshin asa ziyandy әreket. Eger, A.Qalshabek aitqanday, Abay ólenderin Mýrseyitke ózi aityp jazdyrghanda, onda, býgingi «Abaytanu» ghylymy mýldem basqasha keyipte damyghan bolar edi.

Búlay aituymyzdyng negizgi sebebi: Abay ómiri men shygharmalaryn ghylymy negizde jýielep, Abay ólenderine tekstologiyalyq júmystar jýrgizip, «Abaytanu» ghylymynyng negizin qalaghan, jan-jaqty bilim iyesi M.Áuezov – altynnan qymbat uaqytynyng kóbin týrli qoljazbadaghy Abay ólenderine tekstologiyalyq júmystar jasap, olardy ghylymy negizde jýieleuge emes, Abaydyng dinge qatysty kózqarastary men shyghystyq, batystyq, filosofiyalyq oilaryn terendete týsuindiruine júmsaghan bolar edi. Mýmkin, sonda býgingi tandaghy «Abaytanu» ghylymy basqa biyikke kóterilip, Abay sózderi qazirgi qazaq qoghamynyng iydeologiyasyna ainalghan bolar ma edi?

Býgingi «Abaytanu» ghylymyna әdebiyetshi, tarihshy, әri shyghystanushy-turkolog, filosofiya men teologiyadan tereng maghlúmaty bar, Múhtar Áuezov sekildi ghúlama túlgha qajet-aq bolyp túr.

Abay Qúran-Kәrim haqynda:

Qúran ras, Allanyng sózi-dýr ol

Tәu’iyline jeterlik ghylymyng shaq, – dep aitqan Abay sózi aqynnyng tura ózine qarata aitylghanday. Býgingi tanda  Abaydyng ózi turaly sóz aitu ýshin de, jan-jaqty ghylymy dayarlyghy mol kәsiby túlgha boluyng shart. Sebebi, Abay shygharmashylyghy kýlli ghylymnyng toghysqan jeri. Biz múny Abay shygharmashylyghyna dendep engen sayyn tereng týisinip, ne isterin bilmey, jaghalaudan múhiytqa telmire qarap túrghan sharasyz sәbiyding keyipine kýnde týsemiz. Búl – Abay shygharmashylyghyn terenine boylaghan әrbir sanaly jangha anyq bayqalatyn jaghday.

Al, endi myna súraq tóniregine kónil bóleyikshi: M.Áuezov Mýrseyitti bilgen be? Áriyne, bilgen.

M.Áuezov: «Abaygha tuysqan dos bolyp ketken tatar moldalary: Ghabithan, Múhammedkәrim (kishkene molda), Mahmud (kishkene moldanyng balasy) jәne qazaqtan shyqqan Mýrseyit, Samarbay, Ybyray, Hasen, Dayrabay siyaqty bala oqytushylar Abay ólenderin kóp kóshirip taratyp otyrady... Búlardyng ishinde Mýrseyit bir kitapty bir qoygha satushy edi...», – deydi. (M.Áuezov. 18,75-better. Abay Qúnanbaev monografiyalyq zertteu. Almaty, 1995.) Áuezov búl jerde «bir kitap» dep, Mýrseyit kóshirgen Abay shygharmalarynyng jinaghyn aityp otyr.

Kórip otyrghanymyzday, Áuezov tek Mýrseyit qoljazbasyn ghana emes, sol zamanda Abay ólenderin kóshirip jazghan Mýrseyitten ózge Ghabithan, Múhamedkәrim, Samarbay, Ybyray, Hasen, Dayrabay sekildi Abay ólenderin kóshirushilerdi týgel bilgen Hәm olar jazghan Abay shygharmalarynyng qoljazbalaryn bir-birimen salystyra otyryp, olargha tekstologiyalyq taldaular jasaghan. Bir sózben aitqanda, Mýrseyitten ózge taghy da birneshe adam Abay shygharmalaryn kóshiru júmystarymen ainalysqany Áuezovke ejelden maghlúm bolghan. Sondyqtan: «Abaydyng ózi ólendi qalay jazypty dep oilaghan adam, Mýrseyit qoljazbasyn oqysyn», – dep Mýrseyit qoljazbasyn «týpnúsqagha» balaghan súhbattaghy Aqjol Qalshabek pikirining ghylymy negizi óte tómen.

