HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda Kenes Odaghy adam aqyl-oyynyng sheksiz mýmkindigine senip, tabighatty óz yrqyna baghyndyrugha úmtylghan alyp jobalargha bel sheship kiristi.

Sol jobalardyng ishindegi eng auqymdysy әri daulysy – Sibir ózenderining suyn Orta Aziya men Qazaqstangha (ol kezde osylay atalatyn) búru iydeyasy edi. Osy bastama sol kezende ekonomikalyq damudyng simvoly, ghylym men tehnikanyng jenisi retinde úsynylsa da, týpki nәtiyjesinde qiyal men shynayy tabighy zandylyqtardyng qaqtyghysy bolyp tarihta qaldy. Joba nege jýzege aspady? Onyng astarynda qanday sebepter jatty?

Sibir suyn búru iydeyasy alghash ret XX ghasyrdyng 30–40 jyldarynda-aq ghylymy ortada aitylghanymen, naqty týrde 1960–1970 jyldary kýn tәrtibine shyqty. Kenes Odaghynyng ontýstik ónirleri – Orta Aziya respublikalary men Qazaqstannyng kóp bóligi su tapshylyghyn bastan ótkerip jatqan edi. Maqta, kýrish, qant qyzylshasy siyaqty su kóp qajet etetin daqyldardy ósiru ekonomikalyq josparlardyng ózegine ainaldy. Al soltýstikte, Sibirde Obi, Eniysey, Ertis syndy alyp ózender «artyq» suyn Soltýstik Múzdy múhiytqa tasyp, «paydasyz» aghyp jatqanday kórindi. Osylaysha «soltýstikting suyn ontýstikke jetkizu» logikasy dýniyege keldi.

Jobanyng negizgi maqsaty – Sibirding iri ózenderining bóligin jasandy kanaldar jýiesi arqyly Qazaqstan, Ózbekstan, Týrikmenstan siyaqty qúrghaq aimaqtargha búru. Kenestik josparlaushylardyng oiynsha, búl qadam auyl sharuashylyghyn kýrt damytyp, jana suarmaly alqaptar ashugha, ekologiyalyq apatqa úshyrap bara jatqan Aral tenizin saqtap qalugha da mýmkindik bermek edi. Bәri qaghaz jýzinde minsiz kórindi.

Alayda, joba – kólemi jaghynan adamzat tarihyndaghy eng iri injenerlik bastamalardyng naqty aighaghy bolatyn. Aytar bolsaq, tek Obi ózeninen sudy búru ýshin myndaghan shaqyrymgha sozylatyn kanaldar, ondaghan su qoymalary, alyp su kótergish stansalar salu qajet edi. Búl – milliardtaghan rubli shyghyn, jýzdegen myng maman men júmysshynyng enbegi degen sóz. Kenes Odaghynyng ekonomikasy syrttay myghym kóringenimen, múnday auyr jýkti úzaq merzimde kóteruge qauqarsyz edi.

Ekonomikalyq sebep – jobanyng jýzege aspay qaluynyng basty faktorlarynyng biri. 1960–70 jyldary Kenes ekonomikasynda toqyrau belgileri aiqyndala bastady. Múnay baghasynyng qúbyluy, әskery shyghyndardyng shekten tys ósui, josparly ekonomikanyng tiyimsizdigi iri jobalargha bólinetin qarjyny shektedi. Sibir suyn búru jobasy tym qymbat әri qaytarymy belgisiz joba retinde qarala bastady. Oghan júmsalatyn qarjy qoldanystaghy su jýielerin janghyrtugha nemese sudy ýnemdeu tehnologiyalaryn engizuge qaraghanda әldeqayda kóp edi.

