Ermúrat agha, qalay "bas oqyrman" "lauazymyn" iyelengeniniz turaly aityp berinizshi qysqasha. Jalpy "bas oqyrman" degendi qalay týsindiresiz?
Siz basqarghan gazetterge jas jurnalisterding kóp ýiir bolmauynyng sebebi nede?

Erqanat.

Meni 2003-shi jyly salyq tәrtibin búzdyng degen jalghan aiyppen ekinshi ret sottady. Bir qyzyghy men ol kezde «SolDAT» gazetining bas redaktory edim, seriktestikting esep-sharuashylyq qyzmetine, diyrektorlyq mindetke eshqanday qatysym bolmaghan. Tergeu barysynda mening qolym qoyylghan eshqanday qarjylyq, bankilik nemese salyq qújatyn tappady. Sóite túra meni seriktestikting diyrektory dep tauyp, salyq tәrtibin búzdy degen naqaq qiyanatpen bir jylgha shartty týrde bas bostandyghymnan aiyrdy, úmytpasam 9 million tengening tónireginde aiyp saldy.

Ermúrat agha, qalay "bas oqyrman" "lauazymyn" iyelengeniniz turaly aityp berinizshi qysqasha. Jalpy "bas oqyrman" degendi qalay týsindiresiz?
Siz basqarghan gazetterge jas jurnalisterding kóp ýiir bolmauynyng sebebi nede?

Erqanat.

Meni 2003-shi jyly salyq tәrtibin búzdyng degen jalghan aiyppen ekinshi ret sottady. Bir qyzyghy men ol kezde «SolDAT» gazetining bas redaktory edim, seriktestikting esep-sharuashylyq qyzmetine, diyrektorlyq mindetke eshqanday qatysym bolmaghan. Tergeu barysynda mening qolym qoyylghan eshqanday qarjylyq, bankilik nemese salyq qújatyn tappady. Sóite túra meni seriktestikting diyrektory dep tauyp, salyq tәrtibin búzdy degen naqaq qiyanatpen bir jylgha shartty týrde bas bostandyghymnan aiyrdy, úmytpasam 9 million tengening tónireginde aiyp saldy.

Ekinshi bir qyzyq jәit men redaksiyanyng esep-salyq tәrtibin «búzghan» diyrektor retinde sottaldym, solay bolsa da bes jyl merzimge baspasóz isimen ainalysuyma tiym saldy. Jurnalistik kәsipting diyrektorlyqqa qanday qatysy bar ekenin kýni býginge deyin týsinbeymin. «Baspasóz isi» degen ne dep, sottyng týsinik beruin súraghanymda, meni sottaghan «danyshpan» sudiya baspa isine korrektorlyqtan bastap, bas redaktorlyq qyzmet jatady dep jauap berdi.  Sodan amalsyzdan «bas oqyrman» degen ataq aluyma tura keldi. Aytpaqshy, búl ataudy maghan QR Juranalister odaghynyng tóraghasy, ózimning syilas aghayym Seyitqazy Mataev tauyp begen edi.

Al «men basqaratyn gazetterge jas jurnalisterding ýiir bolmauy» mening kinam emes. Jasqanshaq, búqpantay,  ózining kólenkesinen qoryqqan, esil derti «Egemen» men «Habar» bolghan, eki auyz sózding basyn qúray almaytyn, kariera qughan jas jurnalist mening dýley gazetimnen ne izdeydi? Áytpese, jas jurnalisterdi gazetke tartu ýshin KazGU-ding jurnalistika fakulitetinde irikteu (kasting) ótkizgen kezim boldy. Ilip alugha jaraghan ýsheuin birinshi tapsyrma bergen kýnnen keyin kórgen joqpyn: «ash qúlaqtan tysh qúlaq» degen bolulary kerek

Osy Marat Qabanbaymen aralarynyzda ne boldy? Ony Qajygeldinning adamdary "laqtyryp" ketti degen ras pa?

