«HH ghasyrdyng ýzdik futbolshysy – Pele» ekeni belgili. Alayda búl pikirmen kelispeytinder de kóp. Qaybir jyly internet arqyly jýrgizilgen saualnamada kópshilikting dauys beruimen әigili argentinalyq daraboz Diyego Maradona futbol korolinen ozyp ta shyqqan. Yaghny resmy jenis danqty braziliyalyq jaghynda bolghanymen, qoghamdyq pikir qorytyndysy әlem jankýierleri arasynda Maradonanyng esimi de erekshe oryngha ie ekeni bayqalady.

Maradona jәne Pele

Pelening oiynyn sapasy kónil kónshitpeytin kóne beynetaspalardan bolmasa, kózimizben kóre alghan joqpyz (óitkeni ol jasyl alanda jarqyldaghan jyldary jaryq dýnie esigin ashpaghan da edik). Al Maradonanyng qanshalyqty maytalman ekenine, ol qatysqan tórt әlem chempionatyn da tamashalaghandyqtan, әldeqashan kózimiz jetken. «Peleden Maradona myqty» dep dauys berip jýrgender de sol bizding zamandastar bolsa kerek. Al býgingi bozbaladan pikir súrasan, ekeui de jayyna qalyp, әlde Messiydi, әlde Krishtianu Ronaldudy atauy әbden mýmkin.

Degenmen Diyegogha kóshelik. Oiyny, tenbil dopty qalauynsha biyletetin tehnikasy, alandaghy ahualdy kóz qiyghymen-aq qapysyz baqylaytyn súnghylalyghy, kez kelgen oiynshyny aldap óte alatyn driblingi, aiyp dobyn dәl soghatyny, әriptesterine ynghayly, qarsylastaryna qolaysyz pas shygharyp bere alar sheberligi, qajet kezde ózi de mergendik tanyta bilui – futboldaghy qasiyetterining bәri jaghynan ol Pelemen taytalasa alady. Sportqa әues jasóspirimderge ýlgi bolatyn-aq futbolshy. Alayda onyng danqty braziliyalyqpen salystyrugha da kelmeytin túsy – jasyl alannyng syrtyndaghy tirshiligi. Eger futbol koroli dop tebudi qoyghan song da, ózin biznes, muzyka, kino, memlekettik qyzmet salalarynda jaqsy qyrynan kórsete alsa, Maradona, kerisinshe, esirtkige tәueldilikke úshyrady, ústamdylyq tanytpay, talay jerde BAQ ókilderimen ústasty, qaybir jyly tipti olargha qaratyp oq ta atty! Pele bú dýniyeden ensesin tik ústap ótti, boyyna artyq may jighan joq. Diyego oghan búl túrghydan da ilese almady: bapkerlikpen ainalysyp jýrgen jyldary biraz aryghanymen, búdan birneshe jyl búryn tipti semirip ketken bolatyn...

Myna sәikestikti qaranyz: kez kelgen saladaghy jaryq júldyzdar turaly sóz bola qalghanda, biz «múnday talanttar jýz jylda bir-aq ret tuatyn bolar?» dep әspetteymiz ghoy. Áriyne, búl – әsireleu. Degenmen shyn mәninde úly futbolshylardyng aragha qansha jyl salyp dýniyege keletinin eseptep shygharu qiyn emes eken: Pele 1940 jyldyng 23 qazanynda, al Maradona 1960 jyldyng 30 qazanynda tughan. Demek, 20 jylda bir ret...