Ekinshi, әri eng manyzdy sebep – ekologiyalyq qauip. Bastapqyda tabighatqa әseri ýstirt baghalanghanymen, 1970 jyldardyng sonyna qaray ghalymdar dabyl qagha bastady. Sibir ózenderining Soltýstik Múzdy múhiytqa qúyatyn suy Arktika aimaghynyng klimattyq tepe-tendigin saqtauda sheshushi ról atqarady. Ózen aghynyn ózgertu teniz suynyng túzdylyghyna, múz qatu rejiymine, tipti atmosferalyq sirkulyasiyagha әser etui mýmkin edi. Búl tek Sibirge ghana emes, býkil Soltýstik jartyshar klimatyna yqpal etu qaupin tudyrdy.

Sonymen qatar Sibirding óz ishindegi ekojýie de zor ózgeriske úshyrauy yqtimal edi. Batpaqty alqaptar qúrghap, orman-toghaylardyng tabighy su tepe-tendigi búzylyp, januarlar dýniyesi zardap shegui mýmkin bolatyn. Al ontýstikke jetkiziletin sudyng ózi ekinshi bir ekologiyalyq problemany tudyratyn. Su molayghan sayyn suarmaly eginshilik tiyimsiz tәsilmen jýrgizilip, túzdanu men jerding tozuy kýsheye týsui yqtimal edi. Bir sózben aitqanda, bir problemany sheshu ýshin birneshe jana problema tuyndau qaupi aiqyndaldy.

Taghy bir sebep – ghylymy qauymnyng qarsylyghy. Kenes dәuirinde ghylym iydeologiyagha tәueldi boldy degen týsinik bar, alayda dәl osy jobada kóptegen bedeldi ghalymdar ashyq qarsy shyqty. Geograftar, gidrologtar, ekologtar jobanyng saldaryn dәleldi eseptermen kórsetip, ony toqtatudy talap etti. Akademikter bastamany “tabighatpen kýsh synasu” dep baghalady. 1970 jyldardyng ortasynda qoghamdyq pikir de ózgere bastady: ekologiya jaghdaylary alghash ret keninen talqylanyp, tabighatty qorghau qozghalystary payda boldy.

Sonymen qatar, manyzdy faktor – sayasy ózgerister. Mihail Gorbachev biylikke kelgennen keyingi qayta qúru (perestroyka) jyldary ekonomikalyq tiyimdilik pen ashyq pikir almasugha jol ashyldy. Osy kezende búryn jabyq týrde qabyldanyp kelgen iri sheshimder qayta qaraldy. 1976 jyly Kenes Odaghy Sibir suyn búru jobasyn resmy týrde toqtatty. Búl sheshim bir jaghynan ghylym men qogham pikirining jenisi bolsa, ekinshi jaghynan memleketting ekonomikalyq әlsireuining belgisi edi.

Sibir suyn búru jobasynyng iske aspauy – kenestik josparly sayasattyng shekteulerin aiqyn kórsetken tarihy sabaq. Tabighatty tek injenerlik eseppen «týzetuge» bolady degen týsinik ózin aqtamady. Su tapshylyghy problemasy sudy alystan tasumen emes, ony tiyimdi paydalanumen, ýnemdeumen, jergilikti resurstardy sauatty basqarumen sheshiletini keyingi jyldary anyqtaldy.

Býginde de osy joba keyde eske alynady. Klimattyng ózgerui, su resurstarynyng kýrt kemui jaghdayynda «soltýstikten ontýstikke su búru» iydeyasy jana qyrynan talqylanuda. Alayda tarih sabaghy bir nәrseni anyq kórsetti: alyp jobalardyng taghdyryn tek tehnikalyq mýmkindik demeyik, ekonomikalyq aqyl, ekologiyalyq jauapkershilik jәne qoghamdyq kelisim sheshedi.

Sibir suyn búru – iske aspaghan joba ghana emes, adam men tabighat qarym-qatynasynyng kýrdeli filosofiyasyn aiqyndaytyn ýlken taghylym. Ol bizge tabighatty ayalaugha, ony týsinuge jәne onymen ýilesimde ómir sýruge úmtylu kerektigin eske salady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz