Osydan eki apta búryn gazetimizde kәsiby tarihshy Álimghazy DÁULETHAN aghamyzdyng «Tarih týiinin Sizshe taratu - kýnә» degen senator Ómirbek BAYGELDI myrzagha arnaghan ashyq haty jariyalanghan bolatyn. Eki apta kýttik. Senatorda ýn joq. Shamasy, tarihy derekter negizinde týgin qoymay synaghan maqalagha jauap jazugha aitar uәj tappaghandyghynan bolar, tyrp eter emes. Al, myna maqaladan son, Ly BAYdy DULAT babasynyng toghyzynshy úrpaghy jasaghan qiyaly oiynan qaytyp, kitap sórelerinde siresip jatqan «tarihi» enbegin qaytaryp alatyn shyghar. Eger, oghan parasaty jәne tәuekeli jetse. Manayyna jinalghan aldy doktor, arty audarmashy «qoldaushylary» rayynan qaytaryp jýrmese azamat retinde solay jasaugha tiyis!

Osydan eki apta búryn gazetimizde kәsiby tarihshy Álimghazy DÁULETHAN aghamyzdyng «Tarih týiinin Sizshe taratu - kýnә» degen senator Ómirbek BAYGELDI myrzagha arnaghan ashyq haty jariyalanghan bolatyn. Eki apta kýttik. Senatorda ýn joq. Shamasy, tarihy derekter negizinde týgin qoymay synaghan maqalagha jauap jazugha aitar uәj tappaghandyghynan bolar, tyrp eter emes. Al, myna maqaladan son, Ly BAYdy DULAT babasynyng toghyzynshy úrpaghy jasaghan qiyaly oiynan qaytyp, kitap sórelerinde siresip jatqan «tarihi» enbegin qaytaryp alatyn shyghar. Eger, oghan parasaty jәne tәuekeli jetse. Manayyna jinalghan aldy doktor, arty audarmashy «qoldaushylary» rayynan qaytaryp jýrmese azamat retinde solay jasaugha tiyis!

2009 jyly «QazAqparat» baspasynan «Elibay-Ly Bay. Ly Bo» atty kólemdi (46,9 b.t., 528 b.) kitap jaryq kórdi. Búl kitap Senator Ómirbek BAYGELDIning Qytay eline zertteu júmystaryn úiymdastyryp, mәlimetter jinap, olardy audartyp, «Betashar» jazuymen baspadan shyqqan. Kitapqa engen aqyn ólenderin qytayshadan qazaqshagha jolma jol audarushylar Múqtarhan ORAZBAY, Múrat SÚLTANBEK, Múratjan SÁRSEN. Al, búl kitapqa filologiya ghylymdarynyng doktory Sauytbek ABDRAHMANOV «Jyr júldyzy» atty úzyn-sonar kirispe sóz arnaghan eken. Ol Múqtarhan Orazbaydyng sózine sýiene otyryp: «Eldibay (Ii/Li  bolu kerek/-de/-bai) tarihta qytaysha jyr jazghan qazaq aqyny» dep kesip aitady (15 b). Sonday-aq, aqynnyng tughan jerine toqtalghanda ol Múqtarhannyng sózin keltirip: «Eli Jambyl oblysyndaghy Shu ózeni boyyndaghy Suyap nemese Shuiye, Shu qalasy dep aitylady» deui kókeyge qonady» (17 b) dep kesip aitady. Biraq, S. Abdrahmanov atalmysh alghy sózinde: «Biz ýshin qazir manyzdy jaydyng biri Ly Bo esimimen atalatyn búl adamnyng qashan, qayda dýniyege kelgeni, oghan qazaqtyng qanday qatysy boluy mýmkin ekendigi» (16 b) degen sózi, bizding osy mәseleni zertteuimizge týrtki boldy.

Doktor Sauytbek myrzanyng Ly Baydyng tughan jeri jóninde oy kezdiruine týrtki bolghan nәrse «Ly Bonyng tughan jeri jayynda mәlimetter orys tilindegi әdebiyettanu enbekterinde birte-birte ózgerip kele jatqandyghy eriksiz nazar audartady» (16 b) degen sózinen órbiytin siyaqty. Al, Ly Baydy  Eldibay-Elibaygha ainaldyrghanyna júrttyng kýmәn-kýdigin qaldyrmau qamyn aldyn ala oilastyrghan Múqtarhan: «...Ataqty qytay-әdebiyetshi ghalymdarynyng jazghan maqalalarynyn  basym kóp sandysy, Eldibay týrik tekti dep ashyq týrde túraqtandyrghan edi. Olardyng qalay jazghanyn, ne degenin, biz endigi kitapta tolyq audaryp beretin bolamyz» («Elimen qauyshqan Eldibay aqyn», Almaty, 2008, 16-bet) dep emeksitedi. Biz oqyrmandardy Múqtarhansha qysyr siyrdyng uyzyna qaratpay-aq qytay libaytanushylarynyng enbekterin kezen-kezeng boyynsha  qarastyra otyryp, onyng tughan júrty jónindegi anyz ben aqiqattyng ara-jigin ashyp beruge tyrysamyz.

1. Orta ghasyrdan HH gh. basyna deyingi zertteushilerdegi Ly Baydyng tughan jeri Shu (shu) ólkesi degen kózqaras.

Shu degenimiz qazirgi Qytaydyng Sy Shuan provinsiyasynyng ortalyghy Chyndu qalasy. Orta ghasyrda ol dinastiya aty bolyp atalghan.

Búl kózqarasty alghash ret ortagha qoyghan Min dinastiyasy (1368-1644) dәuirinde ómir sýrgen zertteushi  Yang ShEN bolatyn.

Sin dinastiyasy (1616-1911) kezinde ómir sýrgen qytay ghalymy Vang ChY bolsa osy pikirdi qúptay otyryp, ony jana derektermen dәleldey týsti. HH ghasyrdyng basynda Huang ShIGAY degen ghalym Vang Chiyding pikirin qolday otyryp, mol derek kózderine sýienip «Ly Tay Baydyng jylnamalyq ómir bayany» degen enbek jazady.