Aytpaghymyz: Eski qadym jazuyn, týrik tili men kóne shaghatay tilin de tereng bilip, SAGU-dyng (Orta Aziya uniyversiyteti) turkologiya kafedrasynyng aspiranturasyn bitirgen, jan-jaqty bilim iyesi turkolog M.Áuezov – Abay shygharmalaryn kóshirgen Kishkene molda, Ghabithan, Mýrseyit, Mahmud, Samarbay, Hasen, Dayrabay qoljazbalarymen júmys jasaghan alghashqy tekstolog-ghalym ekenin úmytpauymyz kerek.

Tekstologiya yaghny mәtintanu ghylymy – mәtin mazmúnynyng tarihiy-әleumettik jaghdayyn tereng biletin, mәtindegi sózderding tarihi-etimologiyalyq maghynasyn ózge  mәtindegi sózdermen salystyra otyryp zertteytin, «iynemen qúdyq qazghanday» azapty júmysty talap etetin ghylym.

Al, Abay shygharmalarynyng mәtintanushysy – Abay zamany men onyng ósken ortasyn jete biluding ýstine, ol mindetti týrde әdebiyetten, tarih pen lingvistikadan hәm filosofiya men teologiyadan mol ghylymy habary bar adam boluy shart. Sondyqtan da biz M.Áuezov – Abay shygharmalarynyng tekstologiyasyn ghylymy túrghydan jan-jaqty zertteuge dóp kelgen túlgha boldy deymiz.

1933-jyly jaryq kórgen Abay shygharmalarynan bastap, ómirining sonyna deyin Abay shygharmalaryn qúrastyryp, jәriyagha shygharumen ainalysqan M.Áuezov – elden jinastyrghan Abay ólenderimen birge, Abay shygharmalaryn kóshirgen kóshirushilerding qol jazbalarymen tikeley ózi tekstologiyalyq júmystar jasay otyryp, sodan song ghana qoljazbadaghy ólendi Abay shygharmalarynyng jinaghyna engizgen. Abay shygharmalarynyng eki tomdyghyn baspagha dayyndauda, M.Áuezov tobynda júmys jasaghan professor Ysqaq Dýisenbaev Mýrseyit qoljazbalarynyng 1905,1907,1910-jyldardaghy ýsh birdey núsqasyn aldyna jayyp tastap, olardy bir-birimen salystyra otyryp, qoljazbalarmen tekstologiyalyq júmys jasaghan akademik M.Áuezovting bilimdarlyghy men enbekqorlyghyn M.Áuezov turaly óz esteliginde tamasha aityp ótedi. (Múhtar Áuezov turaly estelikter. 72-bet. Almaty «Bilim» 2007.)

Tek búl ghana emes, akademik Rabigha Syzdyqova men Qayym Múhametqanovtyng Abay shygharmalarynyng tiline baylanysty jazylghan tekstologiyalyq enbekterding de bastauynda ghúlama ghalym M.Áuezov túr. Bizding búl aitqanymyzgha Qayym Múhametqanov pen Rabigha Syzdyqova tarapynan әr jyldarda aitylghan, jazylghan estelikter tolyq dәlel. Bir sózben aitqanda, Abaygha baylanysty jazylghan kýrdeli zertteu enbekterining barlyghynyng bastauynda Múhtar Áuezov túr.

Sondyqtan da, biz M.Áuezovti bas abaytanushy (A.Omarov) dep atay otyryp, «Abaytanu» ghylymynyng negizin salghan ghúlama ghalym deymiz.

Shyn mәnine kelgende, Abaydy tiriltip, últymyzben qauyshtyrghan – keybir zertteushilerimiz aityp jýrgendey Kәkitәy emes – Múhtar Áuezov.

