ەۋروپالىق كەڭەس توراعاسى انتونيۋ كوشتا استاناعا العاشقى رەسمي ساپارىن جاسادى. بۇل ساپار قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىكتىڭ 10 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر.

ءبىز بۇل ءۆيزيتتىڭ ايماق ءۇشىن ماڭىزىن، ەو-نىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعىنىڭ ءوسۋ سەبەپتەرىن جانە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ءرولىن ەۋروپاداعى Central Asia ساراپشىسى، EUreporter جانە EuReflect تۇراقتى اۆتورى دەريا سويسالمەن تالقىلادىق.

- ەۋروپالىق كەڭەس توراعاسى انتونيۋ كوشتانىڭ استاناعا ساپارىنىڭ قازاقستان جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن ساياسي ماڭىزى قانداي؟

- بۇگىندە ورتالىق ازيا باتىس دەرجاۆالارى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ايماققا اينالۋدا. بۇرىن بۇل ءوڭىر كوبىنە رەسەي مەن قىتايدىڭ نازارىندا بولدى، سەبەبى ولاردىڭ قازاقستان جانە باسقا دا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ورتاق شەكاراسى بار. شىن مانىندە، ۇزاق ۋاقىت بويى ەۋروپا دا، اقش تا بۇل ايماقتان بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتا تۇرعان.

الايدا ۋكرايناداعى قاقتىعىس باستالعالى بەرى ەۋروپانىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعى كۇرت ءوستى. باتىس مەدياسىندا، ساياساتكەرلەردىڭ، ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ جانە ەۋروكوميسسيا وكىلدەرىنىڭ سوزدەرىندە ءوڭىر تۋرالى ماتەريالدار ايتارلىقتاي كوبەيدى. ياعني ورتالىق ازيا ەۋروپانىڭ ساياسي كۇن تارتىبىنە ناقتى تۇردە ەندى.

نەگە؟ سەبەبى بۇل ءوڭىر ەۋروپاعا كوپ نارسە ۇسىنا الادى: كولىك-ترانزيتتىك بايلانىستار، تۇراقتى دامۋ، اسىرەسە ستراتەگيالىق ماڭىزدى شيكىزات كوزدەرى. ىنتىماقتاستىقتىڭ الەۋەتى وتە جوعارى.

سوندىقتان انتونيۋ كوشتانىڭ استاناعا ساپارىنىڭ ماڭىزى زور: بۇل ەۋروكوميسسيا مەن ەو ءۇشىن ايماقتىڭ باسىمدىققا اينالعانىن كورسەتەدى. اسىرەسە استانا، ويتكەنى قازاقستان — ورتالىق ازيانىڭ جەتەكشى ەلى جانە ەو-نىڭ وڭىردەگى سەنىمدى سەرىكتەسى. قازاقستانسىز ەۋروپالىق وداقتىڭ ورتالىق ازيامەن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزۋى مۇمكىن ەمەس.

– ەۋروپالىق وداق ءدال قازىر قازاقستانعا قاتىستى ديپلوماتيالىق بەلسەندىلىكتى نەگە كۇشەيتىپ وتىر؟ بۇل وزگەرىپ جاتقان ەۋرازيالىق گەوساياساتپەن بايلانىستى ما؟

– بيىل ەو مەن قازاقستان اراسىنداعى كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىككە قول قويىلعانىنا 10 جىل تولدى. بىرنەشە اپتا بۇرىن وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ بريۋسسەلگە كەلىپ، ءدال وسى سيپاتتاعى كەلىسىمگە قول قويدى. الايدا وڭىردە ءبىرىنشى بولىپ مۇنداي قۇجاتقا قول قويعان — قازاقستان.

وسىعان بايلانىستى جەلتوقساننىڭ العاشقى اپتاسىندا قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرمەك كوشەرباەۆ بريۋسسەلگە ساپار جاساپ، «قازاقستان — ەو» ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنە قاتىستى. بۇل جىل ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ ماڭىزدى قورىتىندى كەزەڭى بولدى.

الداعى 2–3–5 جىلدا بۇل ارىپتەستىك ودان ءارى نىعايا تۇسەتىنى انىق. «ەو – قازاقستان» قاتىناستارى رەسمي تۇردە 25–30 جىلدىق تاريحقا يە بولعانىمەن، شىنايى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك سوڭعى ون جىلدىقتا قالىپتاستى.

بۇل ارىپتەستىكتىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى — كريتيكالىق ماڭىزدى شيكىزات ماتەريالدارى. 2022 جىلدىڭ قاراشاسىندا ەۋروكوميسسيا توراعاسى ۋرسۋلا فون دەر ليايەن مەن سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ ستراتەگيالىق شيكىزات، باتارەيالار جانە جاڭارتىلاتىن سۋتەگى بويىنشا ىنتىماقتاستىق جونىندە مەموراندۋمعا قول قويدى.

سوندىقتان ەو-عا تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قازاقستانمەن جۇمىس ىستەۋ قاجەت، جانە بۇل سەرىكتەستىكتىڭ ۇزاق مەرزىمگە سوزىلاتىنى انىق.

– قازاقستاننىڭ جانە بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ ەۋروپامەن قازىرگى مودەلدەگى قارىم-قاتىناسىن قالىپتاستىرۋدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءرولى قانداي؟

– پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءرولى وتە ماڭىزدى. قازاقستان ءوزىنىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىمەن تانىمال. ءدال وسى ساياسات ەلدىڭ حالىقارالىق سالماعىن ارتتىرىپ، ورتالىق ازيانى الەمدىك دەڭگەيدە ماڭىزدى وڭىرگە اينالدىردى.

قازاقستان ءۇشىن رەسەيمەن تىعىز بايلانىستى ساقتاۋ — وبەكتيۆتى قاجەتتىلىك. سول ۋاقىتتا ەل قىتايمەن، وڭتۇستىك ازيا مەملەكەتتەرىمەن، وڭتۇستىك كاۆكازبەن، اسىرەسە تۇركيامەن بەلسەندى قارىم-قاتىناس ورناتۋدا.

سونىمەن بىرگە استانا ەۋروپا، اقش، ناتو، ەو، شىۇ سياقتى قۇرىلىمدارمەن دە جۇيەلى ديالوگ جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل قازاقستاننىڭ پراگماتيكالىق ءارى تەڭگەرىمدى ديپلوماتياسىن كورسەتەدى، ال بۇل تۇراقتى سەرىكتەستىك ءۇشىن نەگىزگى شارت.

ياعني قازاقستانمەن ۇزاق مەرزىمدى ارىپتەستىك ورناتۋعا بولادى، ويتكەنى سىرتقى ساياساتىندا كۇرت وزگەرىستەر بولمايدى. سەنىمدىلىك — توقاەۆ ساياساتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى.

– كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك جونىندەگى كەلىسىمنىڭ 10 جىلدىعى اياسىندا توقاەۆ پەن كوشتا قانداي باعىتتاردى نەگىزگى دەپ قاراستىرۋدا؟

– كەلىسىمنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى — كريتيكالىق ماڭىزدى شيكىزات ماتەريالدارى. ۋرسۋلا فون دەر ليايەن اتاپ وتكەندەي، شيكىزات پەن قايتا وڭدەلگەن ماتەريالداردى تۇراقتى جەتكىزۋ، جاڭارتىلاتىن سۋتەگى — ءبىزدىڭ ەكونوميكالاردىڭ «تازا» بولاشاعىنىڭ ىرگەتاسى.

ەۋروپا ءۇشىن قازاقستان ستراتەگيالىق سەرىكتەس، سەبەبى ەلدە ەو انىقتاعان 34 ەلەمەنتتىڭ 33-ءى بار. بۇل ەۋروپانىڭ تازا تەحنولوگيالىق تىزبەكتەرىن نىعايتۋعا كومەكتەسەدى.

ەنەرگەتيكا — تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت. قازاقستان مۇناي، گاز، كومىر، مەتالل جانە ۋران قورى بويىنشا ەۋروپا ءۇشىن وتە تارتىمدى. اسىرەسە فرانتسيا ءۇشىن ۋران — شەشۋشى فاكتور.

«جاسىل» كۇن ءتارتىبى دە وزەكتى. بۇل ترانسفورماتسيانى ەو جالعىز جۇزەگە اسىرا المايدى — وعان قازاقستان سياقتى سەنىمدى سەرىكتەستەر قاجەت.

ءۇشىنشى نەگىزگى بلوك — كولىك جانە لوگيستيكا. ۋرسۋلا فون دەر ليايەن 12 ملرد ەۋرولىق ينۆەستيتسيالىق پاكەت جاريالادى، ونىڭ ىشىندە ترانسكاسپي دالىزىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن.

قورىتىندىلاي كەلە، باستى باعىتتار مىنالار:

— كولىك بايلانىسى;

— «جاسىل» ەكونوميكا;

— ستراتەگيالىق شيكىزات;

— تۇراقتى ورتاق بولاشاق قالىپتاستىرۋ.

– قازاقستان مەن ەو ۆيزانى جەڭىلدەتۋ جانە رەادميسسيا تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ العاشقى راۋندىن وتكىزدى. بۇل باستاما قانداي سيگنال بەرەدى؟

– بريۋسسەلدە كوپتەگەن قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر وقيدى، مۇندا بەلسەندى قازاق قاۋىمداستىعى بار. قازاقستاننىڭ ينجەنەرلەرى، وقىتۋشىلارى، ماماندارى — الەمدىك دەڭگەيدە جوعارى باعالاناتىن كادرلار.

ەۋروپاعا ءدال وسىنداي بىلىكتى ماماندار قاجەت. سوندىقتان ۆيزالىق رەجيمدى جەڭىلدەتۋ — ەكى جاققا دا پايدالى قادام. بۇل ەو-نىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمىن جانە ادامي كاپيتالداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ نيەتىنىڭ بەلگىسى.

– ۆيزيت كوشتى ۋكراينا بويىنشا جاڭا بەيبىت كەلىسسوزدەر اياسىندا ءوتىپ وتىر. توقاەۆ قازاقستاندى ءوڭىردىڭ «بەيبىتشىلىك پلاتفورماسىنا» اينالدىرۋعا ۇمتىلا ما؟

– قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى وڭىردەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالدى. قازاقستان — دوستىققا نەگىزدەلگەن، بولجامدى، بارلىق ەلدەرمەن كونسترۋكتيۆتى قارىم-قاتىناس ورناتاتىن مەملەكەت.

ەۋروپا ءۇشىن دە قازاقستانمەن جۇمىس ىستەۋ وتە ءتيىمدى. قىتايمەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن، اقش-پەن، تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىمەن، پاكىستانمەن، تۇركيامەن، پالەستينا جانە يزرايلمەن جاقسى بايلانىستا.

قازاقستان حالىقارالىق الاڭدا بەلسەندى. مىسالى:

— سيريا بويىنشا استانا پروتسەسى،

— KazAID-تىڭ گۋمانيتارلىق كومەكتەرى،

— جاڭا ديپلوماتيالىق پلاتفورمالار — Central Asian Media Forum, Astana International Forum.

سونىمەن بىرگە قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ىنتىماقتاستىعى وڭىرلىك تۇراقتىلىق ءۇشىن ماڭىزدى. ەكى ەل ورتالىق ازيادا بەيبىت باستامالاردىڭ نەگىزگى ورتالىقتارىنا اينالا الادى.

– كوشتانىڭ استاناعا ساپارىن توقاەۆتىڭ سىرتقى ساياساتىنا دەگەن سەنىمنىڭ بەلگىسى دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– ارينە. بۇل ساپار قازاقستاننىڭ سەنىمدى سەرىكتەس ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى. پرەزيدەنت توقاەۆ ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.

ول پراگماتيكالىق، بەيبىت، تەڭگەرىمدى ديپلوماتيا جۇرگىزىپ، بارلىق مەملەكەتپەن ديالوگ ورناتا الادى. ەۋروپاعا ءدال وسىنداي سەرىكتەستەر قاجەت.

ونىڭ كوپۆەكتورلى باعىتى ەرەكشە: ول تۇركيامەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن، قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتا وتىرىپ، وسىنىڭ بارىمەن قاقتىعىستارسىز ىنتىماقتاستىقتى جانە ەكونوميكالىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋعا قابىلەتتى.

مەنىڭ ويىمشا، ەۋروپا قازاقستاننىڭ مىنا تاجىريبەلەرىنەن  ساباق الا الادى:

— كوپۆەكتورلى ساياسات،

— ءار ەلمەن قاقتىعىسسىز سەرىكتەستىك،

— ءتۇرلى گەوساياسي ورتالىقتارمەن پاراللەل جۇمىس جۇرگىزۋ.

توقاەۆتىڭ سىرتقى ساياسي باعىتى — زەرتتەۋگە تۇرارلىق قۇبىلىس.

Abai.kz