Onda ol «Tang patshalyghyn U ZYTYaN patshayym biylegen (690-705) tústa LY әuletining úrpaqtary Shu jerindegi Miyanjou aimaghy Jang Ming audany Shing Liyan qystaghyna kelip qonystanghan, Ly Bay dәl osy jerde dýniyege kelgen» deydi. Ghalymnyng búl tújyrymyn keyingi zertteushilerding kópshiligi qoldap, arnauly enbekter jazdy. Mәselen, ghalymdar  Chy VEYHAN «Ly Baydy zertteu», Su Jun SIYaN «Ly Bay men Dufu tandamaly jyrlaryna alghy sóz» degen enbegi Shanhay Fudan uniyversiyteti filiologiya fakulitetining týsiniktemesimen jaryq kórgen. «Ly Bay tandamaly jyrlaryna alghy sóz» zertteushi Vang BAYShYaNG «Ly Tay Bey jylnamalyq bayanyna tolyqtyrular», Shýy ShUREning «Ly Bay jәne onyng jyrlary», Pey FEYding «Ly Baydyng tughan jeri Suyab degen pikir jәne onyng naqtyly tughan jerine qatysty mәseleler» atty zertteu enbekter Ly Baydyng Sy Shuan ólkesindegi  Shuda tughanyn anyqtaghan-dy.

1921 jyly jәne 1948 jyly Shanhaydyn  «Shang U» baspasynan shyqqan «Júngonyng әigili  adam esimderining ýlken sózdigi» atty ensiklopediyalyq anyqtamalyq enbekte «Ly Bay aqyn Tang patshalyghyna qarasty Shu  ólkesindegi Shang Miyn-Shing Liyan qystaghynyng adamy, janama aty Tay Bay, laqaby - shiynliyandyq adam» dep jazady (383 jәne 670 betterde).

Demek, búl avtorlardyng Ly Baydyng tuylghan jeri men ata-babasy jónindegi zertteulerindegi qorytyndy pikirleri birdey degen sóz.

2. HH gh. 20-shy jyldarynan bastalghan Ly Baydyng tughan jerin «Shy ýii» (Xi yu-Shy yuy) «batys ónir» deytin pikir.

Búl kózqarastyng ortagha qoyyluy, jogharydaghy kózqarastargha qaraghanda óte kesh payda bolghanyn kóremiz. Búl pikirge toqtalmas búryn, Qytayda qalyptasqan «Batys ónir» degen geografiyalyq әri sayasilanghan atau jóninde az-kem týsinik beruge tura kelip túr.

Qytaydyng tarihy sózdikterinde: «Ertedegi adamdar qoldanghan «Batys ónir» degen sózding keng maghynasy jәne tar maghynasy bar. Keng maghynasynan aitqanda, ol Shiynjiyandy jәne onyng batysyndaghy Orta Aziya, Batys Aziya, Soltýstik Afrika, Jerorta tenizining shyghys jaghalauy. Sonday-aq, Indiyanyng soltýstik bóligindegi jerlerdi óz ishine alady.

Tar maghynasynan aitqanda Iýimin guannyng (qas tasy qaqpasy nemese ótkeli), Yang Guannyng batysy, Balqash kólining shyghysy men Ontýstik Pamirding (Súng Liyn) shyghysy. Memleketimizding tarihynda ortalyq jәne jergilikti akimiyattar mengerip kelgen jerler menzeledi. Búl kólemdegi jerler qazirgi Shiynjiyannan әldeqayda ýlken. Býgingi tandaghy Shiynjiyannyng shekarasy tayau zamanghy kapitalizm-imperializm shapqynshylyq jasap, elimizding kóptegen jerlerin zorlyqpen basyp alghannan keyin qalyptasqan» («Shiynjiyannyng jergilikti tarihy» - Shiynjiyang joghary mektepteri birtútas qoldanatyn oqulyq. 1999. Ýrimji. 2-b. (756 b)

Búl kózqaras qazirge deyin baspadan shyghyp jatqan tarihy zertteu kitaptarynda, kartalar men oqulyqtarda oryn alyp keledi. Mine, osynday sayasilanghan úghym boyynsha Ly Baydy «Batys ónirde» tughan degen pikir aitylghan-dy. Búl pikirdi eng alghash aitqan adam  Ly IChYN.  Ol 1926 jyly 10 mamyrdaghy «Tanghy gazetting qosymshasynda» jariyalaghan «Ly Baydyng ata mekeni jәne tughan jeri» degen maqalasynda: «...Ly Bay Sy Shuanda tughan joq. Ol Ly әuleti jer audarylghan kezde, basqa jaqta tughan» degen eken. Aragha 9 jyl salyp zertteushi Chen BIYNGI «Ly Tay Baydyng shyqqan әuletine qatysty týitkilder» atty maqalasynda Ly Bay Shy ýide (Batys ónirde), Talas qalasynda (Tan Losy Chen) tuylyp, bes jasynda әkesimen birge Sy Shuangha kelip qonystanghan» degen pikirdi ortagha qoyady. Osyghan ile-shala Hu HUAYChYN  degen zertteushi «Ly Bay qay elding azamaty ekendigi jónindegi mәseleler» atty maqala jariyalady. Soghan baylanysty  zertteushi Yu GU «Ly Baydyng tegi qytay ma, әlde, týrik pe?» degen maqala jazyp, onyng týrikke esh qatysy joq, naghyz qytay aqyny ekenin dәleldeydi.

Demek, Ly Baydy «Batys ónirde» tudy degen pikir sol kezding ózinde Qytay ghalymdary arasynda talas tudyrghany kórinip túr.

