“Onshyl әdebiyet” — búl qytayda HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng basynda payda bolghan әdeby qúbylys. Ony kezinde “onshyl element” retinde aiyptalghan, al “Mәdeny tónkeristen” keyin aqtalyp, әdebiyetke qayta oralghan jazushylar qalyptastyrdy.

Van Men – osy әdeby baghyttyng kórnekti ókilderining biri. Onyng "Úiymdastyru bólimine kelgen jas jigit" atty shygharmasy jas kadr Lini Chjenining úiymdastyru bóliminde basynan keshken oqighalary arqyly sol kezendegi burokratizmning jәne basqa da jýielik mәselelerding betin ashady. Van Men qoghamdaghy qayshylyqtargha ótkir kózqaraspen qarap, әleumettik shyndyqty tereng taldaghan.

Uan Menning "Úiymdasyru bólimine kelgen jas jigit" shygharmasy jәne burokratiyany beyneleytin әdebiyet

Uan Men Hebey ólkesining Nanipy uezinde dýniyege kelgen, ata-babasy Hebeyding Sanchjou qalasynan shyqqan. 1934 jyly 15 qazanda Beyjinde dýniyege kelgen. Qytay Kommunistik partiyasynyng mýshesi, QKP 12 jәne 13-shi shaqyrylymynyng Ortalyq komiytetining mýshesi, 8, 9, 10-shy shaqyrylymdaghy Býkilqytaylyq halyqtyq sayasy konsulitativtik kenesting túraqty komiytetining mýshesi. Uan Men – Qytaydyng zamanauy jazushysy, ghalym, búrynghy mәdeniyet ministri, Qytay jazushylar qauymdastyghynyng qúrmetti tóraghasy.

"Úiymdasytyru bólimine kelgen jas jigit" atty shygharma 1956 jyly jazylghan. Búl kezde Qytay Halyq Respublikasy jana ghana qúrylyp, barlyq salada jedel damu prosesi jýrip jatqan edi. Alayda búl kezende jana jýiening qalyptasuymen qatar, týrli mәseleler de tuyndap jatty. Uan Men búl tuyndysyn qoghamdaghy ózgerister men sol uaqyttaghy kýrdeli әleumettik qúbylystardy tereng taldau negizinde jazdy.

Ángimening sujeti basty keyipker Lini Chjenning uniyversiytetti tәmamdap, Pekin qalasyndaghy bir audandyq partiya komiytetining úiymdastyru bólimine júmysqa ornalasuynan bastalady. Lini Chjen – jas, jigerli, armanshyl, shynayy kommunistik iydeyalargha senetin jas maman. Ol memleket pen halyqqa adal qyzmet etudi, әdildik ornatudy maqsat etedi. Biraq úiymdastyru bólimine kelgen song onyng kózqarasy ómir shyndyghymen betpe-bet keledi.

Múnda ol sheneunikter arasyndaghy burokratiyanyn, qaghazbastylyqtyn, nemqúraydylyqtyng keng etek jayghanyn kóredi. Ol óz ortasyndaghy jauapsyzdyq pen enjarlyqqa beyjay qaray almaydy jәne ony ózgertuge tyrysady.

Úiymdastyru bólimining birinshi orynbasary Lu Shiu – burokratiyalyq jýiening jarqyn ókili. Onyng kәsiby tәjiriybesi mol, júmysynda belgili bir biliktilikke iye. Alayda, jyldar óte kele onyng iydealdary men yntasy joghalyp, enjarlyqqa boy aldyrghan. Ol jii aitatyn "bәri óz ornyna keledi", "asyghystyqqa jol joq" degen sózderi onyng shynayy ústanymyn kórsetedi.

Bir kýni Lini Chjen manyzdy mәseleni kóteredi:

Qapshyq shygharatyn fabrikanyng partiya úiymynda tәrtipsizdik pen nemqúraydylyq oryn alghan, júmysshylardyng tәrtibi nashar, enbek ónimdiligi tómen, al halyqtyng búl mәselege shaghymy kóp.

Lini Chjen búl turaly óz basshylyghyna habarlaydy, biraq Lu Shiu búghan salghyrt qaraydy. Ol mәseleni tereng zertteuding ornyna, "aldymen aqyldasu kerek, asyqpandar" dep sheshim qabyldaudy keyinge qaldyrady. Múnday jauapsyzdyq partiyanyng bedeline, halyqtyng senimine keri әser etetinin týsingen Lini Chjen osy burokratiyalyq jýiege qarsy kýresuge bel buady.

Burokratiyanyng taghy bir kórinisi – Hani Chansini

Audandyq úiymdastyru bólimining óndiristik kәsiporyndardaghy partiya qúrylymyna jauapty qyzmetkeri – Hani Chansini. Ol ózin óte belsendi qyzmetker retinde kórsetkisi keledi. Jinalystarda belsendi sóz sóileydi, týrli bayandamalar men esepter jazady, biraq onyng sózi men isi sәikes kelmeydi.

Shynayy júmys barysyn bilmey, tek joghary basshylyqqa únau ýshin әreket etedi. Ol óz mansabyn oilap, naqty jaghdaydy elemey, tek syrtqy kóriniske mәn beredi. Ol dayyndaghan esepter men bayandamalar shyndyqtan alshaq, shyn mәninde halyqtyng jaghdayyn jaqsartu ýshin emes, tek ózining qyzmetin dәripteu ýshin jazylady.

Jas mamannyng burokratiyalyq jýiemen kýresi

Lini Chjen – endi ghana júmysqa kirisken jas maman. Ol әdildikke senedi jәne burokratiyagha qarsy túrugha tyrysady. Ol halyqtyng mәselesin biylikke jetkizip, olardy sheshu ýshin bar kýshin salady.

Alayda, onyng әreketteri burokratiyalyq apparat ishindegi qayshylyqtardy ushyqtyrady. Ol ózining basshylarymen birneshe ret pikirtalasqa týsedi. Mәselen, Lu Shiumen ol qapshyq shygharatyn fabrikadaghy jaghday turaly qatty daulasqan. Lini Chjen búl mәseleni dereu sheshu kerek dese, Lu Shiu "bәri oilaghanday qarapayym emes, aldymen bәrin zertteu kerek" dep, shyn mәninde sheshim qabyldaudan bas tartady.

Shygharmanyng kórkemdik erekshelikteri

Búl shygharma kenselerdegi kýndelikti júmysty egjey-tegjeyli suretteu arqyly burokratiyanyng týrli kórinisterin ashady. Ángime tek júmys ornyndaghy jauapsyzdyq pen qaghazbastylyqty ghana emes, sonymen birge partiyanyng keybir mýshelerining shynayy ómirden alshaqtap, halyq mýddesin úmyta bastaghanyn kórsetedi.

"Úiymdasytyru bólimine kelgen jas jigit" – Qytay әdebiyetinde burokratiya mәselesin ashyq kótergen alghashqy shygharmalardyng biri. Ol memlekettik qyzmettegi burokratiyalyq kemshilikterdi, jas úrpaq pen eski jýiening arasyndaghy qayshylyqtardy, partiya ishindegi keybir kemshilikterdi batyl kórsetip, keng kólemdi qoghamdyq pikirtalas tudyrdy.

Búl әngime Qytay әdebiyetindegi burokratiyalyq jýieni әshkereleytin jana baghyttyng negizin qalady. Onda burokratiyanyng qoghamgha tiygizetin keri әseri, qyzmetkerlerding jauapkershilikten qashuy, jas mamandardyng әdildik ýshin kýresi shynayy әri kórkem beynelengen.

Ángimening realistik stiyli, batyl jazylghan mazmúny sol kezdegi Qytay qoghamyndaghy mәselelerge tereng ýniluge mýmkindik berdi. Búl shygharma tek әdeby qúndylyq qana emes, sonymen birge әleumettik-sayasy mәnge ie enbek bolyp sanalady.

"Úiymdastyru bólimine kelgen jas jigit" shygharmasynan ýzindi

«Lini Chjen Lu Shiudyng kensesining esigin qaqty.

Lu Shiu ýsteline iyilip, qújattardy qarap otyr edi. Lini Chjen kirgende, ol kózildirigin sheship, qarsy aldyndaghy oryndyqqa ishara jasap, kýlimsirep:

– Syao Lini, otyr. Maghan ne sharuamen keldin?

Lini Chjen oryndyqqa otyryp, qolyndaghy qapshyq fabrikasy turaly materialdardy ýstelge qoydy. Onyng jýzinde alandaushylyq pen asyghystyq bayqaldy.

– Lu ministr, men sizben qapshyq fabrikasynyng jaghdayy turaly sóileskim keledi. Men sonda baryp, zertteu jýrgizdim. Ondaghy jaghday óte kýrdeli. Fabrika diyrektory Van Sinsuani – taza burokrat. Ol óz júmysyn nemqúrayly atqarady, al partiya mýsheleri jauapkershilikten qashady. Júmysshylar tarapynan shaghym óte kóp.

Lu Shiu oryndyqtyng arqalyghyna sýienip, qolyn keudesine aiqastyryp, basyn iyzedi. Lini Chjen sózin ayaqtaghanda, ol asyqpay sóiledi:

– Syao Lini, sen aitqan jayttardan men habardarmyn. Biraq júmysta әrtýrli mәselelerding boluy – qalypty nәrse. Olargha jan-jaqty, obektivti qarau kerek.

– Biraq, Lu ministr, búl mәseleler fabrikanyng óndirisine ghana emes, partiya úiymynyng bedeline de keri әserin tiygizude. Biz múny odan әri soza almaymyz! – Lini Chjen dausyn kóterip jiberdi. Ol nelikten Lu Shiu búghan osynshalyqty salqynqandylyqpen qarap otyr dep týsine almady.

Lu Shiu jymiyp, shylymyn alyp tútatty, sosyn týtindi bayau shygharyp:

– Jastar әrqashan asyghystyqqa jol beredi. Mәseleni sheshu onay dep oilaysyn. Biraq bәrining óz uaqyty men әdisi bar. Qazir jaghday әli tolyq pisip-jetilmedi. Neghúrlym asyqsaq, soghúrlym nәtiyje shyqpaydy. Sondyqtan… jay ghana «solay bola beredi».

– Qalaysha «solay bola beredi» dep aitugha bolady?! – Lini Chjenning ashuy keldi, onyng jýzi qyzaryp ketti. – Biz – partiya qyzmetkerlerimiz. Eger mәseleni kórip, ony sheshuding jolyn izdemesek, onda búl bizding jauapkershiligimizge qayshy keledi! Eger taghy da kýtip otyratyn bolsaq, halyqtyng bizge degen senimi mýldem joghalady!

Lu Shiu Lini Chjenge qarady. Onyng kózderinde jas mamannyng tabandylyghyna degen qúrmet te, ózine tәn ókinish te bayqaldy:

– Syao Lini, sening búl jigering men jauapkershilik seziming maghan únaydy. Biraq sen әli tym jastyqpen, iydealizmmen qaraysyn. Júmys – sen oilaghanday qarapayym emes. Kóp jaghdayda, uaqyt qajet.

– Uaqyt? Qashangha deyin kýtemiz?! – Lini Chjen ashulandy. – Mәsele kýn sayyn ushyghyp barady. Biz jay ghana qiyndyqtan qorqyp, әreketsiz otyra almaymyz ghoy!

Lu Shiu birden jauap bermedi. Ol ornynan túryp, terezege jaqyndap, syrtqa qarady:

– Syao Lini, men de sen siyaqty jas bolghanymda, dәl osylay oilaytynmyn. Árbir mәseleni tez sheshuge bolady dep senetinmin. Biraq ómir – kýrdeli nәrse. Keybir mәselelerdi sheshu ýshin uaqyt kerek. Mysaly, qapshyq fabrikasyn alayyq. Van Sinsuani onda kóp jyldan beri júmys istep keledi. Onyng ózindik baylanys jýiesi bar. Eger ony ornynan alatyn bolsaq, kóptegen basqa mәseleler tuyndaydy. Sondyqtan búl mәseleni jan-jaqty qarastyru kerek.

Lini Chjen ýnsiz qaldy. Ol Lu Shiudyng pikirin qabylday almady, biraq ony qalay joqqa shyghararyn da bilmedi. Birneshe sekundtan keyin, ol senimdi dauyspen:

– Lu ministr, meninshe, biz búl mәseleni tez arada sheshuimiz kerek. Qiyndyqtargha qaramastan, әreket etuimiz kerek. Eger bizde shynayy niyet pen tabandylyq bolsa, kez kelgen mәseleni sheshe alamyz dep senemin!

Lu Shiu búrylyp, oghan qarady. Onyng kózderinde kýrdeli sezimder bayqaldy – bir jaghynan tandanys, bir jaghynan sharshanqylyq.

– Jaqsy, Syao Lini. Men sening tabandylyghyndy qúrmetteymin. Biraq júmysty dúrys jýrgizu ýshin, eng aldymen, strategiya qajet. Sen taghy da oilan, biz búl turaly keyinirek taghy sóilesemiz».

Chjan Syanilyan «Kógaldandyru aghashy» («Jasyl aghash»), «Er adamnyng jartysy – әiel» siyaqty shygharmalarynda ózining ómirlik tәjiriybesin negizge alyp, “onshyl” aidar taghylghan jandardyng qiyndyqqa toly ómiri men ishki jan dýniyesin әserli suretteydi. «Kógaldandyru aghashynda» bas keyipker Chjan Yunlin ashtyq pen ruhany kýizelisting azabyn tartyp, adam tabighatynyng tózimdiligi syngha týsken kezendi bastan keshedi. Al «Er adamnyng jartysy – әiel» romanynda adamgershilik, mahabbat jәne sayasy jaghdaylar arasyndaghy kýrdeli qarym-qatynastar tereng taldanady.

Veysy «Qyzyl magnoliya» jәne «Qashyqqa ketken aq jelken» shygharmalarynda enbekpen týzeu lagerlerining auyr tirshiligin beyneleydi. «Qyzyl magnoliya» romanynda týrme ómiri arqyly Ge Lini siyaqty keyipkerlerding taghdyryn surettey otyryp, “solshyl” sayasy baghyttyng adam bolmysyna tiygizgen joyqyn әserin kórsetedi.

Al «Qashyqqa ketken aq jelken» shygharmasy lageride otyrghan týrli keyipkerlerding taghdyry men olardyng ýmitke degen úmtylysyn әr qyrynan ashady.

Ly Goveni «Ay tútyluy» jәne «Qystaghy kóktem» shygharmalarynda tarihy ózgerister kezenindegi adamdardyng quanyshy men qayghysyn nәzik sezimtaldyqpen jetkizedi.

«Ay tútyluy» keyipkerding erekshe tarihy jaghdayda bastan keshken oqighalary arqyly zamannyng jeke adamgha yqpalyn sipattaydy. Al «Qystaghy kóktem» tuyndysy kýrdeli keyipkerler men oqighalar arqyly revolusiyalyq soghys dәuirinen bastap beybit qúrylys kezenine deyingi tarihy prosesterdi beyneleydi jәne adamgershilik pen tarih turaly tereng oy salady.

Shao Yanisyan esse jәne poeziya janrynda jazghan shygharmalarymen tanymal.

Onyng «Injildi qayta oqu» atty óleni ótkir tilimen jәne tereng filosofiyalyq oilarymen erekshelenedi. Búl tuyndyda ol Injildi jana túrghydan talday otyryp, zamannyng ózekti mәselelerin astarlap jetkizedi, “solshyl” sayasy aghymdy syngha alyp, shyndyq pen әdildikti izdeydi.

Búl jazushylardyng shygharmalary “onshyl әdebiyettin” ózindik әdeby әlemin qalyptastyrdy. Olar “jaraly әdebiyettin” (“Shanheni әdebiyeti”) manyzdy tarmaghy bola otyryp, oqyrmandargha erekshe tarihy kezendi tanugha mýmkindik berdi. Sonymen qatar, búl tuyndylar sol kezdegi oy erkindigi men mәdeny refleksiya tolqynynyng óristeuine yqpal etip, әdebiyetting kópqyrly damuyna serpin berdi.

“Jaraly әdebiyettin” qalyptasuy

Qytay qoghamyna ýlken soqqy bolghan “Mәdeny tónkeris” ayaqtalghannan keyin, halyq ruhany jәne túrmystyq dengeyde tereng oi-tolghanysqa týsti. Osynday tarihy ahualda “Jaraly әdebiyet” (伤痕文学) aghymy dýniyege keldi. “Mәdeny tónkeris” jyldarynda qoghamnyng qalypty tәrtibi búzylyp, kóptegen adamdar sayasy qughyn-sýrginge úshyrady, otbasylar ajyrady, adamgershilik qúndylyqtar ayaqqa taptaldy, iydealdar kýiredi. Intelliygensiya ókilderi qudalanyp, alys auyldargha jer audarylyp, ghylymiy-zertteu jәne shygharmashylyq erkindiginen aiyryldy. Qarapayym halyq ta materialdyq tapshylyq pen sayasy qysymnan zardap shekti. “Mәdeny tónkeris” ayaqtalghannan keyin, úzaq jyldar boyy ishte jinalghan kýizelis pen ashu-yza syrtqa shyghudy talap etti. Ádebiyetke shynayylyqty qaytaru, halyqtyng ýnin jetkizu qajettiligi tuyndady.

Lu Sini U-dyng «Synyp jetekshisi» shygharmasy “Jaraly әdebiyettin” bastamasy bolyp sanalady. 1977 jyly qarasha aiynda búl әngime «Halyq әdebiyeti» jurnalynda jariyalanyp, qoghamda ýlken rezonans tudyrdy. Shygharma synyp jetekshisi Chjan Szunishy kózqarasy arqyly “Mәdeny tónkeristin” jas úrpaqtyng sanasyna tiygizgen keri әserin beyneleydi. Basty keyipkerlerding biri Se Hueymini — solshyl iydeologiyanyng yqpalymen adamdyq sezimderdi, mәdeny bilimdi “qauipti nәrse” dep qabyldaytyn qatygez, dogmatikalyq túlgha. Al Sun Baoszy – jónsiz әdetterge boy aldyrghan, tәrbiyesiz ósken jasóspirim. Onyng moralidyq qúldyrauy – qoghamdaghy alasapyrannyng tikeley nәtiyjesi. Osy eki keyipker arqyly shygharma “Mәdeny tónkeris” kezeninde jastardyng sanasy qalay búrmalanghanyn kórsetedi jәne búl taqyryp býkil qoghamda ýlken pikirtalas tudyrdy.

Lu Sini U jәne onyng shygharmashylyq joly

Lu Sini U 1942 jyly Qytaydyng Sychuani provinsiyasyndaghy Chendu qalasynda dýniyege kelgen. Ol óz dәuirining sayasy ózgeristeri men qoghamdyq dauyldarynyng kuәgeri boldy. Bala kezinen әdebiyetke qyzyghushylyq tanytyp, әrtýrli kitaptardy kóp oqydy, búl onyng keyingi shygharmashylyq qyzmetine myqty negiz qalady.

Jastyq shaghynda Lu Sini U bilim beru salasynda júmys istedi, búl oghan jastardyng psihologiyasyn tereng týsinuge jәne olardyng ómirine jaqyn bolugha mýmkindik berdi. Búl tәjiriybe keyin onyng әdeby shygharmashylyghynda manyzdy ról atqardy.

Onyng shygharmashylyq stiyli aluan týrli jәne jan-jaqty. Roman, esse, publisistikalyq maqalalar siyaqty әrtýrli janrlarda jazdy. Onyng romandarynda qarapayym adamdardyng kýndelikti ómirinen ýlken qoghamdyq mәselelerdi tereng zerttese, esseleri shynayy emosiyalarmen órilgen jәne ómirding nәzik sәtterin beyneleydi. Publisistikalyq enbekterinde әleumettik qúbylystar men mәdeny mәselelerge ózindik ótkir kózqarasyn bildiredi.

Lu Sini U qoghamnyng shyndyghy men adamgershilik mәselelerine erekshe mәn berip, óz shygharmalary arqyly dәuirding kýrdeli mәselelerin kóterdi. Osylaysha, ol óz uaqytyndaghy eng manyzdy jazushylardyng biri atanyp, qytay әdebiyetining damuyna ýlken ýles qosty.

«Synyp jetekshisi» shygharmasynyng mazmúny men kórkemdik ereksheligi

«Synyp jetekshisi» – Pekin qalasyndaghy mektepterding birinde jana synypty qabyldap alghan múghalim Chjan Szunishy turaly hikaya. Ol oqu prosesi kezinde oqushylardyng oi-sanasyna «Mәdeny tónkeristin» tiygizgen ziyanyn tereng sezinedi.

Oqighanyng negizgi keyipkerleri:

Se Hueymini – bastapqyda aqkónil, belsendi oqushy bolghanymen, «Mәdeny tónkeris» iydeyalarymen ulanghannan keyin, onyng oilau jýiesi qatang dogmalyq sipatqa ie bolady. Ol qalypty kitap oqu, jeke bas tazalyghyna mәn beru siyaqty qarapayym әreketterdi qate dep sanap, «revolusiyalyq qaghidalardy»» soqyr ústanushygha ainalady.

Sun Baosy – tәrtipsiz, búzaqy oqushy, oqugha nemqúrayly qaraydy. Onyng azghyndauy men qúldyrauy – «Mәdeny tónkeris» kezinde qoghamda qalyptasqan tәrtipsizdik pen moralidyq daghdarystyng aiqyn kórinisi.

Chjan Szunishy múghalim retinde búl mәselelerdi bayqap, ózining pedagogikalyq missiyasyn oryndaugha tyrysady. Ol oqushylardy «Mәdeny tónkeris» iydeologiyasynan aryltugha, olardyng dúrys baghytta damuyna kómektesuge bar kýshin salady.

Shygharmadan alynghan myna dialog oqushylardyng sanasyna sinirilgen teris iydeologiyany ashyq kórsetedi:

«Se Hueymini ashuly týrde múghalimine qarap: “Chjan múghalim, Sun Baosy siyaqty adamdardy synypqa kirgizgende, siz onyng basqa oqushylargha qalay әser etetinin oiladynyz ba? Biz Mao tóraghanyng enbekterin oqimyz, Ley Fen kýndeligin oqimyz, al Sun Baosy kerisinshe, «reaksiyalyq sary әdebiyetterdi» oqyp, bizden joghary túra ma?»

