Halyqtyng әn qazynasynan oiyp oryn alar Qalqa әnderi alys-alys auyldargha tarap, auyzdan auyzgha jetip, tyndaushynyng sýiikti әnine ainalghaly qashan. Olay deytinim, sonau Soltýstik Qazaqstan oblysy Shalaqyn auylyndaghy Ortaqkól auylynda bar ómirin ótkizgen Imanbay atamnyng osy әndi sýiip aitqany. Ol kezde auylda radio da, patefon da joq. Sonau teriskeydegi auylgha jetken әn qúdireti emes pe?!

Atam, jazushy әkem Zeynel-Ghabi, anam Kәmesh osy әndi sýiip aitatyn. Búl әnning aty – «Qalqa». Kónildi, shabytpen oryndalar tilge jenil, aitugha ynghayly әndi tyndaghanda ruhyng asqaqtap, ómirge degen qúlshynysyng artady. Árkimning de sýigen adamy, alghashqy mahabbaty bolady. Nebir qalqany eske týsirip, kónil shattanatyn sәt – osy shaq bolsa kerek.

Mine, manyzdylyghyn joghaltpay әli kýnge shyrqalyp kele jatqan «Qalqa» әni – bizding ruhany qazynamyzdaghy qúndy әn.

Mihal Kleofas Oginskiy bir ghana «Polonezimen» әlemge әigili bolsa Qalqa Japsarbaevtyng bir ghana «Qalqasy» ghasyr qoynauyna enip otyr. Áli de bizden keyingi jas úrpaq shyrqata salar әn ekenine kýmәnim joq.

Ekinshi әni – «Saryjazyq» dep atalady. Jetisu ónirindegi ózi tughan mekendi jyr joldaryna, әuezdi әnge qosqan Qalqanyng búl әni óz eline degen sýiispenshilikten tusa kerek:

Saryjazyq Alataumen túrsyng shektes,

Sary týrmen malyng egiz, jering tektes.

Jangha jay, dertke shipa beretúghyn,

Anqyghan qalampyrday iyising ketpes.

Qayyrmasy:

Baldyrghanyng malgha azyq,

Sary qymyzyng jangha azyq.

Shóbing dәri, suyng bal,

Jer jaqsysy Saryjazyq.

Saryjazyq jer jaqsysy kýreng belim,

Malgha jay, jangha rahat samal jelin.

Kóksumen Qaratalgha kómek bergen,

Syldyrap say-salannan aqqan selin.

Qalqanyng «Saryjazyq» әni jayly mening ústazym, Qazaqstannyng halyq әrtisi Jýsipbek Elebekov bizge dәris berip jýrgen kezde:

«Biz gastrolidyq saparmen Taldyqorghan oblysynda jýrgende Qalqa Japsarbaevqa jolyqtyq. Ýiinen dәm tattyq. Ol kezde búl әnning jana shyqqan kezi eken. Jigersiz, sylbyrlau aitatyn әn eken. Qalqanyng qartayyp otyrghan kezi. Men ýirenip aldym da kelgen song ózimning sheberligimdi qosyp, jigerlene oryndaugha, ishki sezimimdi, elge-jerge degen mahabbatymdy qosyp oryndaugha tyrystym. Osydan keyin Birjan әnderindey asqaq, shyghandata salatyn ghajap әnge ainaldy» dep edi.

Ánning baghyn ashatyn әnshi. Jaqsy әnshining qolyna týsse nebir әn qúlpyryp, reni kirip, әserlene týsedi. Qalqanyng «Saryjazyghyn» tyndap otyrghanda Jetisudyng ghajap tabighaty, samal jeli, kógoray shalghyn dalasy, әsem taulary kóz aldyna kelip,  sary qymyzynyng dәmi auzyna kelgendey bolady. Mine, tamasha suretkerding qolynan shyqqan sәtti tughan әn tynysty keng ashyp, әuelete salatyn әserliligimen erekshe.

Áriyne, biz biletin, bilmeytin әnderi sazgerding ózimen ketkeni ras. Bir әn shyqqan jerden kóp әn shyghatyny sózsiz. «Altyn shyqqan jerdi belden qaz» demey me?!

Birde Mәdeniyet ministrligi Almatyda aitys bolady dep Jetisuding әnshileri men aqyndaryn aldyrady. Ýsh kýnge sozylghan aitysta T.Isabekov, S.Ibrayymov, E.Naymantaev qatysady. Aytys shymyldyghyn Qalqa Japsarbaev ashady. Sol aitysty qyzyqtap otyrghan Múhtar Áuezov sahnagha shyghyp, Qalqa aqyndy qúshaqtap: «Qayran shymyrym! Asyl tughan túighynym! Qartayyp, qayratyng ketip túrghanda osyndaysyn. Sening qayta tuuyng qiyn-au...» dep bauryna tartyp, iyghyna shapan japqan eken.

