Europalyq kenes tóraghasy Antoniu Koshta Astanagha alghashqy resmy saparyn jasady. Búl sapar Qazaqstan men Europalyq odaq arasyndaghy keneytilgen әriptestikting 10 jyldyghymen túspa-tús kelip otyr.

Biz búl vizitting aimaq ýshin manyzyn, EO-nyng Ortalyq Aziyagha qyzyghushylyghynyng ósu sebepterin jәne Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng kópvektorly sayasatynyng rólin Europadaghy Central Asia sarapshysy, EUreporter jәne EuReflect túraqty avtory Deriya Soysalmen talqyladyq.

- Europalyq kenes tóraghasy Antoniu Koshtanyng Astanagha saparynyng Qazaqstan jәne Ortalyq Aziya ýshin sayasy manyzy qanday?

- Býginde Ortalyq Aziya batys derjavalary ýshin óte manyzdy aimaqqa ainaluda. Búryn búl ónir kóbine Resey men Qytaydyng nazarynda boldy, sebebi olardyng Qazaqstan jәne basqa da Ortalyq Aziya elderimen ortaq shekarasy bar. Shyn mәninde, úzaq uaqyt boyy Europa da, AQSh ta búl aimaqtan belgili bir qashyqtyqta túrghan.

Alayda Ukrainadaghy qaqtyghys bastalghaly beri Europanyng Ortalyq Aziyagha qyzyghushylyghy kýrt ósti. Batys mediasynda, sayasatkerlerdin, Europarlament deputattarynyng jәne Eurokomissiya ókilderining sózderinde ónir turaly materialdar aitarlyqtay kóbeydi. Yaghny Ortalyq Aziya Europanyng sayasy kýn tәrtibine naqty týrde endi.

Nege? Sebebi búl ónir Europagha kóp nәrse úsyna alady: kólik-tranzittik baylanystar, túraqty damu, әsirese strategiyalyq manyzdy shiykizat kózderi. Yntymaqtastyqtyng әleueti óte joghary.

Sondyqtan Antoniu Koshtanyng Astanagha saparynyng manyzy zor: búl Eurokomissiya men EO ýshin aimaqtyng basymdyqqa ainalghanyn kórsetedi. Ásirese Astana, óitkeni Qazaqstan — Ortalyq Aziyanyng jetekshi eli jәne EO-nyng ónirdegi senimdi seriktesi. Qazaqstansyz Europalyq odaqtyng Ortalyq Aziyamen jýieli júmys jýrgizui mýmkin emes.

– Europalyq odaq dәl qazir Qazaqstangha qatysty diplomatiyalyq belsendilikti nege kýsheytip otyr? Búl ózgerip jatqan euraziyalyq geosayasatpen baylanysty ma?

– Biyl EO men Qazaqstan arasyndaghy keneytilgen әriptestikke qol qoyylghanyna 10 jyl toldy. Birneshe apta búryn Ózbekstan preziydenti Shavkat Mirziyyoev Brusselige kelip, dәl osy sipattaghy kelisimge qol qoydy. Alayda ónirde birinshi bolyp múnday qújatqa qol qoyghan — Qazaqstan.

Osyghan baylanysty jeltoqsannyng alghashqy aptasynda QR Syrtqy ister ministri Ermek Kósherbaev Brusselige sapar jasap, «Qazaqstan — EO» yntymaqtastyq kenesine qatysty. Búl jyl ekijaqty qarym-qatynastardyng manyzdy qorytyndy kezeni boldy.

Aldaghy 2–3–5 jylda búl әriptestik odan әri nyghaya týsetini anyq. «EO – Qazaqstan» qatynastary resmy týrde 25–30 jyldyq tariyhqa ie bolghanymen, shynayy strategiyalyq seriktestik songhy on jyldyqta qalyptasty.

Búl әriptestikting negizgi baghyttarynyng biri — kritikalyq manyzdy shiykizat materialdary. 2022 jyldyng qarashasynda Eurokomissiya tóraghasy Ursula fon der Lyayen men sol kezdegi Premier-ministr Álihan Smayylov strategiyalyq shiykizat, batareyalar jәne janartylatyn sutegi boyynsha yntymaqtastyq jóninde Memorandumgha qol qoydy.

Sondyqtan EO-gha túraqty damu maqsattaryna qol jetkizu ýshin Qazaqstanmen júmys isteu qajet, jәne búl seriktestikting úzaq merzimge sozylatyny anyq.

– Qazaqstannyng jәne býkil Ortalyq Aziyanyng Europamen qazirgi modelidegi qarym-qatynasyn qalyptastyruda Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng róli qanday?

– Preziydent Toqaevtyng róli óte manyzdy. Qazaqstan ózining kópvektorly syrtqy sayasatymen tanymal. Dәl osy sayasat elding halyqaralyq salmaghyn arttyryp, Ortalyq Aziyany әlemdik dengeyde manyzdy ónirge ainaldyrdy.

Qazaqstan ýshin Reseymen tyghyz baylanysty saqtau — obektivti qajettilik. Sol uaqytta el Qytaymen, Ontýstik Aziya memleketterimen, Ontýstik Kavkazben, әsirese Týrkiyamen belsendi qarym-qatynas ornatuda.

Sonymen birge Astana Europa, AQSh, NATO, EO, ShYÚ siyaqty qúrylymdarmen de jýieli dialog jýrgizip keledi. Búl Qazaqstannyng pragmatikalyq әri tengerimdi diplomatiyasyn kórsetedi, al búl túraqty seriktestik ýshin negizgi shart.

Yaghny Qazaqstanmen úzaq merzimdi әriptestik ornatugha bolady, óitkeni syrtqy sayasatynda kýrt ózgerister bolmaydy. Senimdilik — Toqaev sayasatynyng basty ereksheligi.

– Keneytilgen әriptestik jónindegi kelisimning 10 jyldyghy ayasynda Toqaev pen Koshta qanday baghyttardy negizgi dep qarastyruda?

– Kelisimning manyzdy baghyttarynyng biri — kritikalyq manyzdy shiykizat materialdary. Ursula fon der Lyayen atap ótkendey, shiykizat pen qayta óndelgen materialdardy túraqty jetkizu, janartylatyn sutegi — bizding ekonomikalardyng «taza» bolashaghynyng irgetasy.

Europa ýshin Qazaqstan strategiyalyq seriktes, sebebi elde EO anyqtaghan 34 elementting 33-i bar. Búl Europanyng taza tehnologiyalyq tizbekterin nyghaytugha kómektesedi.

Energetika — taghy bir manyzdy baghyt. Qazaqstan múnay, gaz, kómir, metall jәne uran qory boyynsha Europa ýshin óte tartymdy. Ásirese Fransiya ýshin uran — sheshushi faktor.

«Jasyl» kýn tәrtibi de ózekti. Búl transformasiyany EO jalghyz jýzege asyra almaydy — oghan Qazaqstan siyaqty senimdi seriktester qajet.

Ýshinshi negizgi blok — kólik jәne logistika. Ursula fon der Lyayen 12 mlrd eurolyq investisiyalyq paket jariyalady, onyng ishinde Transkaspiy dәlizine erekshe kónil bólingen.

Qorytyndylay kele, basty baghyttar mynalar:

— kólik baylanysy;

— «jasyl» ekonomika;

— strategiyalyq shiykizat;

— túraqty ortaq bolashaq qalyptastyru.

– Qazaqstan men EO vizany jenildetu jәne readmissiya turaly kelissózderding alghashqy raundyn ótkizdi. Búl bastama qanday signal beredi?

– Brusselide kóptegen qazaqstandyq studentter oqidy, múnda belsendi qazaq qauymdastyghy bar. Qazaqstannyng injenerleri, oqytushylary, mamandary — әlemdik dengeyde joghary baghalanatyn kadrlar.

Europagha dәl osynday bilikti mamandar qajet. Sondyqtan vizalyq rejimdi jenildetu — eki jaqqa da paydaly qadam. Búl EO-nyng Qazaqstangha degen senimin jәne adamy kapitaldaghy yntymaqtastyqty keneytu niyetining belgisi.

– Vizit Koshty Ukraina boyynsha jana beybit kelissózder ayasynda ótip otyr. Toqaev Qazaqstandy ónirding «beybitshilik platformasyna» ainaldyrugha úmtyla ma?

– Qazaqstannyng kópvektorly sayasaty ónirdegi túraqtylyqty saqtaudyng manyzdy qúralyna ainaldy. Qazaqstan — dostyqqa negizdelgen, boljamdy, barlyq eldermen konstruktivti qarym-qatynas ornatatyn memleket.

Europa ýshin de Qazaqstanmen júmys isteu óte tiyimdi. Qytaymen, Ortalyq Aziya elderimen, AQSh-pen, Tayau Shyghys memleketterimen, Pәkistanmen, Týrkiyamen, Palestina jәne Izrailimen jaqsy baylanysta.

Qazaqstan halyqaralyq alanda belsendi. Mysaly:

— Siriya boyynsha Astana prosesi,

— KazAID-tyng gumanitarlyq kómekteri,

— jana diplomatiyalyq platformalar — Central Asian Media Forum, Astana International Forum.

Sonymen birge Qazaqstan men Ózbekstannyng yntymaqtastyghy ónirlik túraqtylyq ýshin manyzdy. Eki el Ortalyq Aziyada beybit bastamalardyng negizgi ortalyqtaryna ainala alady.

– Koshtanyng Astanagha saparyn Toqaevtyng syrtqy sayasatyna degen senimning belgisi dep aitugha bola ma?

– Áriyne. Búl sapar Qazaqstannyng senimdi seriktes ekenin taghy bir mәrte dәleldedi. Preziydent Toqaev elding halyqaralyq bedelin arttyruda kóp enbek sinirdi.

Ol pragmatikalyq, beybit, tengerimdi diplomatiya jýrgizip, barlyq memleketpen dialog ornata alady. Europagha dәl osynday seriktester qajet.

Onyng kópvektorly baghyty erekshe: ol Týrkiyamen, Ortalyq Aziya elderimen, Qytaymen tyghyz qarym-qatynas ornata otyryp, osynyng bәrimen qaqtyghystarsyz yntymaqtastyqty jәne ekonomikalyq seriktestikti damytugha qabiletti.

Mening oiymsha, Europa Qazaqstannyng myna tәjiriybelerinen  sabaq ala alady:

— kópvektorly sayasat,

— әr elmen qaqtyghyssyz seriktestik,

— týrli geosayasy ortalyqtarmen paralleli júmys jýrgizu.

Toqaevtyng syrtqy sayasy baghyty — zertteuge túrarlyq qúbylys.

Abai.kz