Búl ýzindi Se Hueyminining «Mәdeny tónkeris» iydeologiyasymen ulanghan sanasyn, sonday-aq sol dәuirde qalyptasqan jalpy oilau jýiesining shektelgendigin dәl sipattaydy.

«Synyp jetekshisi» – «Mәdeny tónkeristin» saldaryn syngha alyp, oy erkindigi men sananyng azattyghyn nasihattaghan alghashqy shygharmalardyng biri. Ol qoghamnyng ótken qatelikterden sabaq aluyn, adamdardyng kózqarasyn ózgertuin, tariyhqa syny kózben qarauyn talap etken tuyndy boldy.

Osy shygharmanyng manyzdylyghy – onyng «Mәdeny tónkeristin» jas úrpaqqa tiygizgen auyr zardabyn kórsetuinde, sonday-aq Qytaydaghy әdeby oy erkindigine jol ashuynda.

Synyp jetekshisi (ýzindi)

«Sabaqtyng qonyrauy soghyldy. Chjan Szunishy múghalim synypqa kirip, jas әri sol dәuirding belgisin aiqyn kórsetken oqushylardyng jýzderine kóz jýgirtti. Ol tamaghyn bir ret qyrnap alyp, sabaqty bastamaqshy bolghanda, kenetten synyp esigi ashyldy. Sun Baosy esh qysylmastan kirip keldi. Onyng shashy úipa-túipa, jeydesining týimeleri de dúrys salynbaghan.

Se Hueymini ornynan úshyp túryp, qatty dauyspen:

— “Chjan múghalim, Sun Baosy taghy da keshikti! Ol sabaqty mýlde manyzdy dep eseptemeydi, múnday adamdargha tәrtip kerek!” – dedi. Onyng beti ashugha bulyghyp, qasyn qatty týiip aldy, Sun Baosidyng búl әreketi onyng qatang ústanatyn «revolusiyalyq qaghidalaryna» ashyq qarsylyq sekildi kórindi.

Sun Baosy múrnyn shýiirip, nemqúrayly keyippen:

— “Qoyshy, jay ghana sәl keshiktim, sonsha dauryghatyn mәsele emes qoy” – dedi.

Chjan Szunishy múghalim qolyn kóterip, eki oqushygha da oryndaryna otyrudy ishara etti. Ol bayypty ýnmen:

— “Balalar, bәrimiz – bir synyptyng oqushylarymyz. Biz bir-birimizge kómektesip, birge algha jyljuymyz kerek. Ótken ótti, endi biz bolashaqqa qarauymyz qajet, bilim alugha kýsh saluymyz kerek” – dedi.

Alayda, onyng sózderi búl shiyeleniske toly synyp ishinde әlsizdeu estildi. Óitkeni, «Mәdeny tónkeristin» qaldyrghan jaralary búl jasóspirimderding sanasyna ol oilaghannan әldeqayda tereng iz qaldyrghan edi».

Arada kóp ótpey, 1978 jyly tamyz aiynda Lu Sinihua-nyng «Jara» әngimesi «Uenihueybao» gazetinde jariyalanyp, “Jaraly әdebiyettin” tanymaldyghyn arttyra týsti.

Búl shygharma Van Syaohua esimdi jas qyzdyng taghdyry arqyly “Mәdeny tónkeristin” adamdargha әkelgen auyrtpalyghyn beyneleydi. Onyng anasy “satqyn” dep jalghan aiyptalyp, qughyn-sýrginge úshyraghan son, Van Syaohua anasynan bas tartyp, auylgha júmysqa ketedi. Ol jyldar boyy ózin anasyna degen saghynyshtan bas tartugha mәjbýrlep, “revolusiyagha” tolyqtay beriledi. Biraq, “Mәdeny tónkeris” ayaqtalghannan keyin, anasynyng aqtalghanyn estigende, ol ýlken quanyshpen ýiine oralady. Alayda, keshigip qalghan edi – anasy әdiletsizdikting qúrbany bolyp, kóz júmghan. Anasynyng qaldyrghan zattaryn aqtaryp otyryp, onyng qyzyna degen sheksiz sýiispenshiligin kórgen sәtte, Van Syaohuanyng ókinishi men qayghysy sheksiz bolady. Búl әngime tek Van Syaohua taghdyryndaghy “jarany” ghana emes, býkil qytay halqynyng “Mәdeny tónkeris” kezinde kórgen qasiretining simvolyna ainaldy.

Búl kezende “Mәdeny tónkeristin” saldaryn әr qyrynan kórsetetin basqa da kóptegen shygharmalar dýniyege keldi. Mysaly:

Van Yapinning «Qasiyetti missiya» shygharmasy әdiletsiz aiyptalghan adamdardy aqtaugha tyrysqan әdil tergeushining oqighasyn bayandaydy. Búl tuyndy “Mәdeny tónkeris” jyldarynda zang jýiesining kýireuin jәne jazyqsyz adamdardyng qughyndaluyn әshkereleydi.

“Jaraly әdebiyet” shygharmalary realistik baghytta jazylyp, “Mәdeny tónkeristin” adamdargha әkelgen tәndik jәne ruhany azabyn shynayy beyneledi. Olar “Mәdeny tónkeris” kezinde biylik jýrgizgen әdebiyettegi jalghan optimizm men senzurany joqqa shygharyp, qoghamnyng shynayy tarihyn ashugha úmtyldy. Kóptegen tuyndylar jeke adamnyng taghdyryn suretteu arqyly býkil qoghamnyng tragediyasyn beyneledi, búl oqyrmandar arasynda ýlken emosionaldyq rezonans tudyrdy.

Tildik jәne stilidik erekshelikterine kelsek, “Jaraly әdebiyet” kóbinese qarapayym, shynayy tilmen jazylghan. Olardyng basty maqsaty — halyqtyng jan dýniyesine әser etu bolghandyqtan, kýrdeli әdeby tәsilderden góri, emosiyagha toly tikeley bayandau tәsili qoldanyldy.

“Jaraly әdebiyettin” qalyptasuy — Qytaydyng qazirgi zaman әdebiyetindegi tarihy refleksiya men adamgershilikke oralu jolyndaghy manyzdy kezeng boldy. Búl baghyt keyingi әdeby damu ýshin berik negiz qalady. Sonymen qatar, qoghamnyng tarihy shyndyqty týsinuine jәne ótkenning qatelikterin qaytalamauyna yqpal etti. “Jaraly әdebiyet” tek әdeby baghyt qana emes, býkil halyqtyng sanasyn oyatqan qúbylys boldy.

Refleksiyalyq әdebiyet jәne «Ruh pen tәn»

Refleksiyalyq әdebiyet – «Jaraly әdebiyet» negizinde damyghan әdeby aghym, ol 1970 jyldardyng sonynan 1980 jyldardyng ortasyna deyin keninen taraldy. Búl әdebiyet «Mәdeny tónkeristi» aiyptap, onyng qatelikterin әshkereleumen ghana shektelmey, Jana Qytay qúrylghan kezden bastap býkil tarihy prosesti tereng taldaugha tyrysty. Jazushylar qoghamdy, tarihty, mәdeniyetti jәne adam bolmysyn jan-jaqty zertteu arqyly tarihy qayghyly oqighalardyng negizgi sebepterin izdeuge, qatelikterden sabaq alugha jәne tarihtyng ishki zandylyqtary men mәnin ashugha úmtyldy.

Refleksiyalyq әdebiyet tereng filosofiyalyq maghynagha, keng tarihy kózqarasqa jәne joghary intellektualdyq oilaugha iye. Búl baghyttaghy shygharmalar tarihty qayta qarastyrugha, qoghamnyng damuyn týsinuge jana mýmkindikter berdi. «Ruh pen tәn», «Furong qalasy» siyaqty tuyndylar osy aghymnyng kórnekti ýlgileri bolyp tabylady.

Chjan Syanilyan jәne onyng shygharmashylyghy

Chjan Syanilyan 1936 jyly Nankin qalasynda joghary lauazymdy sheneunikting otbasynda dýniyege keldi. Onyng bay mәdeny ortasy oghan tamasha bilim alugha jәne әdebiyetke degen sýiispenshiligin damytugha mýmkindik berdi. Alayda, tarihy jaghdaylardyng әserinen onyng ómir joly kýrt ózgerdi.

1950 jyldardyng ayaghynda otbasynyng әleumettik mәrtebesi onyng taghdyryna keri әserin tiygizdi. 1960 jyldardyng basynda «onshyl» degen aiyp taghylyp, Helanishani auyl sharuashylyq lagerine jer audaryldy. Búl qiyn kezeng onyng ómirindegi eng ýlken synaq boluymen qatar, onyng әdeby shygharmashylyghyna da tereng әser etti.

Ol auyr enbek jaghdayynda ómir sýrgen qarapayym halyqty tereng týsine bastady. Alayda, Chjan Syanilyan qayghygha berilmey, halyqtyng shynayy ómirin zerttep, adamnyng qiyndyqtargha tótep beru qabiletin zertteudi jalghastyrdy. Onyng shygharmalary avtobiografiyalyq sipatqa iye, realizmge negizdelgen, keyipkerlerding ishki jan dýniyesin tereng suretteu arqyly adamnyng ruhany kýshin kórsetedi.