«Qalqa Japsarbaev kim? Jerlesteri ne dep jazypty?» dep internet aqtarghanmen túshymdy eshtene taba almaghanym ras. Tek qysqasha maghlúmat qana bar.

Tughan jerining ózi eki týrli jazylghan. Endi Qazaqstan Jazushylar Odaghy anyqtamalyghyna sýienip qysqasha maghlúmat bereyin.

Qalqa Japsarbaev 1886 jyly Taldyqorghan oblysy, Kirov audany, Karl Marks atyndaghy kolhozda tughan. Qosshylar odaghynda, audandyq újymshar, kenshar teatrynda, mәdeni-ýgit brigadalarynda júmys istedi (1938–1945), «Qalqanyng әni», «Qalqanyng jeldirmesi», «Jayqonyr» әnderin shyghardy. Erterekte Ájek, Qúrama, Omarbek, Qayraqbay tәrizdi aqyndarmen aitysqan.

Úly Otan soghysynyng túsy jәne odan keyingi jyldarda Kenen, Ýmbetәli, Quat, Esdәulet, Imanjan sekildi zamandastarymen óner jarystyrdy. Ólen, jyrlarymen qatar, «Oraq batyr», «Dana qyz», «Qarlyghash pen Dәuit», «Túrymbet turaly anyz», «Partizan Shәimerden», «Músabek Sengirbaev» dastandary bar.

«Jayqonyr» (1959), «Tandamalylar» (1962), «Jetisu jyrlary» (1970) jinaqtarynda toptastyryldy. «Músabek batyr» dastany 1951 jyly jeke kitap bolyp basyldy.

«Qúrmet Belgisi» ordenimen (1945) marapattalghan. 1961 jyly «Qazaq KSR- ining halyq aqyny» qúrmetti ataghy berilgen.

Qalqa Japsarbaev 1976 jyly qaytys boldy delingen. Keybir derekte 1975 jyly qaytys bolghan deydi.

Múqyrdaghy Qalqa Japsarbaev atyndaghy orta mektep diyrektorynyng tәrbie isi jónindegi orynbasary Sәule Beysenovanyng esteliginde: "Jyr alyby Jambyl bastaghan halyq aqyndarynyn  kóshine kóz jibergende solardyng bel ortasynda  kózge týsetin aqyn – Qalqa Japsarbaev.    Qalqa – kópqyrly aqyn. Ony halqyna alghash tanytqan aitystary boldy. Aytys aqyngha bolashaqta abyroy әperetin, baghy men baqytyn kóteretin óner dep úqqan Qalqa atamyz әr aitysqa jauapty qarap, halyq kónilindegi sózdi aita biluge tyrysqan. Oghan aqynnyng erterektegi Núrbala, Qúrama, Kenen, Ýmbetәli, Imanjan, Quattarmen aitystary dәlel.

Qalqa keyinirek «Qambar batyr», «Qyz Jibek» jyrlaryn halyqqa úsynyp, jyrshy atana jýrip, ertegi-anyzdardy ózi de dastangha ainaldyrugha den qoyghan. Qalqanyng aqyndyghyna sazgerligi ýndesken jәne әnshiligin elge qatar tanytqan óleni – «Qalqa» jәne «Qalqanyng jayqonyry»

Qalqa: «Meni izdese jas úrpaq, jyrlarymnan tabady, Ile menen Aqsudyng sularynan tabady, Qart Jonghardyng mýlgigen nularynan tabady» dep syr shertedi. Búnysy – aqiqat, shyndyq.

Aqyn dýniyege kelgen Múqyr auylynda aqyn esimimen atalatyn mektep bar. Auylda aqyngha arnalyp eskertkish ornatylghan. Audan ortalyghynda mәdeniyet ýii halyq aqyny Q.Japsarbaev atymen atalady, aqyn atynda kóshe bar» delingen eken. Sonymen qatar sol mektepting oqushylary Qalqa atalarynyng jyrlaryn jatqa aitady eken.

Osy maghlúmattargha qaraghanda Jetisudyng aqiyq aqyny, dastanshy, halyq kompozitor Qalqa Japsarbaev jayly әli de zertteu júmystary qolgha alynbaghan tәrizdi. Qazirgi zamanda bar jaqsyny internetke salyp qoysa, oqyrman qyzyghyp oqyghan bolar edi.

Altyn Imanbaeva,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri 

Abai.kz