Ras, 1909-jyly Abay ólenderining alghashqy jinaghyn Sankt-Peterburgtegi Iliya Buraganskiyding baspasynan shygharghan – Kәkitay. Biraq, Kәkitay shygharghan Abay ólenderining alghashqy jinaghyna redaktorlyq jәne korrektorlyq júmystar jýrgizilmegendikten, jinaqtaghy Abay ólenderi mәtinderinde kóptegen qatelikter ketken. Búl – bir. Ekinshiden, Kәkitay shygharghan Abay ólenderining búl jinaghynda da, aqyn ólenderi týgel emes. Abaydyng әkesi Qúnanbaygha, aghasy Tәkejannyng balasy Maqúlbaygha shygharghan joqtaulary men inisi Ospan, balasy Ábdirahmannyng ólimine baylanysty jazylghan ólenderi – otbasy mýshelerine arnalghan «otbasylyq» ólender, al, aqynnyng mahabbat lirikalaryn jeke basynyng ólenderi dep, tughan kýieu balasy Dýtbaygha arnaghan «Bolys boldym, mineki» óleni men «Qyzdargha», «Nazargha», «Jaqsylyqqa» arnalghan ólenderin «el adamdaryn ókpeletip alamyz» degen aqynnyng jaqyndary – baspagha jibertkizbegen. Mine, osynday minәiy sebepterge baylanysty, Kәkitay shygharghan Abay ólenderining alghashqy jinaghyna aqyn ólenderi týgel enbegen.

Men búl jerde Abay ólenderin baspadan alghash shygharghan Kәkitay enbekterin tómendetuden aulaqpyn. Dey túrghanmen, Abaydy tiriltken – Kәkitay, – degen pikirmen de kelise almaydy ekenbiz.

Jogharyda aitylghan mәselelerding bәri – Aqjol Qalshabekting әleumettik jelidegi «Kitapal podcast» arnasyna bergen súhbatyndaghy pikirlerinen keyingi tuyndaghan oi.

Qalay desek te, Aqjol Qalshabekting Mýrseyit qoljazbalaryndaghy Abay ólenderin eski qadym jazuynan qazir biz qoldanyp jýrgen kirill hәripine kóshirip tekstologiyalyq júmystar arqyly qoljazbagha «Týsindirme sózdik» jasauy ýlken qajyrly qayratty qajet etetin shygharmashylyq júmys. Sondyqtan da biz Aqjol Qalshabekting Mýrseyit qoljazbalary arqyly Abay shygharmalaryn jariyagha shygharuyn – «Abaytanugha» qosylghan bir ýles dep baghalaymyz.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, Mýrseyit qoljazbalary abaytanushylargha búrynnan belgili. Búl qoljazbamen M.Áuezovten bastap, jogharyda aty atalghan abaytanushylardyng barlyghy derlik júmys jasaghan. Tek bir «әttegen-ayy» – Mýrseyitting bizge belgili osy ýsh qoljazbasyn bir-birimen salystyra otyryp, olargha ghylymy negizdegi tekstologiyalyq júmystardyng jasalmaghandyghy. «Abaytanu» ghylymynda oryn alyp otyrghan osy «әttegen-aydyn»  ornyn abaytanushy Aqjol Qalshabek – Mýrseyit qoljazbalary arqyly ózi qúrastyrghan «Abay shygharmalarynyng tolyq jinaghynda» ornyna keltirse, «Abaytanugha» qosylghan shyn mәnindegi ghylymy ýles bolar edi.

Mýrseyit qoljazbasyndaghy Abay shygharmalarynyng jariyagha shyghuy – oqyrman ýshin, әsirese – Abaytanu ghylymy ýshin ýlken iygilikti janalyq. Sondyqtan da, Mýrseyit qoljazbasyndaghy Abay shygharmalaryn jaryqqa shygharghan Aqjol Qalshabekting búl enbegin – danyshpan aqynnyng 180-jyldyq mereytoyy kezeninde «Abaytanugha» qosylghan sýbeli ýles dep baghaladyq.

Núrghaly Mahan

Abai.kz