Marat agha qazaq jurnalistikasynyng Qabanbayy edi jaryqtyq. Onyng memlekettik «Ana tili» gazetinde jýrip jazghan «Pahandar respublikasy»  maqalasynyng batyl maqamyn  qaytalaghan jurnalist joq. Qazirgi biylik bozókpe etip jibergen jurnalisterdi kórgende, Marattyng biyigine shygha alatyn jurnalist juyq arada tumay ma dep qorqamyn. Mәkenning sanasy taza, oiy azat azamat edi.

Marat marqúmdy «SolDAT» gazetining redaktorlyghyna men shaqyrghan edim. Anyghynda «Qabanbaymen sóilesip kórshi» degen kóregen kenesti Ákejan Qajygeldin aitqan edi. Marat agha mening qolqa saluyma qarsy bolmady, bir jyldan astam uaqyt «SolDAT» -tyng redaktory boldy. Eldegi gazet taratu salasy memlekettik monopoliyalyq kәsiporyndardyng ghana qolynda túrghan kezde, bizding gazetti taratugha tolyq tiym salynghan qystalang uaqyttyng ózinde «SolDAT»-tyng taralymyn 50 myng danagha jetkizdi.

Keyinnen Marat agha búl ómirden búiyrghan uaqyty týgesilip bara jatqanyn sezdi me: «Men «Kentavr» romanyn jazugha otyruym kerek, men shygharmashylyqqa keteyin» dep, maghan әldeneshe ret ótinish bildirdi. Men aqyry kelistim. Ákejan agha Qajygeldin Marattyng ailyghyn saqtandar dep tapsyrdy. Biraq qughyn-sýrginde jýrip, biz ol tapsyrmany tolyq orynday almadyq: kóp uaqyt ótpey gazetting júmysy toqtap qaldy. Jazushynyng qiyalyndaghy qazaqtyng «Kentavry» tumay ketti - arada alty ay óter-ótpeste Mәkeng de ketip qaldy.

Al Marat aghany  «Qajygeldinning jigitteri laqtyryp ketti» degen sóz ishi kýigen qazaqtyng bylshyly. Ony aityp jýrgen týbitterding kim ekenin ishim sezedi..

Eragha!
Býgingi qazaq jurnalistikasyna kóniliniz tola ma?
Býgingi tanda jurfaktardyng mýldem qjeti joq degen әngime kóp. Soghan qalay qaraysyz?
Ózinizden keingi buynnan kimderdi myqty jurnalist dep atay alasyz?
Nazym, student

Tolmaydy! Oghan jurnalist aghayyndardyng kinasy da, kýnasy da joq. Sebebi eldegi biylik jurnalistikany mýgedek etti. Býgingi jurnalister sayasat týgili tarihy taqyryptyng ózin tartynshaqtap jazatyn kýige týsti. Sebebi ol taqyryptyng keyipkeri býgingi dókeyden artyq jazylmauy tiyis: qazaqta odan artyp tughan qazaqtyng ólgeni de, tiri pendesi de joq. Osy «ustanovkadan» tayyp ketsen, jurnalistikanyng baghyt-baghdaryn baghyp otyrghan prokurorlar, Sauytbekter men Rominder jelkendi qiyp jiberedi.

Al «jurfaktyng qajeti joq» degen sózge kelispeymin. Jastargha tym bolmaghanda janr degenning ne ekenin ýiretetin bir oqu oryny qajet.

Nazymjan, sen jurfakta oqityn bolsan, telejәshikten kólbendep shyghudy arman etpe dep tilek aitar edim. Qazir jurfaktaghy studentterding toqsan payyzy teledidardy tesip shyqsaq degende ishken asyn jerge qoyady. Sóite túra esi dúrys eki abzas   habar jaza almaydy. Sóz saptauy bar jurnalist bolam deseng eki-ýsh jyl gazetting tәjiriybesinen ótip alghanyng dúrys bolady. Sodan song teledidargha úyalmay barasyn. Sodan song «Habardyn» sauatsyz jurnaliysi siyaqty «Ertengi kýnge arnalghan aua rayyn tyndanyzdar» dep aitpaytyn bolasyn. Sonda ghana «Qazaqstan» telearnasynyng keudesine nan pisken tilshisi sekildi «Bir top parlamment deputattary» dep aitugha arlanasyng (Dúrysy -«parlamentting bir top deputattary» shyghar).

Nazym, men «myqty jurnalisterdi» jipke tizip bere almaymyn. Biraq Erenghayyp Quatayúlynyng praktikalyq jurnalistikadan ketip qalghanyna, Sәken Sybanbaydyng qoghamdyq-әleumettik taqyrypty tastap ketkenine ókinemin.

Ereke! Tasjarghan jabyldy. Jaqyn arada onyng izbasary shyghady, әne-mine degen sózderding taraghanyna tórt aiday boldy. Jaghday ne bolyp jatyr osy? Jana basylym qashan shyghady? Álde bizder bilmeytin qiynshylyqtar bar ma?
Maydan

Sol «әldeniz» dúrys, Maydan. Bizding memlekettik tirkeuden ótkizip qoyghan zapastaghy gazetterimiz jaryq kórmey jatyp qudalaugha týsude. «Bapy qanday gazetter shygharuy mýmkin?» degen oimen Mәmy myrzanyng myrqymbaylary bizding gazetterdi tumay jatyp jazyqty etip qoyghan siyaqty.  Sonymen birge «әldenin» orynyn «kriziys» degen ataumen almastyrugha da bolady.

Sizding ómirbayanynyzdan "sýnguir qayyq starshinasy bolyp әskery boryshyn ótegen" degen sózderdi shalyp qaldym. Sýnguir qayyqtan keyin eshqanday oppozisiyada jýru qorqynyshty emes shyghar. Jalpy sol tenizdegi qyzmetten qanday әser aldynyz? Aylap su astynda jýru qorqynyshty ma? Sol qyzmet adamnyng psihologiyasyna qalay әser etedi dep oilaysyz?

Orystarda «Armiya - jaqsy mektep, biraq ony syrttay oqyghan dúrys» degen sóz bar. Men osy sózge kelispeymin. Mening Teniz flotynda ótken ýsh jylym, ýsh jylda jighan ómirlik tәjiriybem, kórgen jerlerim men jýzgen tenizderimdi qaytalap ótuge endigi qalghan ómirim jetpeytin shyghar.

.

Ereke!
Ákejan Qajygeldiyn, Rahat Áliyev, Múqtar Ábilәzov siyaqty "emigranttargha" kózqarasynyz qalay? Árqaysysy turaly taratyp aityp berinizshi.
Nomad

Búl ýsheuining ortasyndaghysyn onsha aitqym kelmeydi. Eki bankir jigitting óligin qayda kómgenin aityp berse, sóz basqa: «qorqau qasqyr» degen sózimdi qaytaryp alamyn.

Al Ákejan - golova! Býgingi ýkimette onyng alghyrlyghyna jetetin bireui joq. Ákejannyng oi-qisyny men  logikalyq tanymynyng zerektigi sonday - ol  saytannyng ózin sandaltyp jiberedi. Oghan men Qajygeldinning qasynda jýrgende kózim jetken. Qazaqstannyng bolashaghyn kommunistik-núrotandyq doghal dogmadan ada azamattar - Qajygeldin siyaqty әlemdik sayasi-ekonomikalyq órkeniyetting damu dialektikasyn ezip ishken jigitter ghana jasay alady.

Múhtar da jetiskeninen «emigrant» bolghan joq. Ókinishke oray bizding saptama kiygen sayasy biyligimiz onyng kәsipkerlik darynyn memleketting mýddesine paydalana almady. Áriyne, Aqmoladaghy bireuler kórin qazyp jatsa, ol memleketti qaytsin, әlbette shybyn jany ýshin shyr-pyr bolady. Jalpy men Múhtardyng biyshikeshti «vokrug palisa obvodiyt» etip ketkenine riza bolamyn. Molotok, Muha!

Sizding eng baqytty, kemeldengen shaghynyz qay kez?

Áriyne alansyz balalyq shaghym. Ájem men anam bar kezdi saghynamyn...

"Tasjarghannyn" qalyng oqyrmangha arnalghan belsendi betterining bәri orys tilinde boldy. Nege orys tilinde boldy? Osyny týsindirinizshi. Álde, szding oiynyzsha qazaqtardyng sayasy taqyryptar boyynsha jazghan maqalalardy oqugha sauaty jetpeydi dep oiladynyz ba?

Ersúltan

Ersúltan myrza, soghan ózim de nalimyn. Biraq qúdireti kýshti «naryq» - «rynok» degen  úsqynsyz úghym bar. Bazarda baghasy bar dýnie ghana saudagha tatidy. Al taza qazaq tilindegi gazetting taralymy shekteuli ekenine әldeqashan kózim jetken. Oghan qazaqtyng qayran tili emes, kezindegi orystyng ospadyr sayasaty kinaly bolsa kerek. Áytpese kezinde men shygharghan gazetterding taza qazaq tilindegisi boldy. Taralymy 25 mynnan aspady. Orys tilin qosyp edik 50 myngha jettik. Orysyn kóbeytip edik alpys mynnan astyq.

Ersúltan, qoghamdaghy qazirgi qiyanatty qaqyratyp jazatyn seksen jyldyq tarihy bar «Jas Alash» gazetining taralymy 40 mynnan nege aspaydy dep oilanyp kórding be? Men de oilandym. Oilanyp jýrmin. Biraq basym jetpeydi. Nege bizding biylik ózining tiline tiksine qaraydy? Qazaq tilining borazdasyna sudy kóbirek salu ýshin orys borazdasyn buyndyrynqyrap qon kerek emes pe?!

Óziniz bilesiz elimizde oppozisiyalyq baghytta jaryq kóretin basylym az. Barynyng ózin týrtpektep jabugha әkelip soqtyrady. Birin japqanda, ekinshisin ashyp jandәrmen bolasyz. Biraq osydan sizge paydadan góri ziyany kóp siyaqty. Aytynyzshy, sharshaghan joqsyz ba? Bizdegi jaltaqtyqtan, jaybasarlyqtan...

Jaybasarlyqty qaydam, jaltaqtyq týbimizge jete me dep qorqam. Oghan jaramsaqtyqty qosynyz - kaput!

Men jaqsy kóretin bir aqyn agham bar. Oiy úshqyr. Qazaqtyng bir shetine shyghar shamasy kóp. Biraq songhy jyldary men onyng qús-qúmyrsqa turaly jazghandaryn ghana kórip jýrmin. Shamasy búl da jaltaqtyqtyng daryndy týri bolsa kerek...

.

Elimizde oppozisiyalyq basylymdargha jasap jatqan "shabuyldyn" naqty sebebin aita alasyz ba?
Dinara

Dinara, esimde joq, bir oqymysty aitqan eken: «Sayasat turaly jazugha tiym salynghan elde sayasat oiyna kelgenin isteydi» dep. Sol oiyna kelgen esuastyghynyng biri - aqiqatty aitqyzbau. Bary-joghy osy-aq!

Ermúrat agha, QR Atazanyna engen songhy ózgerister turaly qanday pikirdesiz?

Jansaya Sydyqbay, Astana kalasy

Pәli, Jansaya! Bizde Atazandy úrmaytyn Ataqaz bar. Oghan «do lampochki» sening Atazanyndaghy qaghidalar!  Áytpese bizding Konstitusiyany AQSh-ta qoldanugha bolarlyqtay tamasha. Biraq Ataqazdyng aitqany Atazannan kýshti bolyp túrghan zamanda qaybir ózgeristerdi aitayyn, qaryndasym-au!

Ermúrat agha, qazaq tildi basylymdardan qaysylaryn oqisyz? Bizge qay gazetti oqugha aqyl beresiz?

Súltan

Qazaq tilindegi gazetterding tәuirleui «Jas qazaq» edi. Aptanyng sonyndaghy eki kýn demalysta oqitynym osy bolatyn. Ol da songhy bir jylda mәntirap barady. Sondyqtan saghan aqylshy bola almaghanyma úyalyp otyrman, Súltan.

(Jalghasy bar)