3. Ly Baydyng tughan jeri Orta Aziyadaghy Suyab

deytin pikir

Bizding  «Ly Baytanushylarymyz» jalaulata jarnamalap jýrgen pikirding avtory akademik Go MORO. Go Moronyn  aitqandaryna júrttyng nazaryn audaru ýshin Ómirbek BAYGELDI eki sózining birinde Ly Baydy «Mauzy DÚNnan joghary qúrmetteydi»dep, «Go Moro degen Maonyng orynbasary» dep te kótermelegen bolady. Sizder men bizder ýshin Mao degen kim ózi? Onyng orynbasary bolghan nemese, odan abroyly bolghanynan Go Moro aspandap kete me, әlde, biz onyng ayaghyna jyghyla tәu etuge tiyispiz be?

Ras, Go Moro ghalym, belgili aqyn, dramaturg, tarihshy, qogham qayratkeri retinde tanylghan adam ekenin biz de bilemiz. Onyng ólenderi men poemalary jónindegi leksiyalardy tyndap ósken úrpaqtyng birimiz. Go Moronyng sonau 20-30-shy jyldardan bastalghan shygharmashylyq qyzmetinde ótken ghasyrdyng 60-shy yldaryna deyin zor abyroygha bólenip, júrt moyyndaghan túlghagha ainalsa da QKP 60-shy jyldarda Mao bastaghan әsiresolshyl avanturistik nauqan túsynda baghytynan janylyp, ghylymgha, tarihy shyndyqqa janaspaytyn qate kózqarastar jaghynda bolghany da anyq. QKP Ortalyq komiytetining 1979 jylghy kezekten tys 3-shi jalpy jinalysynyng qaulysynda 1966 jyldan 1976-gha deyin on jyl aralyghynda jýrgizgen aty shuly mәdeniyetke qarsy «Mәdeniyet tónkerisi» kezinde Go Moro da Qytay iydeologiyasynyng jaqtaushysy bolghany barshagha ayan. Ásirese 196 -jyldan bastalyp, 1966-1972 jyldarda sharyqtau shegine shyqqan KSRO-QHR, SOKP-QKP  arasyndaghy dúshpandyq nasihattardyng belsendi ýgitshisi bolghany eshkimge jasyryn emes.

Búlardy atap aityp otyrghandaghy maqsatymyz Go Moronyng (1892-1978) qartayghan shaghynda, kommunistik avanturagha boy úryp, jazghan maqalalary men sóilegen sózderining býgingi tәuelsiz Qazaqstandaghy keybir adamdargha qate týsinik qalyptastyrghanyn  eskertu edi.

Ótken ghasyrdyng 60-jyldarynda Qytay men Kenes Odaghy arasyndghy shekara qaqtyghysy Qiyr Shyghystaghy Daman aralynda jәne ózimizding Jalanash kólinde oryn aldy.  Sonymen eki elding shekara shebi talasqa týsti. Orystar qytaylargha - «sening shekarang Úly qorghannyn  ishinen beri aspaghan, Úly qorghannyng syrtyndaghy barlyq jerlerdi jaulap alghansyn» dep aiyptasa, qytaylar orystargha dýrse qoya berip: «sen Ortalyq Aziyany kýshpen  basyp alyp, bizding iyeligimizdegi Balqash kólining shyghys ontýstiginen Pamir taulary aralyghyn tartyp alghansyndar» dep tom-tom kitap jazyp, jariyalady.

Sol tústa akademik Go Moro sayasatshy Go Morogha ainalyp, kóptegen arandatushy  maqalalargha  avtor bolghany qytay júrtshylyghyna birshama belgili. Solardyng ishinen qytay nasihat mashinasy qoldan jasap, býkil dýniyege jar sala shulatqan qaydaghy bir týrik tekti aqyn Kan-Man-Erdi (qazaq jaghympazdar ony ózderinshe  iyemdenip Kәkmener, Kәmәr, Qúmar, tipti, Qambar dep qazaqshalaghan) Go Moronyng óz bedelin paydalanyp ony tarihy shyndyq etip kórsetpek bolyp: «Búl ýsh ólendi Kan-Man-Er ózi jazghan, әsirese, «әlippeni ýirenudi eske alu» dep atalatyn 1 óleninde «Tughannan qytaydy ústaz tútyp kelemin, elim ýshin jazudy ýirenuden jazbadym» dep, atasynan bastap ýsh әuletten beri qytay jazuy men әdebiyetin ýirengenin jyrlaydy. Búl - últaralyq sýiispenshilikting qanday jarqyn kórinisi desenizdershi?

...Sovet Odaghynyng revizionist-shovinist burokrattary men qytaytanushy dep atalatyn ghalymsymaqtary songhy kezderi ólermendene «Qytaydyng tarihtaghy Soltýstik shekarasy qytay kamaly boldy, al Batys  shekarasy eshqashan da Gansu men Sy Shuan provinsiyasynan aspaghan» dep kókip jýr dep.  Eger de Kan-Man-Er tiri bolsa, olargha bylay dep jauap berer edi: «Jauyzdyghy patshalyq Reseyden de asyp týsetin qorqau qasqyrlar! Tyndandar! Kýnderding bir kýninde jahannamgha ketesinder, arbaularyna týsken bauyrlarymyzdyng da aldarynan jarqyrap kýni tuady nyq senimmen aitamyn!» degen eken. («Ven U» jurnaly, 1972, Pekiyn, №2. Siniszyan Kau gu sanshy niyan. Ýrimji. 1983. 392 bet).

Kan-Man-Er jónindegi jalghan janalyqtyng syryn jan-jaqtyly ashyp, azamattyq sóz aitqan arheolog Saghyntay SÚNGhATAYÚLY  boldy. Ol «Aq jol Qazaqstan» gazetining №1 (74) 9.01.04 sanynda jariyalanghan «Bizding «qytaytanushylar» nemese qazaq әdebiyeti tarihyna enip ketken jalghan aqyn turaly bir auyz sóz» degen maqalasyn jәne 22.02.2008 jylghy «Qazaq әdebiyetinde» №8 (3064)  qayta jariyalaghan maqalasynda әdebiyetshi Dýken MÁSIMHAN men Múhtarhan Orazbaylardyng shyndyqqa mýlde janaspaytyn qytay qoghamynda sonau 90-shy jyldary búljymas dәlelderimen  teriske shygharylghan Go Moronyng atalmysh enbegin týsin ózgertip, qazaqstandyqtargha tyqpalaghanyna layyqty toytarys bergen bolatyn.

Bizding bәrine de beygham, salghyrt qarap daghdylanghan qoghamdyq oi-sanamyz Saghyntaydyng janayqyyna selt ete qoymady. Kerisinshe «Qazaq әdebiyeti» gazeti ózi bastaghan isti ayaqsyz qaldyryp, әdiletting aq sózin aityp shyryldaghan Saghyntay bauyrymyzdy Dýken Mәsimhannyng eshbir dәlel-dәieksiz syltyng maqalasyn jariyalap «is bitti, qu kettinin» kebin keltirdi.

Qazaq elining abroyy men últtyq-memlekettik mýddesin joghary ústaytyn azamattar, eger, sol kezde  qytaydyng sayasy mýddesi túrghysynan oidan shygharyp, týrik halyqtaryna (Dýken men Múqtarhansha qazaq halqyna) zorlap telimekshi bolghan Kan-Man-Er degen sayasy ólikti aulaqqa serpip tastap, jalghan tariyhqa әuestenip jýrgenderge resmy týrde eskertu jasaghanda  2007 jyldan beri qytay aqyny Ly Baydy «Dulat babasynyng 9-shy úrpaghy» degen jalghan dýnie jaryqqa shyqpas edi dep oilaymyn.

Bizdegi últtyq iydeologiyanyng әlsizdigi osydan bayqalyp túrghan joq pa?! Kan-Man-Er aqyn jónindegi shyndyqqa kóz jetkizu ýshin «QAZAQSTAN» gazeti Saghyntay Súnghytaydyng atalmysh maqalasyn qaytalap basqany paydaly bolar edi. Óitkeni, 2000 jyly akademik Ábdimәdik NYSANBAEVtyng jetekshiligimen jariya bolghan «Eki myng jyldyq dala jyry» atty kitapqa jәne 2001 jyly Astanadaghy «Elorda» baspasy shygharghan «Sarap» degen kitapqa Kan-Man-Erding ólen-symaqtary kirgizilip, qazaq oqyrmandarynyng basyn ainaldyryp jýrgeli on jyldyng jýzi bolyp qaldy. Endi oghan «Elibay-Eldibay» degen Dulat baba úrpaghy qosyldy. Erteng taghy kimder túr eken, kezekte? Ásili, eldibayshylargha eng qolaylysy, әri tilge jenili Ly Bay emes, qytaydyng úly aqyny Du Fu edi. Du - Dulat qabysyp túr ghoy!..

Sonymen, akademik Go Moronyng Ly Bay aqynnyng tughan jerin Orta Aziyadaghy Suyab qalasynan izdeuge úrynu sebebining alghy sharttary men artqy kórinisi jóninde azdy-kópti taldau jasaghan siyaqtymyz.

Go Moro 1971 jyly «Ly Bay jәne Du Fu» degen kólemdi maqala jazyp, «Ly Baydyng tughan jeri Orta Aziyadaghy Suyab qalasy» degen pikir aitty. Biraq, búl pikirine aighaq bolatyn tarihy derek-dәiek keltirmegen. Shyndyghyna kelgende Ortalyq Aziyada «Su iye» atty eki eldi meken bolghan, onyng biri - Shudyng jogharghy aghysyndaghy Toqmaq qalasy manyndaghy Su ie bolsa, taghy biri úighyrlar mekeni bolghan Kýshәr men Qarashәri aralyghyndaghy «Su iye» degen jer.

Alayda, sayasy jelikpege eltip alghan qytay qoghamynda akademik Go Moronynyng sol pikirin qoldap-qolpashtaushylar kóp boldy, biraq, olar  shynayy ghalymdar emes (naghyz ghalymdardyng 99%-y  týrmede, ne sayasy qalpaq astynda enbekpen ózgertu maydandarynda jýrgenin úmytpanyzdar), qytaylyq shovinistik pighyldaghy adamdar ekenin basa aitqymyz keledi. Go Morony qoldaushylar ýsti-ýstine maqala jariyalap Ly Baydy Shudyng boyyndaghy Suyabqa birjola ornyqtyrugha tyrysyp baqty. Mәselen, Yýy ShUShYNnyng «Ly Baydyng Orta Aziyadaghy Suyabta tughandyghynyng taghy bir dәleli» degen maqalasy, Duan MYNLÝNning «Tang patshalyghy zamanyndaghy Suyab qalasynyng geografiyalyq orny» maqalasy, Ju Chun ShENning «Ly Bay jәne Suyab» maqalasy, Chen HUAShINning «Ly Baydyng Orta aziyadaghy Suyabta tughandyghy jóninde qosymsha sóz» maqalalaryn ataugha bolady. Búl maqalalar negizinen Go Moronyng pikirin qoldau túrghysynan jazylghan dýniyeler edi. Áriyne, sol negizde Ly Baygha arnalghan monografiyalar da jaryq kórip jatty.

Múqtarhannyng qauzaghany sol qatardaghy Vang YuNEY men Ly BAUJÝNderding «Ly Bay» atty enbegi jәne újymdyq avtorlar jazghan «Ly Bay turaly tyng zertteuler» degen enbekter bolsa kerek.

Jogharyda atalghan zertteu enbekterining qay-qaysysy bolsa da, Ly Baydyng tughan jeri turaly aluan pikirge erik bergenimen, onyng naghyz qytay aqyny ekenine kelgende bir auyzdy bolyp ketetinin bizding eldibayshylar eskermegen. Go Moro bastaghan qytay zertteushileri Ly Baydyng tughan jerin Shu boyyndaghy Suyabqa sýirelegende, ony týrik, yaghny qazaq nemese Dulat qylayyn degen joq. Tang imperiyasy túsynda imperiya aumaghyn belgilegen kartasyna tarihy negiz jasau ýshin, naqtylap aitqanda  Balqashtyng Shyghys ontýstigi men Pamirding aralyghyndaghy úlan baytaq qazaq, qyrghyz jeri qytay jeri degendi dәleldeu ýshin tyrashtanghan edi.

Osy arada, belgili qytaytanushy professor Klara HAFIZOVAnyng  «Alash ainasy» gazeti tilshisimen bolghan (№160 (160) 16.09.09) súhbatynda, tilshining «Tayauda ghana Ly Baydy Elibay qylyp shyghardyq, sonda býginge deyin qytaytanushylar qayda  qaraghan? Osyghan, siz maman retinde qalay qaraysyz?» degen súraghyna bergen jauabyn tolyq qoldaytynymyzdy ashyq aitqymyz keledi. «Men bir nәrseni týsinbeymin. Bizding Qytaydan kelgen keybir bauyrlarymyz ózderin shetinen qytaytanushy etip kórsetip jatady. Qytayda oqydym eken dep («doktor», «professor» atanyp jýrgen keybireuleri Qytayda tolyq orta mektepti de tolyq ayaqtamaghanyn, joghary oqu ornynda bir jyl da oqymaghanyn, jalghan diplom jasap qazaqstandaqtardy aldap jýrgenin biz jaqsy bilemiz. Kezi kelgende onyng da mәn-jayy aityla jatar - Á.D.) qytaytanushy bola salghysy keledi.

...Ly Baydyng «Elibay» ataluy da sol «qytaytanushylardyn» әreketinen tuyndap otyr, qazir bizdegi Ly Bay turaly aitylyp jatqannyng bәri kózboyaushylyq! Birinshi kózboyaushy qytaylardyng ózderi. 1969 jyly qytaylar Kenes Odaghynyng Syrtqy ister ministrligine nota jazghan edi. Onda «Balqashqa deyingi Jetisu aimaghy - bizding jerimiz. Kóne qytay aumaghy osynshama alqapqa sozylyp jatqan». Mysalgha, «Su ie degen Batys týrik qaghanaty qalasynda qytaylar bolghan, búl jerde Ly Bay aqynymyz dýniyege kelgen» degen mazmúnda jazylghan».

Olay bolsa, Ly Baydy Elibay etip, ony Shu boyynda, Dulat babasynyng úrpaghy - Alqabiyding shanyraghy astynda tughyzugha baryn salyp jýrgen Múqtarhangha aitylar sóz basqa, al senator Ómirbek Baygeldi myrza kimning diyirmenine su qúiyp, kimning mýddesi ýshin «tarihtyng týiinin tarqatumen» әure bolyp jýrgenin ózi anghara ma eken degimiz keledi.

Professor Klara Hafizova әdilin aitqanday, Ly Baydy Elibay etip kórsetkisi keletin eng birinshi kózboyaushy búrynghy jәne qazirgi Qytay sayasatyna kýilegish tarihshylar ekenine nazarlar audarghym keledi. Qytay biyleushileri (meyli tarihtaghy, meyli býgingi) Tang patshalyghy dәuirinde (618-907) qaghazgha týsirip alghan kartasy men deregin bagha jetpes asyl dep  saqtap, qajet bolghan jaghdayda territoriya dauyn qozdyrudan tayynghan emes. Olar myng jyldan beri mynau júmyr jer betine qansha memleket kelip-ketti jәne qansha imperiya kýirep joq boldy, kim-kimge baghynyshty bolmady degenge basyn qatyryp jatpaydy.

Basqasyn bylay qoyyp, shekaramyz aiqyndalyp, tatu kórshilik qatynas ornatqan 20 jylgha tayaghan qytay ózining tarih oqulyqtary men tarihy zertteulerinde ne jazyp jýrgenine bir sәt nazar salyp kórelikshi.

1985 jyly, úighyr tilinde jariyalanghan oqu qúralynda «...HIH ghasyrdyng ortalarynda patshalyq Resey basyp aludan búryn, elimizding Batys shekarasy Balqash kólinde edi. Balqash kólining shyghysy men ontýstigin  qamtyghan Shynjannyng keng baytaq rayonynda ómir sýretin az sandy últtar ejelden Júngo (Qytay) dep atalatyn birlikke kelgen kóp últty memleketting mýsheleri edi», - dep jazyp otyrghanyn nemen týsindiruge bolady? («Shiynjiyannyng Úmúmy ahualiy», «Shiynjiyang halyq neshryetiy». 1985. 46 b). Al, 1999 jyly qazaq tilinde jariyalanghan «Shynjannyng jergilikti tarihy» atty kitaptyng ishindegi mazmún da esh ózgerissiz osy sózdi kóshirip basqan. Kitaptyng múqabasyna «Shiynjiyang joghary mektepteri birtútas qoldanatyn oqulyq» dep jazylghany kóp nәrseni anghartsa kerek.

Uaqyt zyrlap HHI ghasyrgha qadam basty. Álemde kóp nәrse ózgerip, talay janalyq bolyp jatyr, biraq, qytaydyng «Batys ónir» jónindegi úghym-týsinikterinde ózgeris týgili, emeksitu de joq. Beyne Qytay memleketi, patshalyq Resey nemese Kenestik Reseymen shekaralyq mәseleler jóninde teketireste túrghanday-aq, búl ónirde әlem, sol qatarda QHR da tanyghan tәuelsiz Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan memleketteri ómir sýrip túrmaghanday, 2006 jyly baspadan shyqqan kitaptarynda bayaghy eski jyryn qaytalaghan. Mәselen; olar bylay deydi: «...Soltýstiktegi Amuhasan (?) tauynan ontýstiktegi Súng Ling (Pamir tauy)  jotalaryna deyin, batysy Ayakóz ózeni, Balqash kóli, Talas ózeni tónireginen, shyghysy Ilening 9 qalasy men Tarbaghataydyng Shәueshek qalasyna deyingi jalpy jer kólemi myndaghan sharshy kilometr keletin Júngonyng Batys ónirindegi territoriyasyn Rossiya bólip әketti. Múnyng 4:3 bólegi Shiynjiyannyng batysyndaghy jerlerimiz edi» («Júngo Shiynjiyannyng tarihy jәne qazirgi jaghdayy». Ýrimji. «Halyq baspasy», 2006. 195 b) jauapty qúrastyrushysy - Ly Shyn.

Tarihshy Fan Jypiynnyn  2006-jyly «Shynjan» halyq baspasynan shyqqan «Hohan memleketi jәne Batys ónir sayasaty» atty kitabyna engizilgen Manjulardyng Shing patshalyghy túsyndaghy «Batys ónir» kartasymen tanysynyzdar. Atalmysh kitaptyng 46-betindegi karta:

KARTA ketedi

Múnda Ly Bay tudy delingen Talas-Shu óniri Ching (Siyn) imperiyasynyng aumaghynda kórsetilip túr. Talas óniri týgili, kitap avtory Hohan handyghyn da Ching imperiyasyna baghynyshty elder qatarynda qarastyrghany  bayqalady.

Qytaydyng osy zamanghy tarihshylary búrynghy patshalyqtar túsyndaghy Orda tarihshylarynyng konsepsiyasyn sol qalpynda ózgerissiz qoldanyp keledi. Olarsha bolghanda, býkil tarih boyynda Ortalyq Aziyada ózin-ózi biylegen tәuelsiz handyq, patshalyqtar bolmaghan, bәri de Qytaydyng «Batys ónirine» jatatyn baghynyshty iyelikter ghana. Al, Qytaydan irgesin aulaqtatyp, óz aldyna qúrghan tәuelsiz handyqtar bola qalghanda, olar sheteldik súghanaq kýshterding yqpalymen «úly Otan qúshaghynan» uaqytsha  airylyp qalghan elder bolyp shyghady.

Olay bolsa, Ly Baydy Dulat babasynyng tikeley úrpaghy ekendigin dәleldegisi kelgender meyli sanaly nemese sanasyz týrde bolsa da, olardyng uәjin moyyndaghanymyz bolyp otyrghan joq pa? Osynau ashy shyndyqty memlekettik sayasat qazanynyng qúlaghyn ústasyp jýrgen senator Ómirbek Bәigeldining sezinbeui tym qorqynyshty.

Eger de qúdayshylyghyn aitar bolsaq, bizding eldibayshyldardyng kózsiz úrynshaqtyghyna qaramay, Qytayda ótken ghasyrdyng 80-shi jyldarynan bylay qaray Den  SIAUPIN jýrgizgen aqyldy sayasatynyng sharapatymen Mao Zydúng biyligi túsynda betimen ketken qoghamdyq ghylymdar men ishki-syrtqy sayasat qatang synalyp, shyndyq, turalyqqa jol ashylyp QKP-nyng 50 jyldyq qyzmetine әdil bagha berildi.

Sol qatarda әdebiyet tarihynda qalyptasqan «Kan-man-er aqyn» jónindegi Go Moroshyldardyng ótirigine nýkte qoya aldy. Sol qatarda Ly Baydyng tughan jeri turaly oidan shygharylghan «Suyab-Shu» әfsanasyna da toytarys bergen bolatyn. Bizding eldibayshylargha keregi ol emes, Mao dәuirindegi solshyl iydeologiyagha qyzmet etken jasandy, elimizge ziyandy dýniyeler bolghany adamdy qatty qynjyltady.

4. Ly Baydyng tughan jeri turaly HH ghasyrdyng 80-shi jyldarynan    keyingi kózqarastar

Jalpylay alyp qaraghanda, búl jyldarda jaryqqa shyqqan zertteulerde de pikir talastar bolghanymen negizgi kózqaras - Ly Baydyng tughan jeri Shu (Syshuan) ólkesi degenge sayady. Atap aitqanda, zertteushi Jeng ShANG 1981 jyly «Syshuan uniyversiytetining ghylymy jornaly» №4 sanynda «Ly Bay shynynda qayda tughan?» degen maqalasyn jariyalady. Onda, Ly Bay 701 jyly Syshuan ólkesining Myanijou aimaghyna qarasty Chanming audanynyng Shing Liyan  qystaghynda tuylghan degen qorytyndy jasaghan.

Vang ShIYaUJY degen zertteushi 1982 jyly «Shynjan» gazetinde (5.05) jariyalaghan maqalasynda «Ly Baydyng tughan jeri - Jiyang Yu» (ol da Syshuan ólkesinde)  dese, Jiyang JY degen zertteushi «Ly Baydyng tughan jeri Jiyang Yu degen pikirge tolyqtyrular» degen enbegin 1982 jyly «Klassikalyq әdebiyet turaly zertteuler jinaghynyn» №10 sanynda jariyalap, aldynghy kózqarastardy ornyqtyra týsti. Al, (1984 jyly»Jiang Han zertteuleri» basylymynyng №11 sanynda) zertteushi Pey FEYding «Ly Baydyng tughan jeri Suyab degen pikiri jәne onyng naqtyly tughan jerine qatysty mәseleler» degen enbegin jariyalap, Ly Baydyng tughan jeri Shu (Syshuan) ólkesi ekendigin jan-jaqtyly dәleldep shyghady.

1991-jylgha kelgende osy avtorlardyng «Júng Go Ly Baytanu» jinaghynda  jariyalanghan «Shen Lúng degen Shen gúng jylnamasy degenning qate jazyluy» atty  maqalasynda Ly Baydyng tughan jerining Syshuan ólkesi ekendigin odan әri dәleldep beredi. Al, 1995-jyly zertteushi Pey Feyding «Niynshiya ped institutynyng ghylymy jornalynyn» №4 sanynda jariyalanghan «Taghy da Ly Baydyng Jiyang Yu da tughany turaly» degen maqalasynda búrynghy aitqandaryn onan әri tolyqtyryp, Syshuan ólkesi degendi shegeley týsedi.

Mineki, Ly Baydyng tughan jeri turaly songhy zertteuler Go Moro bastaghan zertteushilerding sayasilanghan, jalghan pikirlerin joqqa shygharyp, Ly Baydyng Syshuanda tughanyn naqtylady.

Endi Qytayda shyqqan «Sóz tenizi» atty akademiyalyq basylymdarda ne jazylghanyn kórelik. 1979 jәne 1989 jyldary Shanhayda basylghan  «Sy hay - Sóz tenizinde» bylay jazylghan: «Ly Bay (701-762), Tang dinastiyasynyng úly aqyny janama aty - Tay Bay, laqab aty shiynliyandyq, ata mekeni Lúng shy (býgingi Gan su Ching әn), Sýy handyghynyng (581-618) songhy dәuirinde atalary Su iyege (Tang dәuirinde Ánshy tútúq mekemesine  qarasty bolghan. Býgingi Kenestik Qyrghyzstannyng soltýstigindegi Toqmaq qalasy manynda) baryp túraqtaydy. Ly Bay sol jerde tuylghan. Kishkentayynda әkesine ilesip Miyanjougha (býgingi Sy Shuannyng Jiyannine qarasty) Shiynliyan qystaghyna kelip qonystanady». (1262 b jәne 1422 b)

Búl az desenizder, 2008 jyly Nәnjin uniyversiyteti baspasynan shyqqan «Ly Bay juan - Ly Baydyng ómirbayany» degen әidik monografiyanyng avtorlary Ju ShINShU men TÚNShIYaNG ol turaly naqtylap bylay deydi. Sózbe sóz audarmasy bylay:

«Ly Baydyng óz aituyna qaraghanda, ol Batys Han patshalyghynyng (eradan búrynghy 206 keyingi 25-jyl) әigili generaly Ly Guannyng úrpaghy kórinedi. Keyinirektegi  5 hu, 16 handyq túsynda, Batys Liyang patshalyghyn qúrushy Ly Haudyng 9-úrpaghy bolghandyqtan, ol Tang patshasyna tuystyq jaqyndyghy bar delinedi. Ly әuletining bir atasy  Júngonyng batys jaghyna auyp baryp, Tang dәuirindegi әigili mәnsaptylar ishindegi «lúnshiylik Ly әuleti» degen qúrmetti atqa ie bolady. Sondyqtan da bolar tarihy enbekterde Ly Baydy Lúnshy Chenjiylik adam dep ataydy. Sýy patshalyghynyng songhy kezenderinde ýlken alasapyran payda bolghanda, Ly Baydyng arghy atalary Batysqa jylystap ketip, Su iyege baryp túraqtaydy. Su ie degenimiz Qyrghyzstan aumaghyndaghy Toqmaq qalasyna jaqyn ornalasqan ejelgi Jibek joly  boyyndaghy manyzdy qala edi. Sol uaqyttarda Tang patshalyghyna qarasty jer bolghan.

Shang Ánning alghashqy jyly (701) Ly Bay sol Su iyede dýniyege kelgen». 9 bet.

Osynday derekter men zertteu enbekterden Ly Baydyng tughan jeri turaly eldibayshylar tarqatyp jýrgen pikirding aqiqatqa ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn aiqyn kóruge bolady.

Áytse de Ly Baydyng tughan jeri turaly әngimeni  osymen ayaqtay salugha bolady degen oidan aulaqpyz. Óitkeni, ol turaly birine-biri  mýlde qabyspaytyn derekter men boljaldardy kórgende, apyrau bir adam turaly osynshama alshaq әngimeler aityla beredi eken-au dep tang qalady ekensin. Solardyng birnesheuin keltire ketuding artyqtyghy joq.

1.    1982 jyly Lu YuJY degen adamnyng «Ly Baydyng tughan jeri - Tiyau Jy»  (Hanzusha-úighyrsha tarihy sózdikte Siriya dep týsindirse, «Sóz tenizi» loghatynda ony Aughanstan - Irak - Parsy shyghanaghy degen anyqtama beredi) degen maqalasy jariyalanysymen zertteushi Kang HUAYYAN «Qoghamdyq ghylymdar zertteuleri» jurnalynyng №3 sanynda «Ly Baydyng tughan jeri Tiyau Jy degen pikirge qosymsha tolyqtyru» degen maqalasyn jariyalady. Onda Ly Baydyng tughan jeri Aughanstanda, ol jer Tang patshalyghy túsynda Anshi  tútúq mekemesine» qarasty bolghan, yaghni, ol aumaq ta Qytay memleketine qarasty jerge jatady deydi.

2.                 Lu Kayyang deytin zertteushi 1982 jylghy «Ádeby múra» jornalynyng №4 sanynda jariyalanghan «Ly Baydyng Shu  jerinde ótken ómiri jәne onyng poeziyalyq shygharmalary» atty  maqalasynda, Ly Bay sol kezdegi Qytay astanasy Shananda tughan dep ózinshe oi  tastaydy.

3.                 Ly Baydyng tughan jeri Shiynjiyanda, yaghni, Qarashәri men Kýshәrding tónireginde deytin pikirdi 1986 jyly baspadan shyqqan «Ly Baydyng tughan jeri turaly zertteu» atty enbeginde Lu SÚNJÝN ortagha qoyady. Al, 1991 jylgha kelgende Vang YaUHUA degen zertteushi ol pikirdi  odan әri keneyte qarastyryp «Ly Baydyng tughan jerine qatysty derekterge taldau» degen maqala jariyalady.

4.                 Zertteushi U JUBING bolsa «Ly Bay  Lúnshiyde tuylyp, Shuda erjetken, Shan Dúnda túraqtaghan» degen pikirdi  ortagha shygharady.

5.                 Ly Baydyng tughan jeri Shan Dúng ólkesi bolghan degen pikirdi 1994 jyly Vang BAYChY «Ly Baydyng atajúrty turaly izdenister» atty maqalasynda ortagha shygharyp, ózinshe dәlelder keltiredi.

Demek, Ly Baydyng tughan jeri turaly aitylyp, jazylyp kelgen bir-birine mýldem qarama-qayshy keletin pikirler bas ainaldyrady. Solayda onyng birde-bireuinen Ly Baydy qazaqtyng Dulat taypasynan edi degendi kezdestirmeymiz.

Týiin

Óz tarapymyzdan aitar týiindi sózderimizdi jinaqtar bolsaq, mynalardy ataugha bolady:

1. Ly Bay aqynnyng ómiri men shygharmashylyghy jóninde zertteuler negizinen aqyn ómirden ótkennen keyingi  IH-H ghasyrlardan bylay qaray qolgha alynyp, tarihy kitaptargha engenimen, ol turaly naqtyly jappay izdenis tek HH ghasyrdan, onda da 50-shi jyldardan bylay qaray bastalghanyn kóremiz. Biz olardy tútastay alyp, ýlken  tórt kezenge әri bes mazmúngha bólip qarastyrudy jón kórdik. Onda da zertteushi ghalymdardyng úqsamaghan pikirlerin bere otyryp patsha kónil oqyrmandarymyzdyng salystyra saraptauyna mýmkindik jasaugha úmtyldyq. Baysaldy ghylymy izdenis - pikir aluandyghy men mol derek kózderine jol ashylghanda ghana kósegesi kógerip, kókjiyegi keneyedi dep qaradyq.

2. Qytaylar  Ly Baydyng eshqashan da, eshbir jerde bizding eldibayshylar aitqanday «qytaysha óleng jazghan qazaq aqyny» bolghanyn aitqan da, jazghan da emes.

3. Ly Baydy - Eldibay, Elibaygha, әkesi Ly Keni - Alqabiyge, 9-atasy Ly Haudy - Dulat babagha ainaldyru jolyndaghy әreketterding ghylymgha, tariyhqa, shejirege mýlde qatysy joq bos әureshilik, tipti, halyqty arandatyp, adastyrugha bastaytyn jat qylyq.

4. Ly Baydyng tughan jeri turaly aitylyp jýrgen «Shu-Talas» núsqasyn bizding eldibayshylar qanday izgi niyetpen aittyq dese de elimizding tәuelsizdigi men aumaqtyq tútastyghyna qater tóndiretin, qazaq-qytay qarym-qatynasyna syzat týsiretin әreket dep týsinemiz.

5. Ly Baydyng ata tegi men tughan jeri turaly qay zamanda, qay eldin, qanday ghylymdary ne jazsa da, olar negizge alar Ly Baydyng qolymen ózi turaly jazylghan derektik material sanauly ghana ekenin esten shygharugha bolmaydy. Ol «Ly Baydyng Anjou aimaghynyng әkimi Peiyge joldaghan haty» jәne «Han Jing joushu» degen haty. Onda ózining Shu ólkesinde túratynynan basqa  sóz joq.

Ol turaly kóne jazba derek retinde paydalanylyp jýrgen basty shygharmalar: Ly YaNBIYNning «Shop kúrke jinaghy», VEYVANnyng «Ly Hanling jinaghyn», Lu ShUANBEYding «Tang dәuirindegi marqúm Hanlin oqymystysy Ly (Bay) myrzanyng qabyr basyna qoyylghan qúlyptas mәtini», Fan ShUANJENnin  «Tang patshalyghy Hanlin oqymystysy Ly (Bay) myrzanyng qabiri basyna qoyylghan jana qúlyptastaghy jazugha týsinikteme», Lu ChÝIding «Tang patshalyghynyng kóne tarihy, әdebiyet jәne óner shejiresi», Súng ChIYding «Tang patshalyghy jana tarihy, әdebiyet jәne óner bayany» qatarlylardy ataugha bolady.

Biz Ly Baydyng ata shejiresi men tughan jeri turaly anyz ben aqiqattyng qanshalyq dúrys-búrystyghyn aiyruda eng aqyldy, ghylymi, parasatty oy aitqan belgili qytay oqymystysy Ly JIALENing sózine toqtaghymyz keledi. Ol ózining «Ly Baydyng әulet tarihy jәne tughan jeri turaly» atty enbeginde: «...Osynau qújattar úsynghan mәlimetterding kóbi naqty shyndyq bolmauy, onyng bedelin týsirip otyr. Sondyqtan tyng qújattar, jana derekter tabylmayynsha, búl mәsele turaly jana pikir aitu óte qiyn. Endigi jerde qolda bar derekterge qaytalay zertteu jýrgizip, sol negizde qaytadan oy jýgirtu eng bayypty, eng aqyldy qadam bolar edi» («Sy Shuan ped. instituty ghylymy jornaly» №4 1997 jyly) degen bolatyn.

Endeshe, qolynda eshqanday naqtyly jazba deregi joq, aqylgha qonatyn ghylymy oi-pikiri joq Senator Ómirbek Baygeldi men oghan jalghan material bergen Múqtarhan Orazbaydyng ishki esebin týsinu óte qiyn bolyp túr...

Osyghan deyingi zertteulerimizden shyghar qorytyndy sózdi aitar bolsaq, Ly Bay-Ly Tay Bay atalghan aqyn Qytaydyng ejelgi Shu-býgingi Syshuan ólkesinde, Ly Ke atty qytay otbasynda dýniyege kelgen Qytaydyng úly aqyny. Al, ony «Orta Aziyadaghy Shu-Suyab qalasynda, Alqaby degen oidan shygharylghan ómirde bolmaghan adamnyng otbasynda tughan, «Dulat babanyng 9-shy úrpaghy», dep tariyhqa esh janaspaytyn, oidan shygharylghan jalghan jәne arandatushy sóz arnap jýrgen senator Ómirbek BAYGELDI myrza men Múhtarhan ORAZBAYdyng aitqandary qúr dalbasa ghana!

«Qazaqstan» aptalyghy. 15.10. 2009 jyl.

Tarih ghylymdarynyng kandidaty Álimghazy Dәulethannyn

búl maqalasy aptalyqta   «Baygeldi «Elibay» dep jýrgen qytay aqyny Ly Bay shynynda qay jerde tughan?» degen atpen berilgen