1992 jyly Chjan Syanilyan Ninsya Huasya Batys kinoónerkәsip ortalyghyn qúryp, onyng tóraghasy boldy. Ol jergilikti mәdeny resurstardy tereng zerttep, әdebiyet pen kinony úshtastyru arqyly ónirding mәdeny damuyna aitarlyqtay ýles qosty.

«Ruh pen tәn» romany

«Ruh pen tәn» – Chjan Syanilyannyng eng manyzdy shygharmalarynyng biri, ol erekshe tarihy kezendegi keyipkerding taghdyryn bayandaydy.

Basty keyipker Suy Linszuni Jana Qytay qúrylghangha deyin әkesi-kapitalisting oghan mýlde kónil bólmeuinen qiyn balalyq shaqty bastan ótkeredi. 1960 jyldardyng basynda, әkesining әleumettik mәrtebesine baylanysty, «onshyl» degen jalamen aiyptalyp, Helanishani auyl sharuashylyq lagerine jer audarylady.

Osy qatal ortada Suy Linszuni qarapayym auyl qyzy Ly Suchjy esimdi boyjetkenge ýilenedi. Túrmystyng qiyndyghy men әdiletsizdikke qaramastan, ol ómirge degen sýiispenshiligin joghaltpaydy, bilimge degen qúshtarlyghyn saqtaydy. Kýndelikti auyr enbekte jýrip, jergilikti halyqpen shynayy dostyq ornatyp, olardan ómirlik danalyqty ýirenedi.

Qytayda 1978 jylghy reformalar bastalghannan keyin, Suy Linszunining ómiri týbegeyli ózgeredi. Ol Yanichuani qalasyna auystyrylyp, mәdeny zertteulermen ainalysady. Ózining bilimin, talantyn paydalanyp, jergilikti mәdeniyetti damytugha jәne ekonomikany órkendetuge eleuli ýles qosady. 

«Ruh pen tәn» romanynan ýzindi

«Týn qaranghylyghy lageridi býrkep túr. Balshyqtan soghylghan ýiding ishinde Suy Linszuni men Ly Suchjy bir-birine qarama-qarsy otyr. Ýstel ýstindegi mayshamnyng әlsiz jaryghy olardyng qarapayym, biraq sharshanqy jýzderine týsip túr.

Ly Suchjy tereng kýrsinip:

– Linszuni, sening bay әkeng qaytyp kelipti, seni shetelge alyp ketkisi keledi deydi. Sen ne oilap túrsyn? – dep sybyrlady. Onyng kózderinde alandaushylyq pen qimastyq, bolashaqqa degen senimsizdik úyalap túrdy.

Suy Linszuni onyng kedir-búdyrly qolyn aqyryn ústap, berik dauyspen bylay dedi:

– Suchji, men ketpeymin. Múnda sen barsyn, auyldastarymyz bar – búl mening ýiim. Biz birge sonsha qiyndyqty enserdik. Qazir jaghdayymyz birtindep jaqsaryp keledi. Men qalaysha bәrin tastap ketemin?

Ly Suchjy kóz jasyn әreng toqtatyp:

– Men seni ózimmen birge azap shekkenindi qalamaymyn. Sen búdan da jaqsy ómir sýre alar edin… – dep kýbirledi.

Suy Linszuni ony júmsaq qúshaghyna alyp, jay ghana sybyrlady:

– Sen bar jerde – men ýshin eng jaqsy ómir sol. Syrtqy әlem qansha jerden jarqyrap túrsa da, búl kishkentay balshyq ýiimizden artyq emes.

Osy qarapayym, júpyny baspananyng ishinde, olardyng mahabbaty men adaldyghy qaranghy týndegi shamday jarqyrap, bir-birine degen senimderin nyghayta týsti. Qiyndyqqa qaramastan, adam janynyng jyluy men meyirimi óz jaryghyn shashty».

«Ol saban tósenishting ýstinde terezeden týsken ay sәulesine qarap, úzaq uaqyt boyy әielining jýzine zer saldy. Aydyng júmsaq jaryghy onyng jýzine erekshe jylulyq berip túrghanday edi. Onyng erinderining sәl jogharylaghan búryshtary jýzinde baqytty kýlkining izin qaldyrghanday kórindi. «Búl – ómir, búl – mening otbasym», – dep oilady ol. Syrtqy әlem qansha әdiletsizdik pen azapqa toly bolsa da, osy kishkentay balshyq ýiding ishinde ol shynayy jylulyq pen tynyshtyqty sezindi».

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz