حالىقتىڭ ءان قازىناسىنان ويىپ ورىن الار قالقا اندەرى الىس-الىس اۋىلدارعا تاراپ، اۋىزدان اۋىزعا جەتىپ، تىڭداۋشىنىڭ سۇيىكتى انىنە اينالعالى قاشان. ولاي دەيتىنىم، سوناۋ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى شالاقىن اۋىلىنداعى ورتاقكول اۋىلىندا بار ءومىرىن وتكىزگەن يمانباي اتامنىڭ وسى ءاندى ءسۇيىپ ايتقانى. ول كەزدە اۋىلدا راديو دا، پاتەفون دا جوق. سوناۋ تەرىسكەيدەگى اۋىلعا جەتكەن ءان قۇدىرەتى ەمەس پە؟!

اتام، جازۋشى اكەم زەينەل-عابي، انام كامەش وسى ءاندى ءسۇيىپ ايتاتىن. بۇل ءاننىڭ اتى – «قالقا». كوڭىلدى، شابىتپەن ورىندالار تىلگە جەڭىل، ايتۋعا ىڭعايلى ءاندى تىڭداعاندا رۋحىڭ اسقاقتاپ، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىڭ ارتادى. اركىمنىڭ دە سۇيگەن ادامى، العاشقى ماحابباتى بولادى. نەبىر قالقانى ەسكە ءتۇسىرىپ، كوڭىل شاتتاناتىن ءسات – وسى شاق بولسا كەرەك.

مىنە، ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاي ءالى كۇنگە شىرقالىپ كەلە جاتقان «قالقا» ءانى – ءبىزدىڭ رۋحاني قازىنامىزداعى قۇندى ءان.

ميحال كلەوفاس وگينسكي ءبىر عانا «پولونەزىمەن» الەمگە ايگىلى بولسا قالقا جاپسارباەۆتىڭ ءبىر عانا «قالقاسى» عاسىر قويناۋىنا ەنىپ وتىر. ءالى دە بىزدەن كەيىنگى جاس ۇرپاق شىرقاتا سالار ءان ەكەنىنە كۇمانىم جوق.

ەكىنشى ءانى – «سارىجازىق» دەپ اتالادى. جەتىسۋ وڭىرىندەگى ءوزى تۋعان مەكەندى جىر جولدارىنا، اۋەزدى انگە قوسقان قالقانىڭ بۇل ءانى ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋسا كەرەك:

سارىجازىق الاتاۋمەن تۇرسىڭ شەكتەس،

سارى تۇرمەن مالىڭ ەگىز، جەرىڭ تەكتەس.

جانعا جاي، دەرتكە شيپا بەرەتۇعىن،

اڭقىعان قالامپىرداي ءيىسىڭ كەتپەس.

قايىرماسى:

بالدىرعانىڭ مالعا ازىق،

سارى قىمىزىڭ جانعا ازىق.

ءشوبىڭ ءدارى، سۋىڭ بال،

جەر جاقسىسى سارىجازىق.

سارىجازىق جەر جاقسىسى كۇرەڭ بەلىم،

مالعا جاي، جانعا راحات سامال جەلىڭ.

كوكسۋمەن قاراتالعا كومەك بەرگەن،

سىلدىراپ ساي-سالاڭنان اققان سەلىڭ.

قالقانىڭ «سارىجازىق» ءانى جايلى مەنىڭ ۇستازىم، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بىزگە ءدارىس بەرىپ جۇرگەن كەزدە:

«ءبىز گاسترولدىق ساپارمەن تالدىقورعان وبلىسىندا جۇرگەندە قالقا جاپسارباەۆقا جولىقتىق. ۇيىنەن ءدام تاتتىق. ول كەزدە بۇل ءاننىڭ جاڭا شىققان كەزى ەكەن. جىگەرسىز، سىلبىرلاۋ ايتاتىن ءان ەكەن. قالقانىڭ قارتايىپ وتىرعان كەزى. مەن ۇيرەنىپ الدىم دا كەلگەن سوڭ ءوزىمنىڭ شەبەرلىگىمدى قوسىپ، جىگەرلەنە ورىنداۋعا، ىشكى سەزىمىمدى، ەلگە-جەرگە دەگەن ماحابباتىمدى قوسىپ ورىنداۋعا تىرىستىم. وسىدان كەيىن ءبىرجان اندەرىندەي اسقاق، شىعانداتا سالاتىن عاجاپ انگە اينالدى» دەپ ەدى.

ءاننىڭ باعىن اشاتىن ءانشى. جاقسى ءانشىنىڭ قولىنا تۇسسە نەبىر ءان قۇلپىرىپ، رەڭى كىرىپ، اسەرلەنە تۇسەدى. قالقانىڭ «سارىجازىعىن» تىڭداپ وتىرعاندا جەتىسۋدىڭ عاجاپ تابيعاتى، سامال جەلى، كوگوراي شالعىن دالاسى، اسەم تاۋلارى كوز الدىڭا كەلىپ،  سارى قىمىزىنىڭ ءدامى اۋزىڭا كەلگەندەي بولادى. مىنە، تاماشا سۋرەتكەردىڭ قولىنان شىققان ءساتتى تۋعان ءان تىنىستى كەڭ اشىپ، اۋەلەتە سالاتىن اسەرلىلىگىمەن ەرەكشە.

ارينە، ءبىز بىلەتىن، بىلمەيتىن اندەرى سازگەردىڭ وزىمەن كەتكەنى راس. ءبىر ءان شىققان جەردەن كوپ ءان شىعاتىنى ءسوزسىز. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەمەي مە؟!

بىردە مادەنيەت مينيسترلىگى الماتىدا ايتىس بولادى دەپ جەتىسۋدىڭ انشىلەرى مەن اقىندارىن الدىرادى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان ايتىستا ت.يسابەكوۆ، س.يبرايىموۆ، ە.نايمانتاەۆ قاتىسادى. ايتىس شىمىلدىعىن قالقا جاپسارباەۆ اشادى. سول ايتىستى قىزىقتاپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆ ساحناعا شىعىپ، قالقا اقىندى قۇشاقتاپ: «قايران شىمىرىم! اسىل تۋعان تۇيعىنىم! قارتايىپ، قايراتىڭ كەتىپ تۇرعاندا وسىندايسىڭ. سەنىڭ قايتا تۋىڭ قيىن-اۋ...» دەپ باۋرىنا تارتىپ، يىعىنا شاپان جاپقان ەكەن.

«قالقا جاپسارباەۆ كىم؟ جەرلەستەرى نە دەپ جازىپتى؟» دەپ ينتەرنەت اقتارعانمەن تۇششىمدى ەشتەڭە تابا الماعانىم راس. تەك قىسقاشا ماعلۇمات قانا بار.

تۋعان جەرىنىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى جازىلعان. ەندى قازاقستان جازۋشىلار وداعى انىقتامالىعىنا سۇيەنىپ قىسقاشا ماعلۇمات بەرەيىن.

قالقا جاپسارباەۆ 1886 جىلى تالدىقورعان وبلىسى، كيروۆ اۋدانى، كارل ماركس اتىنداعى كولحوزدا تۋعان. قوسشىلار وداعىندا، اۋداندىق ۇجىمشار، كەڭشار تەاترىندا، مادەني-ۇگىت بريگادالارىندا جۇمىس ىستەدى (1938–1945), «قالقانىڭ ءانى»، «قالقانىڭ جەلدىرمەسى»، «جايقوڭىر» اندەرىن شىعاردى. ەرتەرەكتە اجەك، قۇراما، وماربەك، قايراقباي ءتارىزدى اقىندارمەن ايتىسقان.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تۇسى جانە ودان كەيىنگى جىلداردا كەنەن، ۇمبەتالى، قۋات، ەسداۋلەت، يمانجان سەكىلدى زامانداستارىمەن ونەر جارىستىردى. ولەڭ، جىرلارىمەن قاتار، «وراق باتىر»، «دانا قىز»، «قارلىعاش پەن ءداۋىت»، «تۇرىمبەت تۋرالى اڭىز»، «پارتيزان شايمەردەن»، «مۇسابەك سەڭگىرباەۆ» داستاندارى بار.

«جايقوڭىر» (1959), «تاڭدامالىلار» (1962), «جەتىسۋ جىرلارى» (1970) جيناقتارىندا توپتاستىرىلدى. «مۇسابەك باتىر» داستانى 1951 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى.

«قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن (1945) ماراپاتتالعان. 1961 جىلى «قازاق كسر- ءىنىڭ حالىق اقىنى» قۇرمەتتى اتاعى بەرىلگەن.

قالقا جاپسارباەۆ 1976 جىلى قايتىس بولدى دەلىنگەن. كەيبىر دەرەكتە 1975 جىلى قايتىس بولعان دەيدى.

مۇقىرداعى قالقا جاپسارباەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ساۋلە بەيسەنوۆانىڭ ەستەلىگىندە: "جىر الىبى جامبىل باستاعان حالىق اقىندارىنىڭ  كوشىنە كوز جىبەرگەندە سولاردىڭ بەل ورتاسىندا  كوزگە تۇسەتىن اقىن – قالقا جاپسارباەۆ.    قالقا – كوپقىرلى اقىن. ونى حالقىنا العاش تانىتقان ايتىستارى بولدى. ايتىس اقىنعا بولاشاقتا ابىروي اپەرەتىن، باعى مەن باقىتىن كوتەرەتىن ونەر دەپ ۇققان قالقا اتامىز ءار ايتىسقا جاۋاپتى قاراپ، حالىق كوڭىلىندەگى ءسوزدى ايتا بىلۋگە تىرىسقان. وعان اقىننىڭ ەرتەرەكتەگى نۇربالا، قۇراما، كەنەن، ۇمبەتالى، يمانجان، قۋاتتارمەن ايتىستارى دالەل.

قالقا كەيىنىرەك «قامبار باتىر»، «قىز جىبەك» جىرلارىن حالىققا ۇسىنىپ، جىرشى اتانا ءجۇرىپ، ەرتەگى-اڭىزداردى ءوزى دە داستانعا اينالدىرۋعا دەن قويعان. قالقانىڭ اقىندىعىنا سازگەرلىگى ۇندەسكەن جانە انشىلىگىن ەلگە قاتار تانىتقان ولەڭى – «قالقا» جانە «قالقانىڭ جايقوڭىرى»

قالقا: «مەنى ىزدەسە جاس ۇرپاق، جىرلارىمنان تابادى، ىلە مەنەن اقسۋدىڭ سۋلارىنان تابادى، قارت جوڭعاردىڭ مۇلگىگەن نۋلارىنان تابادى» دەپ سىر شەرتەدى. بۇنىسى – اقيقات، شىندىق.

اقىن دۇنيەگە كەلگەن مۇقىر اۋىلىندا اقىن ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ بار. اۋىلدا اقىنعا ارنالىپ ەسكەرتكىش ورناتىلعان. اۋدان ورتالىعىندا مادەنيەت ءۇيى حالىق اقىنى ق.جاپسارباەۆ اتىمەن اتالادى، اقىن اتىندا كوشە بار» دەلىنگەن ەكەن. سونىمەن قاتار سول مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى قالقا اتالارىنىڭ جىرلارىن جاتقا ايتادى ەكەن.

وسى ماعلۇماتتارعا قاراعاندا جەتىسۋدىڭ اقيىق اقىنى، داستانشى، حالىق كومپوزيتور قالقا جاپسارباەۆ جايلى ءالى دە زەرتتەۋ جۇمىستارى قولعا الىنباعان ءتارىزدى. قازىرگى زاماندا بار جاقسىنى ينتەرنەتكە سالىپ قويسا، وقىرمان قىزىعىپ وقىعان بولار ەدى.

التىن يمانباەۆا

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى 

Abai.kz