Maradona jәne tenbil dop

...Tórt qyzdan keyin dýniyege kelgen túnghysh úldyng (búdan keyin taghy eki úl, bir qyz bar) bolashaqta býkil әlemge әigili futbol júldyzy bolatynyn әkesi Diyego men anasy Dalima sezdi deymisiz. Ekeuine shiyettey bala-shaghasynyng qarnyn toyghyzudyng ózi әjeptәuir uayym edi. Qoly bosay qalsa, dop tebuge әues kishkentay Diyegonyng qyzyghushylyghyna dúrystap kónil bóluge de múrshalary bolghan joq. Maradona alghashynda mektep komandasynda oinap jýrdi. Jasy ongha tolghanda onyng qimylyna «Arhentinos Huniors» klubyna talantty jas jetkinshekter izdep jýrgen maman Fransisko Korneho nazar audarady. Osynday jasóspirimderding basyn qosqan ol balalargha tenbil doptyng qyr-syryn ýiretip, jas komandalar arasyndaghy dodagha qatystyrady. Sol kezderi Ontýstik Amerikadaghy eng myqty balalar újymy sanalatyn «Riyver Pleytti» búlar 7:1 esebimen talqandaydy, onyng 5 golyn Maradona soghady. «Diyego sol kezding ózinde futboldyng barlyq qyr-syryn biletin. Ol bir aghash quyrshaq syqyldy edi, qalay iyterseng de qúlamay, sýrine-qabyna qayta týzelip, jýgirip kete beretin» dep eske alady Korneho. Keyin negizgi qúramgha alynghan D.Maradona «Arhentinos Huniors» sapynda 166 matchqa qatysyp, 116 gol soqqan.

1979 jyly Argentinanyng jastar qúramasy Japoniyada ótken Álem chempionatynda bas jýldeni iyelendi. Diyego Ontýstik Amerikanyng ýzdik oiynshysy atandy. Keler jyly da solay tanylghan Maradonany 1981 jyly «Boka Huniors» 3,6 million dollargha satyp aldy. Onyng sapynda talantty futbolshy el chempiony atanyp, 40 oiynda 28 gol soqty. Sosyn Diyego ispandyq «Barselonada» 2 jyl, italiyandyq «Napoliyde» 7 jyl oinady.

Últtyq qúramagha Maradona 18 jasynda, sonau 1978 jyly-aq shaqyrylghan bolatyn. Alayda bas bapker Luis Sesar Menotty jas talantty óz elinde ótetin әlem chempionatyna qatysar 22 ýzdikting qataryna qospady. «Sol kezdegi mening basymdaghy jaghdaydy eshkimge de tilemeymin, – deydi danqty futbolshy «Diyego degen – Men» atty kitabynda. – Komandamen birge aigha juyq jattyghu jiynynda bolyp, bәribir tandaulylardyng qataryna ilige almau boyynda namys oty laulaghan maghan óte auyr tiydi. Luke, Galiego sekildi birer jigit bolmasa, qúramgha engen qalghan oiynshylardyng birde-biri meni júbatpaq týgili, qasyma da kelgen joq. Kýiingennen qolymdy bir-aq siltep ketip qaldym».

Onyng әlemdik dop dodasyndaghy túsaukeseri 1982 jyly boldy. Alayda Argentina qúramasy búl joly toptyq kezennen ótkenimen, jýldeli oryndargha ilige almady, al Diyego braziliyalyqtarmen kezdesude Batistanyng ishinen teuip, alannan quyldy. «Búl jerde Batistanyng esh jazyghy joq edi, – dep eske alady Maradona. – Shyn mәninde, meni әbden yzalandyryp bitken Falikao-túghyn. Sony tebem dep sermegen ayaghym әlgi bayghúsqa tiyip ketti».

Maradona jәne «Qúdaydyng qoly»

Maradonanyng baghyn ashqan 1986 jyly Meksikada ótken Álem chempionaty edi. Osy dodada ol tamasha oiyn kórsetip qana qoymay, naghyz kapitan retinde Italiyamen, Urugvaymen bolghan qiyn kezdesulerde komandany algha jeteledi. Al onyng kelesi matchtardaghy erligi jasamystau jankýierlerding әli jadynda. Shiyrek finalda Diyego aghylshyndar qaqpasyna eki gol soqty. 51-minutta ol әuelep kelgen pasqa boyy jetpegen son, dopty qaqpagha qolymen engizip jiberdi. Múny bәri de kórdi, biraq negizgi kóruge tiyis adam – tunistik tóreshi Ben Naser bayqamay qaldy. Baspasóz mәslihatynda Diyegonyng jurnalisterge «bәlkim, gol qolmen soghylghan da shyghar, biraq ol mening qolym emes, Qúdaydyng qoly bolatyn» dep jauap bergeni әli kýnge jyr bolyp jýr. Oghan Angliya qúramasynyng bas bapkeri Bobby Robson: «Qúdaydyng búghan esh qatysy joq. Búl – alayaqtyng qoly!» –  dep jauap qaytarghan bolatyn.

Al arada tórt minut ótkende, óz qaqpasy manynan әriptesi Ektor Enriykeden dop alghan Maradona alty birdey aghylshyndy aldap ótip, býginge anyz bop jetken eng danqty golyn soqty. Álem chempionattary tarihyndaghy eng ýzdik gol sanalatyn búl doptyng soghyluyn ózining «Meksikadaghy futbol toyy» atty kitabynda tanymal jazushy Nesip Jýnisbayúly bylay suretteydi:

«...Ol dop alghan jerden qaqpagha sheyin keminde elu metr edi. Eng әueli esin jighan Batcher boldy. Maradona Batcherdi ә degenshe jolda qaldyrdy. Ózi qaqpagha qaray tarta berdi. Onyng aldynan Stevens, Fenviyk, Sensom jәne Hoddl qoparyla shyqty. Búl jerde basqa bireu bolsa, dopty tezirek әriptesine tastap, bir pәleden tez-aq qútylar edi... Joq, Maradona olay ete almaydy. Sondyqtan da ol basqa emes, Maradona.

Sensom zu etip algha shyqty da, Maradonanyng shylauyna oraldy. Fenvik – Maradonany biletin oiynshy. Bapkeri Robson búghan ony qalay baghudy ýiretken. Maradona Sensomdy da, múny da qapy qaldyrdy. Fenvik sol jaghyn baqqan bop qisaya berdi. Sóitti de, tura ayaqqa jetedi-au degen kezde kóz ilespes jyldamdyqpen ong jaghyn tarpydy. Kózin qatty ashyp dopty izdedi. Áli Maradonanyng ayaghynda bara jatyr. Onyng aldynda Stevens pen Shilton ghana qalypty. Jan úshyra sonynan jýgirdi. Jete alar emes. Búl bosqa jýgirip keledi. Maradona dopty qaqpaqyldap barady. Qarap túrsan, keremet! Ayaghy dopqa tiygeni de bilinbeydi. Beyne bir tenbil dopty jetektep bara jatqanday. Dop jýgirip bara jatqan Maradonamen qatar domalap barady. Mine, dop alyp jýruding klassikalyq ýlgisi búl! Maradona dopqa, dop Maradonagha esh kedergi keltirmeydi. Qaraday dopqa sýrinip ketip, etpetinen týsetinder nemese dopty baghyndyru ýshin bir jýgirip, bir toqtap jatatyndar az ba!

...Stevens doptyng jolyna tosqauyl qongdyng qajettigin sezdi. Sezdi de, boyyna bar quatyn jinady. Al Maradona bolsa búdan qashqaqtamay, qaqpagha tura tartyp keledi. Stevens ony kórdi de, bir ornynda qimylsyz qatty da qaldy. Maradona әli kele jatyr. Ol bolsa sol dopty syrtqa qaghyp jiberui ghana kerek. «Mine, keldi... al tep...». Teuip qaldy. Jerdi teuipti. Maradona Shiltonmen betpe-bet keldi. Shilton búdan әri shydamady. Baghanadan bәrin kórip túrghan. Bes jigitti qamystay japyryp ketken myna Maradonagha tosqauyl bolar endi ózi ghana! Qaqpadan atyp shyqty. Seskenip, tez úryp jibersin degeni. Maradona abyrjyghan joq. Qasqayyp tarta berdi. Shiltongha tipti taqau keldi. «Á, qateliging osy bolar!» dep quana oilap ótti Shilton. Arystansha atyldy ayaghyna. «Mine, mine...». Dopty ústaymyn dep úmtylghan qos qolyna alandaghy shóp qana ilikti. Dereu aunap týsip, Maradonanyng ayaghyna qol sozdy... Ol qaqpagha baryp qalypty. Maradonamen iyq tiresken Fenvikti kórdi. Ýmit oty qayta jandy.

Fenvik dopty da, Maradonany da kórgen joq. Áyteuir ony etpetinen týsirui kerek ekenin ghana emis-emis sezedi. Ol kelip iyghynan qagha bergende, Maradona «mening spektaklim osymen bitti» degendey, sol ayaghynyng alqymymen dopty torgha atty da jiberdi. Ózi búlt etip ongha oiysa qoydy. Fenvik óz-ózinen gýrs etip jerge qúlady...».

Jartylay finalda taghy da Maradonanyng qos dobynyng arqasynda bas bapker Karlos Bilardonyng jigitteri Beligiyadan basym týsti. Finalda da sheshushi dop Diyegonyng tamasha pasynan song soghyldy. Eki dýrkin әlem chempiony atanghan (alghashqysy 1978 jyly) Argentina qúramasynyng shabuylshysy Horhe Validano bolsa: «Meksikada biz qalaysha jeniske jettik, bilesizder me? Óitkeni 21 deni sau oiynshynyng arasynda bir jyndy boldy. Sol jyndy bizge chempionatty útyp berdi!» – dedi.

Maradona búdan keyin de eki ret әlem chempionatyna qatysty. 1990 jyly kýmis jýldeni iyelense, 1994 jyly eshqanday tabysqa jete alghan joq. Kerisinshe, kezinde nashaqorlyghy ýshin ústalyp, jazagha tartylghan oiynshy taghy da óz komandasyn qiyn jaghdayda qaldyrdy. Niygeriyamen oiynnan songhy doping-testte onyng boyynan tyiym salynghan medpreparat – efedrin tabyldy. Sóitip, Maradona chempionatqa mýlde qatystyrylmaytyn boldy. Ol songhy oiynyn 1997 jyly 25 qazanda «Boka Huniorstyn» qúramynda ótkizdi.

Futbol tarihynda Peleden keyingi ekinshi kemenger (keyde tipti birinshi delinedi) retinde býkil әlem moyyndaghan Diyego Maradona osydan bes jyl búryn dýnie saldy. Oghan býkil әlem júrtshylyghy qayghyrdy. Maradonanyng әlem sporty ýshin qanshalyqty manyzgha ie ekenin býkil júrt sonda aiqynyraq úghyndy.

Diyego MARADONA

*Buenos-Ayreske tayau jerdegi Lanus qalasynda dýniyege kelgen;

*tórt Álem chempionatyna qatysyp, altyn (1986) jәne kýmis (1990) jýldelerge ie bolghan;

*әlemdik dop dodalarynyng finaldyq turnirlerinde 21 match ótkizip, 8 dop soqqan;

*Argentina qúramasynyng sapynda 91 oiyn ótkizip, 34 gol salghan;

*Álemning (1986) jәne Ontýstik Amerikanyng 2 dýrkin (1979, 1980) ýzdik futbolshysy;

*«Arhentinos Huniors», Argentina (1976-1981, 1995-1997), «Boka Huniors», Argentina (1981-1982), «Barselona», Ispaniya (1982-1984), «Napoliy», Italiya (1984-1991), «Seviliya», Ispaniya (1991-1993), «Niuell Old Boyz», Argentina (1993-1994) klubtarynda oinaghan;

*Argentina chempiony (1981), Italiya chempiony (1987, 1990), UEFA kubogynyng iyegeri (1989);

*Klaudiya  esimdi әieli, Dalima jәne Djannina atty eki qyzy bar;

*2020 jyldyng 25 qarashasynda qaytys boldy.

Sәken Sybanbay

Abai.kz