Týrkiyada oqulyqtarda Ortalyq Aziya atauy Týrkistanmen auystyryldy. Týrkiyanyng Últtyq bilim ministrligi mektepter men uniyversiytetterding oqu baghdarlamasyna «Týrkistan» termiynin engizdi, ol endi «Ortalyq Aziya» termiynin almastyrady.

Bilim ministri Yusuf Tekin búl ózgeristi Ankarada jariyalady. Ministrding aituynsha, búl ózgeris «týrki әlemindegi birlikti jaqsyraq qamtamasyz etu ýshin» jәne oqulyqtardan «imperiyalyq tamyrlar men maghynalar» bar geografiyalyq ataulardy alyp tastau sayasatynyng bóligi retinde engizildi. Ol oqu baghdarlamasy Týrkiyanyng tarihy sózdigin kórsetui kerek ekenin atap ótti. Jana atau «týrki әlemi» termiynimen de jaqsy ýilesedi.

Turkish Minute basylymynda «Týrkistan» termiyni Resey, Qytay jәne Ortalyq Aziya respublikalarynyng qazirgi shekaralary qalyptasqangha deyin týrki tildes halyqtar mekendegen aumaqtyng tarihy atauy» dep atap ótilgen.

«Ministr búrynghy Týrkiya ýkimetteri týrik oqushylary men studentterining týrki aimaghyn qalay týsinetinin sheteldik tújyrymdamalardyng qalyptastyruyna mýmkindik bergenin atap ótti jәne «Týrkistan» termiyni týrik studentterining aimaq turaly týsinigine ong әser etetinin qosty. «Týrkistan» termiyni Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrikmenstan jәne Tәjikstandy bildiredi. Búl termindi úighyr toptary Qytay biyligi Shynjang dep ataytyn batys Qytaydaghy aimaqty bildiru ýshin de qoldanady», - dep jazady Turkish Minute.

Basylym sonymen qatar búl ózgeris Ankaranyng Týrkiyany barlyq týrkitildes memleketterding mәdeny ortalyghy retinde úsynu niyetin kórsetetinin atap kórsetedi. Óz kezeginde, el preziydentining kommunikasiyalar jónindegi diyrektory Burhanettin Duran Týrkiya kóshbasshysy Erdoghannyng bastamasymen Týrkistan respublikalarynan «birynghay týrki әlipbiyin» qoldanatyn kitaptar basylyp shyghatynyn, búl osy baghyttaghy qúndy bastama ekenin eske saldy.

Onyng pikirinshe, birynghay týrki әlipbii kommunikasiya jәne BAQ salasyndaghy yntymaqtastyq ýshin jana mýmkindikter ashady. Sonday-aq, qazirgi uaqytta týrki әlemi Týrkistannan Kavkazgha deyingi 4,5 million sharshy shaqyrymnan astam aumaqty alyp jatqan keng aumaqta 300 millionnan astam adamdy qamtityny atap ótildi.

«Bizding maqsatymyz - týrki memleketteri arasyndaghy jan-jaqty yntymaqtastyqty terendetu jәne aimaqtaghy beybitshilik pen túraqtylyqty nyghaytu. Biz osy maqsattargha jetu ýshin manyzdy qadamdar jasap jatyrmyz. Álem kýn sayyn jana qauip-qaterlerge tap boluda. Osy kezende biz týrki halyqtarymen yntymaqtastyqqa odan da ýlken mәn beremiz.

Týrkistan kartadaghy jay ghana aimaq emes. Búl ortaq til, tariyh, mәdeniyet jәne otbasylyq baylanystarmen biriktirilgen órkeniyetting kórinisi, iydealdy bildiredi. Búl iydeal ótkenning múrasyn bolashaqqa jetkizuge jәne týrki halyqtarynyng birlik pen bauyrlastyqta órleuin qamtamasyz etuge baghyttalghan», - dedi sarapshy.

«Ortalyq Aziya» termiyni qazirgi maghynasynda tek 19 ghasyrdyng ayaghy men 20 ghasyrdyng basynda Ishki Aziyany batys jәne shyghys bólikterge bólgen nemis geografy Fridrih fon Rihtgofenning enbekterinde payda boldy. Oghan deyin «Ortalyq Aziya» termiyni alghash ret 1843 jyly A. Gumbolidttyng enbekterinde qoldanylghan.

Shyghystanushy tarihshy Jar Zardyhan aimaqtyng kenestik atauy «Ortalyq Aziya» tek HH ghasyrda ghana qoldanysqa engenin eske alady. 1975 jylghy Ýlken Kenes ensiklopediyasyna sәikes, Ortalyq Aziya batysta Kaspiy tenizinen shyghysta Qytaymen shekaragha deyin jәne soltýstiginde Aral-Ertis suayryghynan ontýstikte Iran men Aughanstanmen shekaragha deyin KSRO-nyng aziyalyq aumaghynyng bóligi bolyp sanaldy.

Qazaq KSR aimaqqa kirmedi, sondyqtan «Ortalyq Aziya jәne Qazaqstan» termiyni payda boldy. Tipti Resey imperiyasynda da qazir Reseyde Ortalyq Aziya dep atalatyn aimaq Týrkistan dep ataldy. Tiyisinshe, XIX ghasyrda Qazaqstan men Ózbekstandaghy handyqtar joyylghannan keyin tolyghymen anneksiyalanghan aumaqta Týrkistan general-gubernatorlyghy qúryldy.

«Ejelgi zamannan býgingi kýnge deyingi Qazaqstan tarihynyng tolyq tarihy» kitabynda sipattalghanday, ótken ghasyrda týrki birligi – birtútas Týrkistan iydeyasy nemese týrikshildikting jalpy úghymy – últtyq elita tarapynan da basym iydeologiya retinde qabyldandy, búl týrki halyqtaryna birtútas últqa sayasy integrasiyalanu mýmkindigin úsyndy.

«Týrkistannyng ózinde birtútas týrki respublikasyn qúru iydeyasy toqtausyz jalghasty. Túrar Rysqúlov Týrkistan Ortalyq Atqaru Komiyteti tóraghasynyng orynbasary qyzmetin atqaryp jýrgende, 1919 jyldyng kókteminde bolishevikter músylmandardy óz qataryna tartu ýshin qúrghan Týrkistan Kommunistik partiyasynyng (TKP) músylman burosynyng tóraghasy bolyp saylandy.

1920 jyldyng 17 jәne 20 qantarynda TKP oblystyq komiytetinin, Oblystyq músylman burosynyng jәne Týrki komissiyasynyng birlesken otyrystarynda Rysqúlov Kenes Týrkistanynyng týrkilik últtyq jәne sayasy konsolidasiyagha negizdelgen memlekettik qúrylysy turaly tezisterin úsyndy. Ol búl aimaqty basqarudaghy otarshyldyq qaldyqtardy joigha, bayyrghy halyqtyng qúqyqtarynyng búzyluyn jenuge jәne azamattyq tatulasugha qol jetkizuge negiz bolady dep sendi», - dep atap ótedi kitapta.

Kórnekti qazaq sayasy qayratkeri Túrar Rysqúlov (1894-1938) Týrkistan ASSR-in Týrki (Túran) Respublikasyna ainaldyrudy, sonday-aq aimaqtyng partiya úiymdaryn birynghay «Týrki Kommunistik partiyasyna» biriktirudi úsyndy. Týrki komissiyasy (Sh. Eliava jәne V. Kuybyshev) bastapqyda Rysqúlovtyng Týrkistannyng sayasy instituttaryn «týriktendiru» turaly iydeyalar jiyntyghyn qoldap, búl úsynystardy Mәskeuge, RKP(b) Ortalyq Komiytetine jiberdi.

Alayda, músylman delegattarynyng úsynystaryn Kominternning jetekshileri — Zinoviev, Radek jәne Bela Kun qabyldamady. Sayasy buro memlekettik qúrylymdy últtyq reformalau turaly úsynysty qabyldamady, al bolishevikter búl jobany qauipti dep sanady. Kenes ýkimeti birtútas týrki respublikasyn qúrudan shynymen qoryqty, onyng búryn-sondy bolmaghan sayasy biylikke ie boluynan jәne keyinnen tolyq bólinudi talap etuinen qoryqty.

Mәskeu orasan zor shiykizat jәne ónerkәsiptik әleueti bar keng jerlerdi joghaltqysy kelmedi. Ya.P.-nyng qatty qarsylyghynan keyin... Rudzutak pen M. Frunzening bastamasymen Týrki komissiyasy T. Rysqúlovtyng jobasy turaly sheshimin ózgertti. 1920 jyly 8 nauryzda RKP(b) Ortalyq Komiyteti Rysqúlovtyng reformalaryn «últshyl deviant» dep qabyldamady.

TýrikASSR-ning bir top jetekshi qayratkerleri RKP(b) Ortalyq Komiytetining ústanymymen kelispey, mamyr aiynda Mәskeuge T. Rysqúlov, G. Bek-Ivanov, S. Tursunhodjaev jәne N. Hodjaevtan túratyn Týrkistan delegasiyasyn jiberdi. Týrik delegasiyasynyng mýshelerin V. Lenin qabyldap, olardyng úsynystaryn qarau ýshin arnayy komissiya qúryldy.

Lenin Týrkistandy etnikalyq belgiler boyynsha últtyq-territoriyalyq bólu mýmkindigin alghash ret týrik nemese Týrkistan avtonomiyasyna sayasy balama retinde qarastyrghan boluy kerek. Lenin Rysqúlov tobynyng «Týrki Respublikasyn» qúru jobasyna qatysty kózqarasyn bylay bildirdi: «Mening oiymsha, T. Rysqúlovtyng jobasyn qabyldamay, komissiyanyng jobasyn qabyldau qajet». (V.I. Leniyn, Týrkistandaghy RKP(b) mindetteri turaly Ortalyq Komiytetting qauly jobasyna týsiniktemeler. – 435-bet.)

Nәtiyjesinde, uaqytsha Týrkistan Kenestik Respublikasy 1920 jyldyng qyrkýieginde jana bolisheviktik Konstitusiya aldy, al 1921 jyldyng 11 sәuirinde Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetining qaulysymen respublika Týrkistan Kenestik Sosialistik Respublikasyna (TKSR) ainaldy, ol 1924 jylgha deyin ómir sýrdi. 1924 jyldyng mausymynda Orta Aziyanyng últtyq-territoriyalyq shekarasyn belgileu prosesi bastaldy, ol 1936 jyly Kenes Odaghy respublikalarynyng qúryluymen ayaqtaldy.

Aymaqtargha kenirek avtonomiya beru mәselesin Túrar Rysqúlov 1923 jyly RKP(b)-nyng 12-shi sezinde qaytadan kóterdi, sol kezde ortalyq pen últtyq shetki aimaqtar arasyndaghy qarym-qatynasty eskere otyryp, 1923 jyldyng 17 sәuirinen 25 sәuirine deyin Mәskeude Resey Kommunistik partiyasynyng (bolishevikterdin) 12-shi sezi ótti. T. Rysqúlov odaqtyq organnyng qúramynda barlyq últ ókilderining teng ókildigi bar últtyq palata (parlament) qúru josparyn úsyndy.

Búl iydeyany RSDJP mýshesi jәne Tatar Respublikasynyng negizin qalaushylardyng biri Mirsaid Súltan-Ghaliyev qoldady, ol sezd aldynda músylman kommunisterine kelesi úsynyspen jýgindi: «Biz aldaghy sezde qazaqtarmen jәne týrkistandyqtarmen birigip, ortaq maydan qúryp, últtyq mýddelerimizdi qorghauymyz kerek». (RKP Ortalyq Komiytetining IV (qúpiya) otyrysy – kenestik últ sayasatyndaghy deformasiyanyng bastaluy // Mysli. – 2000. – № 11. – B. 70.)

Búl sózder keyinnen T. Rysqúlov pen M. Súltan-Ghaliyevke qarsy qughyn-sýrginge negiz boldy, olar is jýzinde Stalinning alghashqy qúrbandarynyng biri boldy. Túrar Rysqúlov 1938 jyly 10 aqpanda Mәskeude ólim jazasyna kesilip, NKVD-nyng «Kommunarka» arnayy mekemesinde jerlendi.

Bolishevikter týrikshildik iydeyasyn «pantýrkizm» dep atap, ony ashuly shovinistik teoriya retinde úsyna bastady. Osylaysha, bolishevikter týrikshildik iydealdaryna búrmalanghan kózqarasty sinirdi, búl keyinnen onyng ókilderin qaralaugha jәne qughyn-sýrginge úshyratty. «Týrkistan» atauynyng ózi KSRO kartasynan jәne oqulyqtardan joyylyp, onyng ornyna «Orta Aziya jәne Qazaqstan» termiyni qoldanyldy.

Jalpy alghanda, «pantýrkizm» – barlyq týrki halyqtarynyng birligi iydeyasy – Týrkistandaghy avtonomiyalyq qozghalys arqyly qyzyl jip siyaqty ótedi. Sol kezde aimaqtyng negizgi etnikalyq toptary – ózbekter, tәjikter, qyrghyzdar jәne týrkimender ýshin bólek avtonomiyalar qúru iydeyasy tipti qarastyrylmaghan.

Onyng ornyna Týrkistan avtonomiyasy – «Týrkistan Múhtoriyaty» iydeyasy ýnemi nasihattaldy. Búl fakt Týrkistan qoghamynyng ómirindegi islamnyng manyzdy rólin kórsetedi, onda pankonfessionaldyq birlik faktory «últ qúrudyn» negizi retinde alyndy.

Al qazaq elitasy, Týrkistan elitasynday emes, batystyq janghyrtu jәne últtyq memleketter qúru teoriyalary ruhynda tәrbiyelendi, búl Alash Orda týrki avtonomiyasy emes, qazaq avtonomiyasy bolghan Qazaqstandaghy avtonomiyalyq qozghalystyng nәtiyjelerinde kórinis tapty.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz