الىمعازى داۋلەتحان. بايگەلدىنىڭ «ەلىبايى» كىم؟ قايدا تۋعان؟
وسىدان ەكى اپتا بۇرىن گازەتىمىزدە كاسىبي تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان اعامىزدىڭ «تاريح ءتۇيىنىن سىزشە تاراتۋ - كۇنا» دەگەن سەناتور ومىربەك بايگەلدى مىرزاعا ارناعان اشىق حاتى جاريالانعان بولاتىن. ەكى اپتا كۇتتىك. سەناتوردا ءۇن جوق. شاماسى، تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە تۇگىن قويماي سىناعان ماقالاعا جاۋاپ جازۋعا ايتار ءۋاج تاپپاعاندىعىنان بولار، تىرپ ەتەر ەمەس. ال، مىنا ماقالادان سوڭ، لي بايدى دۋلات باباسىنىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى جاساعان قيالي ويىنان قايتىپ، كىتاپ سورەلەرىندە سىرەسىپ جاتقان «تاريحي» ەڭبەگىن قايتارىپ الاتىن شىعار. ەگەر، وعان پاراساتى جانە تاۋەكەلى جەتسە. ماڭايىنا جينالعان الدى دوكتور، ارتى اۋدارماشى «قولداۋشىلارى» رايىنان قايتارىپ جۇرمەسە ازامات رەتىندە سولاي جاساۋعا ءتيىس!
وسىدان ەكى اپتا بۇرىن گازەتىمىزدە كاسىبي تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان اعامىزدىڭ «تاريح ءتۇيىنىن سىزشە تاراتۋ - كۇنا» دەگەن سەناتور ومىربەك بايگەلدى مىرزاعا ارناعان اشىق حاتى جاريالانعان بولاتىن. ەكى اپتا كۇتتىك. سەناتوردا ءۇن جوق. شاماسى، تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە تۇگىن قويماي سىناعان ماقالاعا جاۋاپ جازۋعا ايتار ءۋاج تاپپاعاندىعىنان بولار، تىرپ ەتەر ەمەس. ال، مىنا ماقالادان سوڭ، لي بايدى دۋلات باباسىنىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى جاساعان قيالي ويىنان قايتىپ، كىتاپ سورەلەرىندە سىرەسىپ جاتقان «تاريحي» ەڭبەگىن قايتارىپ الاتىن شىعار. ەگەر، وعان پاراساتى جانە تاۋەكەلى جەتسە. ماڭايىنا جينالعان الدى دوكتور، ارتى اۋدارماشى «قولداۋشىلارى» رايىنان قايتارىپ جۇرمەسە ازامات رەتىندە سولاي جاساۋعا ءتيىس!
2009 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان «ەلىباي-لي باي. لي بو» اتتى كولەمدى (46,9 ب.ت.، 528 ب.) كىتاپ جارىق كوردى. بۇل كىتاپ سەناتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ قىتاي ەلىنە زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، مالىمەتتەر جيناپ، ولاردى اۋدارتىپ، «بەتاشار» جازۋىمەن باسپادان شىققان. كىتاپقا ەنگەن اقىن ولەڭدەرىن قىتايشادان قازاقشاعا جولما جول اۋدارۋشىلار مۇقتارحان ورازباي، مۇرات سۇلتانبەك، مۇراتجان سارسەن. ال، بۇل كىتاپقا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ «جىر جۇلدىزى» اتتى ۇزىن-سونار كىرىسپە ءسوز ارناعان ەكەن. ول مۇقتارحان ورازبايدىڭ سوزىنە سۇيەنە وتىرىپ: «ەلدىباي (Ii/Li بولۋ كەرەك/-de/-bai) تاريحتا قىتايشا جىر جازعان قازاق اقىنى» دەپ كەسىپ ايتادى (15 ب). سونداي-اق، اقىننىڭ تۋعان جەرىنە توقتالعاندا ول مۇقتارحاننىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ: «ەلى جامبىل وبلىسىنداعى شۋ وزەنى بويىنداعى سۋياپ نەمەسە شۋيە، شۋ قالاسى دەپ ايتىلادى» دەۋى كوكەيگە قونادى» (17 ب) دەپ كەسىپ ايتادى. بىراق، س. ابدراحمانوۆ اتالمىش العى سوزىندە: «ءبىز ءۇشىن قازىر ماڭىزدى جايدىڭ ءبىرى لي بو ەسىمىمەن اتالاتىن بۇل ادامنىڭ قاشان، قايدا دۇنيەگە كەلگەنى، وعان قازاقتىڭ قانداي قاتىسى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى» (16 ب) دەگەن ءسوزى، ءبىزدىڭ وسى ماسەلەنى زەرتتەۋىمىزگە تۇرتكى بولدى.
دوكتور ساۋىتبەك مىرزانىڭ لي بايدىڭ تۋعان جەرى جونىندە وي كەزدىرۋىنە تۇرتكى بولعان نارسە «لي بونىڭ تۋعان جەرى جايىندا مالىمەتتەر ورىس تىلىندەگى ادەبيەتتانۋ ەڭبەكتەرىندە بىرتە-بىرتە وزگەرىپ كەلە جاتقاندىعى ەرىكسىز نازار اۋدارتادى» (16 ب) دەگەن سوزىنەن ءوربيتىن سياقتى. ال، لي بايدى ەلدىباي-ەلىبايعا اينالدىرعانىنا جۇرتتىڭ كۇمان-كۇدىگىن قالدىرماۋ قامىن الدىن الا ويلاستىرعان مۇقتارحان: «...اتاقتى قىتاي-ادەبيەتشى عالىمدارىنىڭ جازعان ماقالالارىنىڭ باسىم كوپ ساندىسى، ەلدىباي تۇرىك تەكتى دەپ اشىق تۇردە تۇراقتاندىرعان ەدى. ولاردىڭ قالاي جازعانىن، نە دەگەنىن، ءبىز ەندىگى كىتاپتا تولىق اۋدارىپ بەرەتىن بولامىز» («ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن»، الماتى، 2008, 16-بەت) دەپ ەمەكسىتەدى. ءبىز وقىرمانداردى مۇقتارحانشا قىسىر سيىردىڭ ۋىزىنا قاراتپاي-اق قىتاي ليبايتانۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن كەزەڭ-كەزەڭ بويىنشا قاراستىرا وتىرىپ، ونىڭ تۋعان جۇرتى جونىندەگى اڭىز بەن اقيقاتتىڭ ارا-جىگىن اشىپ بەرۋگە تىرىسامىز.
1. ورتا عاسىردان حح ع. باسىنا دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردەگى لي بايدىڭ تۋعان جەرى شۋ (shu) ولكەسى دەگەن كوزقاراس.
شۋ دەگەنىمىز قازىرگى قىتايدىڭ سى شۋان پروۆينتسياسىنىڭ ورتالىعى چىڭدۋ قالاسى. ورتا عاسىردا ول ديناستيا اتى بولىپ اتالعان.
بۇل كوزقاراستى العاش رەت ورتاعا قويعان مين ديناستياسى (1368-1644) داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن زەرتتەۋشى ياڭ شەن بولاتىن.
تسين ديناستياسى (1616-1911) كەزىندە ءومىر سۇرگەن قىتاي عالىمى ۆاڭ چي بولسا وسى پىكىردى قۇپتاي وتىرىپ، ونى جاڭا دەرەكتەرمەن دالەلدەي ءتۇستى. حح عاسىردىڭ باسىندا حۋاڭ شيگاي دەگەن عالىم ۆاڭ ءچيدىڭ پىكىرىن قولداي وتىرىپ، مول دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنىپ «لي تاي بايدىڭ جىلنامالىق ءومىر بايانى» دەگەن ەڭبەك جازادى.
وندا ول «تاڭ پاتشالىعىن ۋ زىتيان پاتشايىم بيلەگەن (690-705) تۇستا لي اۋلەتىنىڭ ۇرپاقتارى شۋ جەرىندەگى ميانجوۋ ايماعى جاڭ ميڭ اۋدانى شيڭ ليان قىستاعىنا كەلىپ قونىستانعان، لي باي ءدال وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن» دەيدى. عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى قولداپ، ارناۋلى ەڭبەكتەر جازدى. ماسەلەن، عالىمدار چي ۆەيحان «لي بايدى زەرتتەۋ»، سۋ جۋن سيان «لي باي مەن دۋفۋ تاڭدامالى جىرلارىنا العى ءسوز» دەگەن ەڭبەگى شانحاي فۋدان ۋنيۆەرسيتەتى فيليولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىمەن جارىق كورگەن. «لي باي تاڭدامالى جىرلارىنا العى ءسوز» زەرتتەۋشى ۆاڭ بايشياڭ «لي تاي بەي جىلنامالىق بايانىنا تولىقتىرۋلار»، ءشۇي شۋرەنىڭ «لي باي جانە ونىڭ جىرلارى»، پەي فەيدىڭ «لي بايدىڭ تۋعان جەرى سۋياب دەگەن پىكىر جانە ونىڭ ناقتىلى تۋعان جەرىنە قاتىستى ماسەلەلەر» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر لي بايدىڭ سى شۋان ولكەسىندەگى شۋدا تۋعانىن انىقتاعان-دى.
1921 جىلى جانە 1948 جىلى شاڭحايدىڭ «شاڭ ۋ» باسپاسىنان شىققان «جۇڭگونىڭ ايگىلى ادام ەسىمدەرىنىڭ ۇلكەن سوزدىگى» اتتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق ەڭبەكتە «لي باي اقىن تاڭ پاتشالىعىنا قاراستى شۋ ولكەسىندەگى شاڭ ميڭ-شيڭ ليان قىستاعىنىڭ ادامى، جاناما اتى تاي باي، لاقابى - شيڭلياندىق ادام» دەپ جازادى (383 جانە 670 بەتتەردە).
دەمەك، بۇل اۆتورلاردىڭ لي بايدىڭ تۋىلعان جەرى مەن اتا-باباسى جونىندەگى زەرتتەۋلەرىندەگى قورىتىندى پىكىرلەرى بىردەي دەگەن ءسوز.
2. حح ع. 20-شى جىلدارىنان باستالعان لي بايدىڭ تۋعان جەرىن «شي ءۇيى» (Xi yu-شي يۋي) «باتىس ءوڭىر» دەيتىن پىكىر.
بۇل كوزقاراستىڭ ورتاعا قويىلۋى، جوعارىداعى كوزقاراستارعا قاراعاندا وتە كەش پايدا بولعانىن كورەمىز. بۇل پىكىرگە توقتالماس بۇرىن، قىتايدا قالىپتاسقان «باتىس ءوڭىر» دەگەن گەوگرافيالىق ءارى ساياسيلانعان اتاۋ جونىندە از-كەم تۇسىنىك بەرۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
قىتايدىڭ تاريحي سوزدىكتەرىندە: «ەرتەدەگى ادامدار قولدانعان «باتىس ءوڭىر» دەگەن ءسوزدىڭ كەڭ ماعىناسى جانە تار ماعىناسى بار. كەڭ ماعىناسىنان ايتقاندا، ول شيڭجياڭدى جانە ونىڭ باتىسىنداعى ورتا ازيا، باتىس ازيا، سولتۇستىك افريكا، جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋى. سونداي-اق، ينديانىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى جەرلەردى ءوز ىشىنە الادى.
تار ماعىناسىنان ايتقاندا ءيۇيمين گۋاننىڭ (قاس تاسى قاقپاسى نەمەسە وتكەلى), ياڭ گۋاننىڭ باتىسى، بالقاش كولىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىك ءپاميردىڭ (سۇڭ ليڭ) شىعىسى. مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىندا ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اكيمياتتار مەڭگەرىپ كەلگەن جەرلەر مەڭزەلەدى. بۇل كولەمدەگى جەرلەر قازىرگى شيڭجياڭنان الدەقايدا ۇلكەن. بۇگىنگى تاڭداعى شيڭجياڭنىڭ شەكاراسى تاياۋ زامانعى كاپيتاليزم-يمپەرياليزم شاپقىنشىلىق جاساپ، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جەرلەرىن زورلىقپەن باسىپ العاننان كەيىن قالىپتاسقان» («شيڭجياڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» - شيڭجياڭ جوعارى مەكتەپتەرى ءبىرتۇتاس قولداناتىن وقۋلىق. 1999. ءۇرىمجى. 2-ب. (756 ب)
بۇل كوزقاراس قازىرگە دەيىن باسپادان شىعىپ جاتقان تاريحي زەرتتەۋ كىتاپتارىندا، كارتالار مەن وقۋلىقتاردا ورىن الىپ كەلەدى. مىنە، وسىنداي ساياسيلانعان ۇعىم بويىنشا لي بايدى «باتىس وڭىردە» تۋعان دەگەن پىكىر ايتىلعان-دى. بۇل پىكىردى ەڭ العاش ايتقان ادام لي يچىڭ. ول 1926 جىلى 10 مامىرداعى «تاڭعى گازەتتىڭ قوسىمشاسىندا» جاريالاعان «لي بايدىڭ اتا مەكەنى جانە تۋعان جەرى» دەگەن ماقالاسىندا: «...لي باي سى شۋاندا تۋعان جوق. ول لي اۋلەتى جەر اۋدارىلعان كەزدە، باسقا جاقتا تۋعان» دەگەن ەكەن. اراعا 9 جىل سالىپ زەرتتەۋشى چەن بيڭگى «لي تاي بايدىڭ شىققان اۋلەتىنە قاتىستى تۇيتكىلدەر» اتتى ماقالاسىندا لي باي شي ۇيدە (باتىس وڭىردە), تالاس قالاسىندا (تان لوسى چەڭ) تۋىلىپ، بەس جاسىندا اكەسىمەن بىرگە سى شۋانعا كەلىپ قونىستانعان» دەگەن پىكىردى ورتاعا قويادى. وسىعان ىلە-شالا حۋ حۋايچىڭ دەگەن زەرتتەۋشى «لي باي قاي ەلدىڭ ازاماتى ەكەندىگى جونىندەگى ماسەلەلەر» اتتى ماقالا جاريالادى. سوعان بايلانىستى زەرتتەۋشى يۋ گۋ «لي بايدىڭ تەگى قىتاي ما، الدە، تۇرىك پە؟» دەگەن ماقالا جازىپ، ونىڭ تۇرىككە ەش قاتىسى جوق، ناعىز قىتاي اقىنى ەكەنىن دالەلدەيدى.
دەمەك، لي بايدى «باتىس وڭىردە» تۋدى دەگەن پىكىر سول كەزدىڭ وزىندە قىتاي عالىمدارى اراسىندا تالاس تۋدىرعانى كورىنىپ تۇر.
3. لي بايدىڭ تۋعان جەرى ورتا ازياداعى سۋياب
دەيتىن پىكىر
ءبىزدىڭ «لي بايتانۋشىلارىمىز» جالاۋلاتا جارنامالاپ جۇرگەن پىكىردىڭ اۆتورى اكادەميك گو مورو. گو مورونىڭ ايتقاندارىنا جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ومىربەك بايگەلدى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە لي بايدى «ماۋزى دۇڭنان جوعارى قۇرمەتتەيدى»دەپ، «گو مورو دەگەن ماونىڭ ورىنباسارى» دەپ تە كوتەرمەلەگەن بولادى. سىزدەر مەن بىزدەر ءۇشىن ماو دەگەن كىم ءوزى؟ ونىڭ ورىنباسارى بولعان نەمەسە، ودان ابرويلى بولعانىنان گو مورو اسپانداپ كەتە مە، الدە، ءبىز ونىڭ اياعىنا جىعىلا ءتاۋ ەتۋگە ءتيىسپىز بە؟
راس، گو مورو عالىم، بەلگىلى اقىن، دراماتۋرگ، تاريحشى، قوعام قايراتكەرى رەتىندە تانىلعان ادام ەكەنىن ءبىز دە بىلەمىز. ونىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى جونىندەگى لەكتسيالاردى تىڭداپ وسكەن ۇرپاقتىڭ ءبىرىمىز. گو مورونىڭ سوناۋ 20-30-شى جىلداردان باستالعان شىعارماشىلىق قىزمەتىندە وتكەن عاسىردىڭ 60-شى ىلدارىنا دەيىن زور ابىرويعا بولەنىپ، جۇرت مويىنداعان تۇلعاعا اينالسا دا قكپ 60-شى جىلداردا ماو باستاعان اسىرەسولشىل اۆانتيۋريستىك ناۋقان تۇسىندا باعىتىنان جاڭىلىپ، عىلىمعا، تاريحي شىندىققا جاناسپايتىن قاتە كوزقاراستار جاعىندا بولعانى دا انىق. قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1979 جىلعى كەزەكتەن تىس 3-ءشى جالپى جينالىسىنىڭ قاۋلىسىندا 1966 جىلدان 1976-عا دەيىن ون جىل ارالىعىندا جۇرگىزگەن اتى شۋلى مادەنيەتكە قارسى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە گو مورو دا قىتاي يدەولوگياسىنىڭ جاقتاۋشىسى بولعانى بارشاعا ايان. اسىرەسە 196 -جىلدان باستالىپ، 1966-1972 جىلداردا شارىقتاۋ شەگىنە شىققان كسرو-قحر، سوكپ-قكپ اراسىنداعى دۇشپاندىق ناسيحاتتاردىڭ بەلسەندى ۇگىتشىسى بولعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس.
بۇلاردى اتاپ ايتىپ وتىرعانداعى ماقساتىمىز گو مورونىڭ (1892-1978) قارتايعان شاعىندا، كوممۋنيستىك اۆانتيۋراعا بوي ۇرىپ، جازعان ماقالالارى مەن سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستانداعى كەيبىر ادامدارعا قاتە تۇسىنىك قالىپتاستىرعانىن ەسكەرتۋ ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىندعى شەكارا قاقتىعىسى قيىر شىعىستاعى دامان ارالىندا جانە ءوزىمىزدىڭ جالاڭاش كولىندە ورىن الدى. سونىمەن ەكى ەلدىڭ شەكارا شەبى تالاسقا ءتۇستى. ورىستار قىتايلارعا - «سەنىڭ شەكاراڭ ۇلى قورعاننىڭ ىشىنەن بەرى اسپاعان، ۇلى قورعاننىڭ سىرتىنداعى بارلىق جەرلەردى جاۋلاپ العانسىڭ» دەپ ايىپتاسا، قىتايلار ورىستارعا دۇرسە قويا بەرىپ: «سەن ورتالىق ازيانى كۇشپەن باسىپ الىپ، ءبىزدىڭ يەلىگىمىزدەگى بالقاش كولىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن پامير تاۋلارى ارالىعىن تارتىپ العانسىڭدار» دەپ توم-توم كىتاپ جازىپ، جاريالادى.
سول تۇستا اكادەميك گو مورو ساياساتشى گو موروعا اينالىپ، كوپتەگەن ارانداتۋشى ماقالالارعا اۆتور بولعانى قىتاي جۇرتشىلىعىنا ءبىرشاما بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىنەن قىتاي ناسيحات ماشيناسى قولدان جاساپ، بۇكىل دۇنيەگە جار سالا شۋلاتقان قايداعى ءبىر تۇرىك تەكتى اقىن كان-مان-ەردى (قازاق جاعىمپازدار ونى وزدەرىنشە يەمدەنىپ كاكمەنەر، كامار، قۇمار، ءتىپتى، قامبار دەپ قازاقشالاعان) گو مورونىڭ ءوز بەدەلىن پايدالانىپ ونى تاريحي شىندىق ەتىپ كورسەتپەك بولىپ: «بۇل ءۇش ولەڭدى كان-مان-ەر ءوزى جازعان، اسىرەسە، «الىپپەنى ۇيرەنۋدى ەسكە الۋ» دەپ اتالاتىن 1 ولەڭىندە «تۋعاننان قىتايدى ۇستاز تۇتىپ كەلەمىن، ەلىم ءۇشىن جازۋدى ۇيرەنۋدەن جازبادىم» دەپ، اتاسىنان باستاپ ءۇش اۋلەتتەن بەرى قىتاي جازۋى مەن ادەبيەتىن ۇيرەنگەنىن جىرلايدى. بۇل - ۇلتارالىق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قانداي جارقىن كورىنىسى دەسەڭىزدەرشى?
...سوۆەت وداعىنىڭ رەۆيزيونيست-شوۆينيست بيۋروكراتتارى مەن قىتايتانۋشى دەپ اتالاتىن عالىمسىماقتارى سوڭعى كەزدەرى ولەرمەندەنە «قىتايدىڭ تاريحتاعى سولتۇستىك شەكاراسى قىتاي كامالى بولدى، ال باتىس شەكاراسى ەشقاشان دا گانسۋ مەن سى شۋان پروۆينتسياسىنان اسپاعان» دەپ كوكىپ ءجۇر دەپ. ەگەر دە كان-مان-ەر ءتىرى بولسا، ولارعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى: «جاۋىزدىعى پاتشالىق رەسەيدەن دە اسىپ تۇسەتىن قورقاۋ قاسقىرلار! تىڭداڭدار! كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جاھاننامعا كەتەسىڭدەر، ارباۋلارىڭا تۇسكەن باۋىرلارىمىزدىڭ دا الدارىنان جارقىراپ كۇنى تۋادى نىق سەنىممەن ايتامىن!» دەگەن ەكەن. («ۆەن ۋ» جۋرنالى، 1972, پەكين، №2. سينتسزيان كاۋ گۋ سانشى نيان. ءۇرىمجى. 1983. 392 بەت).
كان-مان-ەر جونىندەگى جالعان جاڭالىقتىڭ سىرىن جان-جاقتىلى اشىپ، ازاماتتىق ءسوز ايتقان ارحەولوگ ساعىنتاي سۇڭعاتايۇلى بولدى. ول «اق جول قازاقستان» گازەتىنىڭ №1 (74) 9.01.04 سانىندا جاريالانعان «ءبىزدىڭ «قىتايتانۋشىلار» نەمەسە قازاق ادەبيەتى تاريحىنا ەنىپ كەتكەن جالعان اقىن تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز» دەگەن ماقالاسىن جانە 22.02.2008 جىلعى «قازاق ادەبيەتىندە» №8 (3064) قايتا جاريالاعان ماقالاسىندا ادەبيەتشى دۇكەن ءماسىمحان مەن مۇحتارحان ورازبايلاردىڭ شىندىققا مۇلدە جاناسپايتىن قىتاي قوعامىندا سوناۋ 90-شى جىلدارى بۇلجىماس دالەلدەرىمەن تەرىسكە شىعارىلعان گو مورونىڭ اتالمىش ەڭبەگىن ءتۇسىن وزگەرتىپ، قازاقستاندىقتارعا تىقپالاعانىنا لايىقتى تويتارىس بەرگەن بولاتىن.
ءبىزدىڭ بارىنە دە بەيعام، سالعىرت قاراپ داعدىلانعان قوعامدىق وي-سانامىز ساعىنتايدىڭ جانايقيىنا سەلت ەتە قويمادى. كەرىسىنشە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ءوزى باستاعان ءىستى اياقسىز قالدىرىپ، ادىلەتتىڭ اق ءسوزىن ايتىپ شىرىلداعان ساعىنتاي باۋىرىمىزدى دۇكەن ءماسىمحاننىڭ ەشبىر دالەل-دايەكسىز سىلتىڭ ماقالاسىن جاريالاپ «ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتىنىڭ» كەبىن كەلتىردى.
قازاق ەلىنىڭ ابرويى مەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسىن جوعارى ۇستايتىن ازاماتتار، ەگەر، سول كەزدە قىتايدىڭ ساياسي مۇددەسى تۇرعىسىنان ويدان شىعارىپ، تۇرىك حالىقتارىنا (دۇكەن مەن مۇقتارحانشا قازاق حالقىنا) زورلاپ تەلىمەكشى بولعان كان-مان-ەر دەگەن ساياسي ولىكتى اۋلاققا سەرپىپ تاستاپ، جالعان تاريحقا اۋەستەنىپ جۇرگەندەرگە رەسمي تۇردە ەسكەرتۋ جاساعاندا 2007 جىلدان بەرى قىتاي اقىنى لي بايدى «دۋلات باباسىنىڭ 9-شى ۇرپاعى» دەگەن جالعان دۇنيە جارىققا شىقپاس ەدى دەپ ويلايمىن.
بىزدەگى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ السىزدىگى وسىدان بايقالىپ تۇرعان جوق پا؟! كان-مان-ەر اقىن جونىندەگى شىندىققا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن «قازاقستان» گازەتى ساعىنتاي سۇڭعىتايدىڭ اتالمىش ماقالاسىن قايتالاپ باسقانى پايدالى بولار ەدى. ويتكەنى، 2000 جىلى اكادەميك ابدىمادىك نىسانباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جاريا بولعان «ەكى مىڭ جىلدىق دالا جىرى» اتتى كىتاپقا جانە 2001 جىلى استاناداعى «ەلوردا» باسپاسى شىعارعان «ساراپ» دەگەن كىتاپقا كان-مان-ەردىڭ ولەڭ-سىماقتارى كىرگىزىلىپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ باسىن اينالدىرىپ جۇرگەلى ون جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى. ەندى وعان «ەلىباي-ەلدىباي» دەگەن دۋلات بابا ۇرپاعى قوسىلدى. ەرتەڭ تاعى كىمدەر تۇر ەكەن، كەزەكتە؟ ءاسىلى، ەلدىبايشىلارعا ەڭ قولايلىسى، ءارى تىلگە جەڭىلى لي باي ەمەس، قىتايدىڭ ۇلى اقىنى دۋ فۋ ەدى. دۋ - دۋلات قابىسىپ تۇر عوي!..
سونىمەن، اكادەميك گو مورونىڭ لي باي اقىننىڭ تۋعان جەرىن ورتا ازياداعى سۋياب قالاسىنان ىزدەۋگە ۇرىنۋ سەبەبىنىڭ العى شارتتارى مەن ارتقى كورىنىسى جونىندە ازدى-كوپتى تالداۋ جاساعان سياقتىمىز.
گو مورو 1971 جىلى «لي باي جانە دۋ فۋ» دەگەن كولەمدى ماقالا جازىپ، «لي بايدىڭ تۋعان جەرى ورتا ازياداعى سۋياب قالاسى» دەگەن پىكىر ايتتى. بىراق، بۇل پىكىرىنە ايعاق بولاتىن تاريحي دەرەك-دايەك كەلتىرمەگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ورتالىق ازيادا «سۋ يە» اتتى ەكى ەلدى مەكەن بولعان، ونىڭ ءبىرى - شۋدىڭ جوعارعى اعىسىنداعى توقماق قالاسى ماڭىنداعى سۋ يە بولسا، تاعى ءبىرى ۇيعىرلار مەكەنى بولعان كۇشار مەن قاراشارى ارالىعىنداعى «سۋ يە» دەگەن جەر.
الايدا، ساياسي جەلىكپەگە ەلتىپ العان قىتاي قوعامىندا اكادەميك گو مورونىنىڭ سول پىكىرىن قولداپ-قولپاشتاۋشىلار كوپ بولدى، بىراق، ولار شىنايى عالىمدار ەمەس (ناعىز عالىمداردىڭ 99%-ى تۇرمەدە، نە ساياسي قالپاق استىندا ەڭبەكپەن وزگەرتۋ مايداندارىندا جۇرگەنىن ۇمىتپاڭىزدار), قىتايلىق شوۆينيستىك پيعىلداعى ادامدار ەكەنىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. گو مورونى قولداۋشىلار ءۇستى-ۇستىنە ماقالا جاريالاپ لي بايدى شۋدىڭ بويىنداعى سۋيابقا ءبىرجولا ورنىقتىرۋعا تىرىسىپ باقتى. ماسەلەن، ءيۇي شۋشىڭنىڭ «لي بايدىڭ ورتا ازياداعى سۋيابتا تۋعاندىعىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى» دەگەن ماقالاسى، دۋان مىءڭلۇننىڭ «تاڭ پاتشالىعى زامانىنداعى سۋياب قالاسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى» ماقالاسى، جۋ چۋن شەڭنىڭ «لي باي جانە سۋياب» ماقالاسى، چەن ءحۋاشيننىڭ «لي بايدىڭ ورتا ازياداعى سۋيابتا تۋعاندىعى جونىندە قوسىمشا ءسوز» ماقالالارىن اتاۋعا بولادى. بۇل ماقالالار نەگىزىنەن گو مورونىڭ پىكىرىن قولداۋ تۇرعىسىنان جازىلعان دۇنيەلەر ەدى. ارينە، سول نەگىزدە لي بايعا ارنالعان مونوگرافيالار دا جارىق كورىپ جاتتى.
مۇقتارحاننىڭ قاۋزاعانى سول قاتارداعى ۆاڭ يۋنەي مەن لي باۋجۇندەردىڭ «لي باي» اتتى ەڭبەگى جانە ۇجىمدىق اۆتورلار جازعان «لي باي تۋرالى تىڭ زەرتتەۋلەر» دەگەن ەڭبەكتەر بولسا كەرەك.
جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى الۋان پىكىرگە ەرىك بەرگەنىمەن، ونىڭ ناعىز قىتاي اقىنى ەكەنىنە كەلگەندە ءبىر اۋىزدى بولىپ كەتەتىنىن ءبىزدىڭ ەلدىبايشىلار ەسكەرمەگەن. گو مورو باستاعان قىتاي زەرتتەۋشىلەرى لي بايدىڭ تۋعان جەرىن شۋ بويىنداعى سۋيابقا سۇيرەلەگەندە، ونى تۇرىك، ياعني قازاق نەمەسە دۋلات قىلايىن دەگەن جوق. تاڭ يمپەرياسى تۇسىندا يمپەريا اۋماعىن بەلگىلەگەن كارتاسىنا تاريحي نەگىز جاساۋ ءۇشىن، ناقتىلاپ ايتقاندا بالقاشتىڭ شىعىس وڭتۇستىگى مەن ءپاميردىڭ ارالىعىنداعى ۇلان بايتاق قازاق، قىرعىز جەرى قىتاي جەرى دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن تىراشتانعان ەدى.
وسى ارادا، بەلگىلى قىتايتانۋشى پروفەسسور كلارا حافيزوۆانىڭ «الاش ايناسى» گازەتى تىلشىسىمەن بولعان (№160 (160) 16.09.09) سۇحباتىندا، ءتىلشىنىڭ «تاياۋدا عانا لي بايدى ەلىباي قىلىپ شىعاردىق، سوندا بۇگىنگە دەيىن قىتايتانۋشىلار قايدا قاراعان؟ وسىعان، ءسىز مامان رەتىندە قالاي قارايسىز؟» دەگەن سۇراعىنا بەرگەن جاۋابىن تولىق قولدايتىنىمىزدى اشىق ايتقىمىز كەلەدى. «مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىڭ قىتايدان كەلگەن كەيبىر باۋىرلارىمىز وزدەرىن شەتىنەن قىتايتانۋشى ەتىپ كورسەتىپ جاتادى. قىتايدا وقىدىم ەكەن دەپ («دوكتور»، «پروفەسسور» اتانىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەرى قىتايدا تولىق ورتا مەكتەپتى دە تولىق اياقتاماعانىن، جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىر جىل دا وقىماعانىن، جالعان ديپلوم جاساپ قازاقستانداقتاردى الداپ جۇرگەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. كەزى كەلگەندە ونىڭ دا ءمان-جايى ايتىلا جاتار - ءا.د.) قىتايتانۋشى بولا سالعىسى كەلەدى.
...لي بايدىڭ «ەلىباي» اتالۋى دا سول «قىتايتانۋشىلاردىڭ» ارەكەتىنەن تۋىنداپ وتىر، قازىر بىزدەگى لي باي تۋرالى ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارى كوزبوياۋشىلىق! ءبىرىنشى كوزبوياۋشى قىتايلاردىڭ وزدەرى. 1969 جىلى قىتايلار كەڭەس وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نوتا جازعان ەدى. وندا «بالقاشقا دەيىنگى جەتىسۋ ايماعى - ءبىزدىڭ جەرىمىز. كونە قىتاي اۋماعى وسىنشاما القاپقا سوزىلىپ جاتقان». مىسالعا، «سۋ يە دەگەن باتىس تۇرىك قاعاناتى قالاسىندا قىتايلار بولعان، بۇل جەردە لي باي اقىنىمىز دۇنيەگە كەلگەن» دەگەن مازمۇندا جازىلعان».
ولاي بولسا، لي بايدى ەلىباي ەتىپ، ونى شۋ بويىندا، دۋلات باباسىنىڭ ۇرپاعى - القابيدىڭ شاڭىراعى استىندا تۋعىزۋعا بارىن سالىپ جۇرگەن مۇقتارحانعا ايتىلار ءسوز باسقا، ال سەناتور ومىربەك بايگەلدى مىرزا كىمنىڭ ديىرمەنىنە سۋ قۇيىپ، كىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن «تاريحتىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋمەن» اۋرە بولىپ جۇرگەنىن ءوزى اڭعارا ما ەكەن دەگىمىز كەلەدى.
پروفەسسور كلارا حافيزوۆا ءادىلىن ايتقانداي، لي بايدى ەلىباي ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىن ەڭ ءبىرىنشى كوزبوياۋشى بۇرىنعى جانە قازىرگى قىتاي ساياساتىنا كۇيلەگىش تاريحشىلار ەكەنىنە نازارلار اۋدارعىم كەلەدى. قىتاي بيلەۋشىلەرى (مەيلى تاريحتاعى، مەيلى بۇگىنگى) تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندە (618-907) قاعازعا ءتۇسىرىپ العان كارتاسى مەن دەرەگىن باعا جەتپەس اسىل دەپ ساقتاپ، قاجەت بولعان جاعدايدا تەرريتوريا داۋىن قوزدىرۋدان تايىنعان ەمەس. ولار مىڭ جىلدان بەرى مىناۋ جۇمىر جەر بەتىنە قانشا مەملەكەت كەلىپ-كەتتى جانە قانشا يمپەريا كۇيرەپ جوق بولدى، كىم-كىمگە باعىنىشتى بولمادى دەگەنگە باسىن قاتىرىپ جاتپايدى.
باسقاسىن بىلاي قويىپ، شەكارامىز ايقىندالىپ، تاتۋ كورشىلىك قاتىناس ورناتقان 20 جىلعا تاياعان قىتاي ءوزىنىڭ تاريح وقۋلىقتارى مەن تاريحي زەرتتەۋلەرىندە نە جازىپ جۇرگەنىنە ءبىر ءسات نازار سالىپ كورەلىكشى.
1985 جىلى، ۇيعىر تىلىندە جاريالانعان وقۋ قۇرالىندا «...ءحىح عاسىردىڭ ورتالارىندا پاتشالىق رەسەي باسىپ الۋدان بۇرىن، ەلىمىزدىڭ باتىس شەكاراسى بالقاش كولىندە ەدى. بالقاش كولىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىن قامتىعان شىڭجاڭنىڭ كەڭ بايتاق رايونىندا ءومىر سۇرەتىن از ساندى ۇلتتار ەجەلدەن جۇڭگو (قىتاي) دەپ اتالاتىن بىرلىككە كەلگەن كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ مۇشەلەرى ەدى»، - دەپ جازىپ وتىرعانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ («شيڭجياڭنىڭ ۇمۇمي اھۋالي»، «شيڭجياڭ حالىق نەشريەتي». 1985. 46 ب). ال، 1999 جىلى قازاق تىلىندە جاريالانعان «شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ ىشىندەگى مازمۇن دا ەش وزگەرىسسىز وسى ءسوزدى كوشىرىپ باسقان. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا «شيڭجياڭ جوعارى مەكتەپتەرى ءبىرتۇتاس قولداناتىن وقۋلىق» دەپ جازىلعانى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
ۋاقىت زىرلاپ ءححى عاسىرعا قادام باستى. الەمدە كوپ نارسە وزگەرىپ، تالاي جاڭالىق بولىپ جاتىر، بىراق، قىتايدىڭ «باتىس ءوڭىر» جونىندەگى ۇعىم-تۇسىنىكتەرىندە وزگەرىس تۇگىلى، ەمەكسىتۋ دە جوق. بەينە قىتاي مەملەكەتى، پاتشالىق رەسەي نەمەسە كەڭەستىك رەسەيمەن شەكارالىق ماسەلەلەر جونىندە تەكەتىرەستە تۇرعانداي-اق، بۇل وڭىردە الەم، سول قاتاردا قحر دا تانىعان تاۋەلسىز قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان مەملەكەتتەرى ءومىر ءسۇرىپ تۇرماعانداي، 2006 جىلى باسپادان شىققان كىتاپتارىندا باياعى ەسكى جىرىن قايتالاعان. ماسەلەن; ولار بىلاي دەيدى: «...سولتۇستىكتەگى امۋحاسان (؟) تاۋىنان وڭتۇستىكتەگى سۇڭ ليڭ (پامير تاۋى) جوتالارىنا دەيىن، باتىسى اياكوز وزەنى، بالقاش كولى، تالاس وزەنى توڭىرەگىنەن، شىعىسى ىلەنىڭ 9 قالاسى مەن تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا دەيىنگى جالپى جەر كولەمى مىڭداعان شارشى كيلومەتر كەلەتىن جۇڭگونىڭ باتىس وڭىرىندەگى تەرريتورياسىن روسسيا ءبولىپ اكەتتى. مۇنىڭ 4:3 بولەگى شيڭجياڭنىڭ باتىسىنداعى جەرلەرىمىز ەدى» («جۇڭگو شيڭجياڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى». ءۇرىمجى. «حالىق باسپاسى»، 2006. 195 ب) جاۋاپتى قۇراستىرۋشىسى - لي شىڭ.
تاريحشى فان جىپيڭنىڭ 2006-جىلى «شىڭجاڭ» حالىق باسپاسىنان شىققان «حوحان مەملەكەتى جانە باتىس ءوڭىر ساياساتى» اتتى كىتابىنا ەنگىزىلگەن مانجۋلاردىڭ شيڭ پاتشالىعى تۇسىنداعى «باتىس ءوڭىر» كارتاسىمەن تانىسىڭىزدار. اتالمىش كىتاپتىڭ 46-بەتىندەگى كارتا:
كارتا كەتەدى
مۇندا لي باي تۋدى دەلىنگەن تالاس-شۋ ءوڭىرى چيڭ (تسين) يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا كورسەتىلىپ تۇر. تالاس ءوڭىرى تۇگىلى، كىتاپ اۆتورى حوحان حاندىعىن دا چيڭ يمپەرياسىنا باعىنىشتى ەلدەر قاتارىندا قاراستىرعانى بايقالادى.
قىتايدىڭ وسى زامانعى تاريحشىلارى بۇرىنعى پاتشالىقتار تۇسىنداعى وردا تاريحشىلارىنىڭ كونتسەپتسياسىن سول قالپىندا وزگەرىسسىز قولدانىپ كەلەدى. ولارشا بولعاندا، بۇكىل تاريح بويىندا ورتالىق ازيادا ءوزىن-ءوزى بيلەگەن تاۋەلسىز حاندىق، پاتشالىقتار بولماعان، ءبارى دە قىتايدىڭ «باتىس وڭىرىنە» جاتاتىن باعىنىشتى يەلىكتەر عانا. ال، قىتايدان ىرگەسىن اۋلاقتاتىپ، ءوز الدىنا قۇرعان تاۋەلسىز حاندىقتار بولا قالعاندا، ولار شەتەلدىك سۇعاناق كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن «ۇلى وتان قۇشاعىنان» ۋاقىتشا ايرىلىپ قالعان ەلدەر بولىپ شىعادى.
ولاي بولسا، لي بايدى دۋلات باباسىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەندىگىن دالەلدەگىسى كەلگەندەر مەيلى سانالى نەمەسە ساناسىز تۇردە بولسا دا، ولاردىڭ ءۋاجىن مويىنداعانىمىز بولىپ وتىرعان جوق پا؟ وسىناۋ اششى شىندىقتى مەملەكەتتىك ساياسات قازانىنىڭ قۇلاعىن ۇستاسىپ جۇرگەن سەناتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ سەزىنبەۋى تىم قورقىنىشتى.
ەگەر دە قۇدايشىلىعىن ايتار بولساق، ءبىزدىڭ ەلدىبايشىلداردىڭ كوزسىز ۇرىنشاقتىعىنا قاراماي، قىتايدا وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان بىلاي قاراي دەن تسياۋپين جۇرگىزگەن اقىلدى ساياساتىنىڭ شاراپاتىمەن ماو زىدۇڭ بيلىگى تۇسىندا بەتىمەن كەتكەن قوعامدىق عىلىمدار مەن ىشكى-سىرتقى ساياسات قاتاڭ سىنالىپ، شىندىق، تۋرالىققا جول اشىلىپ قكپ-نىڭ 50 جىلدىق قىزمەتىنە ءادىل باعا بەرىلدى.
سول قاتاردا ادەبيەت تاريحىندا قالىپتاسقان «كان-مان-ەر اقىن» جونىندەگى گو موروشىلداردىڭ وتىرىگىنە نۇكتە قويا الدى. سول قاتاردا لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ويدان شىعارىلعان «سۋياب-شۋ» ءافساناسىنا دا تويتارىس بەرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلدىبايشىلارعا كەرەگى ول ەمەس، ماو داۋىرىندەگى سولشىل يدەولوگياعا قىزمەت ەتكەن جاساندى، ەلىمىزگە زياندى دۇنيەلەر بولعانى ادامدى قاتتى قىنجىلتادى.
4. لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى حح عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان كەيىنگى كوزقاراستار
جالپىلاي الىپ قاراعاندا، بۇل جىلداردا جارىققا شىققان زەرتتەۋلەردە دە پىكىر تالاستار بولعانىمەن نەگىزگى كوزقاراس - لي بايدىڭ تۋعان جەرى شۋ (سىشۋان) ولكەسى دەگەنگە سايادى. اتاپ ايتقاندا، زەرتتەۋشى جەڭ شاڭ 1981 جىلى «سىشۋان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي جورنالى» №4 سانىندا «لي باي شىنىندا قايدا تۋعان؟» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. وندا، لي باي 701 جىلى سىشۋان ولكەسىنىڭ ميانجوۋ ايماعىنا قاراستى چانميڭ اۋدانىنىڭ شيڭ لياڭ قىستاعىندا تۋىلعان دەگەن قورىتىندى جاساعان.
ۆاڭ شياۋجى دەگەن زەرتتەۋشى 1982 جىلى «شىڭجاڭ» گازەتىندە (5.05) جاريالاعان ماقالاسىندا «لي بايدىڭ تۋعان جەرى - جياڭ يۋ» (ول دا سىشۋان ولكەسىندە) دەسە، جياڭ جى دەگەن زەرتتەۋشى «لي بايدىڭ تۋعان جەرى جياڭ يۋ دەگەن پىكىرگە تولىقتىرۋلار» دەگەن ەڭبەگىن 1982 جىلى «كلاسسيكالىق ادەبيەت تۋرالى زەرتتەۋلەر جيناعىنىڭ» №10 سانىندا جاريالاپ، الدىڭعى كوزقاراستاردى ورنىقتىرا ءتۇستى. ال، (1984 جىلى»جياڭ حان زەرتتەۋلەرى» باسىلىمىنىڭ №11 سانىندا) زەرتتەۋشى پەي فەيدىڭ «لي بايدىڭ تۋعان جەرى سۋياب دەگەن پىكىرى جانە ونىڭ ناقتىلى تۋعان جەرىنە قاتىستى ماسەلەلەر» دەگەن ەڭبەگىن جاريالاپ، لي بايدىڭ تۋعان جەرى شۋ (سىشۋان) ولكەسى ەكەندىگىن جان-جاقتىلى دالەلدەپ شىعادى.
1991-جىلعا كەلگەندە وسى اۆتورلاردىڭ «جۇڭ گو لي بايتانۋ» جيناعىندا جاريالانعان «شەن لۇڭ دەگەن شەن گۇڭ جىلناماسى دەگەننىڭ قاتە جازىلۋى» اتتى ماقالاسىندا لي بايدىڭ تۋعان جەرىنىڭ سىشۋان ولكەسى ەكەندىگىن ودان ءارى دالەلدەپ بەرەدى. ال، 1995-جىلى زەرتتەۋشى پەي فەيدىڭ «نيڭشيا پەد ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي جورنالىنىڭ» №4 سانىندا جاريالانعان «تاعى دا لي بايدىڭ جياڭ يۋ دا تۋعانى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا بۇرىنعى ايتقاندارىن ونان ءارى تولىقتىرىپ، سىشۋان ولكەسى دەگەندى شەگەلەي تۇسەدى.
مىنەكي، لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى سوڭعى زەرتتەۋلەر گو مورو باستاعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ساياسيلانعان، جالعان پىكىرلەرىن جوققا شىعارىپ، لي بايدىڭ سىشۋاندا تۋعانىن ناقتىلادى.
ەندى قىتايدا شىققان «ءسوز تەڭىزى» اتتى اكادەميالىق باسىلىمداردا نە جازىلعانىن كورەلىك. 1979 جانە 1989 جىلدارى شاڭحايدا باسىلعان «سى حاي - ءسوز تەڭىزىندە» بىلاي جازىلعان: «لي باي (701-762), تاڭ ديناستياسىنىڭ ۇلى اقىنى جاناما اتى - تاي باي، لاقاب اتى شيڭلياندىق، اتا مەكەنى لۇڭ شي (بۇگىنگى گان سۋ چيڭ ءان), ءسۇي حاندىعىنىڭ (581-618) سوڭعى داۋىرىندە اتالارى سۋ يەگە (تاڭ داۋىرىندە ءانشي تۇتۇق مەكەمەسىنە قاراستى بولعان. بۇگىنگى كەڭەستىك قىرعىزستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى توقماق قالاسى ماڭىندا) بارىپ تۇراقتايدى. لي باي سول جەردە تۋىلعان. كىشكەنتايىندا اكەسىنە ىلەسىپ ميانجوۋعا (بۇگىنگى سى شۋاننىڭ جياڭيۋىنە قاراستى) شيڭليان قىستاعىنا كەلىپ قونىستانادى». (1262 ب جانە 1422 ب)
بۇل از دەسەڭىزدەر، 2008 جىلى ءنانجين ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسىنان شىققان «لي باي جۋان - لي بايدىڭ ءومىربايانى» دەگەن ايدىك مونوگرافيانىڭ اۆتورلارى جۋ شينشۋ مەن تۇڭشياڭ ول تۋرالى ناقتىلاپ بىلاي دەيدى. سوزبە ءسوز اۋدارماسى بىلاي:
«لي بايدىڭ ءوز ايتۋىنا قاراعاندا، ول باتىس حان پاتشالىعىنىڭ (ەرادان بۇرىنعى 206 كەيىنگى 25-جىل) ايگىلى گەنەرالى لي گۋاڭنىڭ ۇرپاعى كورىنەدى. كەيىنىرەكتەگى 5 حۋ، 16 حاندىق تۇسىندا، باتىس لياڭ پاتشالىعىن قۇرۋشى لي حاۋدىڭ 9-ۇرپاعى بولعاندىقتان، ول تاڭ پاتشاسىنا تۋىستىق جاقىندىعى بار دەلىنەدى. لي اۋلەتىنىڭ ءبىر اتاسى جۇڭگونىڭ باتىس جاعىنا اۋىپ بارىپ، تاڭ داۋىرىندەگى ايگىلى ءمانساپتىلار ىشىندەگى «لۇڭشيلىك لي اۋلەتى» دەگەن قۇرمەتتى اتقا يە بولادى. سوندىقتان دا بولار تاريحي ەڭبەكتەردە لي بايدى لۇڭشي چەڭجيلىك ادام دەپ اتايدى. ءسۇي پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭدەرىندە ۇلكەن الاساپىران پايدا بولعاندا، لي بايدىڭ ارعى اتالارى باتىسقا جىلىستاپ كەتىپ، سۋ يەگە بارىپ تۇراقتايدى. سۋ يە دەگەنىمىز قىرعىزستان اۋماعىنداعى توقماق قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان ەجەلگى جىبەك جولى بويىنداعى ماڭىزدى قالا ەدى. سول ۋاقىتتاردا تاڭ پاتشالىعىنا قاراستى جەر بولعان.
شاڭ ءاننىڭ العاشقى جىلى (701) لي باي سول سۋ يەدە دۇنيەگە كەلگەن». 9 بەت.
وسىنداي دەرەكتەر مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەردەن لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ەلدىبايشىلار تارقاتىپ جۇرگەن پىكىردىڭ اقيقاتقا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ايقىن كورۋگە بولادى.
ايتسە دە لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى اڭگىمەنى وسىمەن اياقتاي سالۋعا بولادى دەگەن ويدان اۋلاقپىز. ويتكەنى، ول تۋرالى بىرىنە-ءبىرى مۇلدە قابىسپايتىن دەرەكتەر مەن بولجالداردى كورگەندە، اپىراۋ ءبىر ادام تۋرالى وسىنشاما الشاق اڭگىمەلەر ايتىلا بەرەدى ەكەن-اۋ دەپ تاڭ قالادى ەكەنسىڭ. سولاردىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرە كەتۋدىڭ ارتىقتىعى جوق.
1. 1982 جىلى ليۋ يۋجى دەگەن ادامنىڭ «لي بايدىڭ تۋعان جەرى - تياۋ جى» (حانزۋشا-ۇيعىرشا تاريحي سوزدىكتە سيريا دەپ تۇسىندىرسە، «ءسوز تەڭىزى» لوعاتىندا ونى اۋعانستان - يراك - پارسى شىعاناعى دەگەن انىقتاما بەرەدى) دەگەن ماقالاسى جاريالانىسىمەن زەرتتەۋشى كاڭ حۋايۋان «قوعامدىق عىلىمدار زەرتتەۋلەرى» جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا «لي بايدىڭ تۋعان جەرى تياۋ جى دەگەن پىكىرگە قوسىمشا تولىقتىرۋ» دەگەن ماقالاسىن جاريالادى. وندا لي بايدىڭ تۋعان جەرى اۋعانستاندا، ول جەر تاڭ پاتشالىعى تۇسىندا انشي تۇتۇق مەكەمەسىنە» قاراستى بولعان، ياعني، ول اۋماق تا قىتاي مەملەكەتىنە قاراستى جەرگە جاتادى دەيدى.
2. ليۋ كاياڭ دەيتىن زەرتتەۋشى 1982 جىلعى «ادەبي مۇرا» جورنالىنىڭ №4 سانىندا جاريالانعان «لي بايدىڭ شۋ جەرىندە وتكەن ءومىرى جانە ونىڭ پوەزيالىق شىعارمالارى» اتتى ماقالاسىندا، لي باي سول كەزدەگى قىتاي استاناسى شاڭاندا تۋعان دەپ وزىنشە وي تاستايدى.
3. لي بايدىڭ تۋعان جەرى شيڭجياڭدا، ياعني، قاراشارى مەن كۇشاردىڭ توڭىرەگىندە دەيتىن پىكىردى 1986 جىلى باسپادان شىققان «لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى زەرتتەۋ» اتتى ەڭبەگىندە ليۋ ءسۇڭجۇن ورتاعا قويادى. ال، 1991 جىلعا كەلگەندە ۆاڭ ياۋحۋا دەگەن زەرتتەۋشى ول پىكىردى ودان ءارى كەڭەيتە قاراستىرىپ «لي بايدىڭ تۋعان جەرىنە قاتىستى دەرەكتەرگە تالداۋ» دەگەن ماقالا جاريالادى.
4. زەرتتەۋشى ۋ جۋبيڭ بولسا «لي باي لۇڭشيدە تۋىلىپ، شۋدا ەرجەتكەن، شان دۇڭدا تۇراقتاعان» دەگەن پىكىردى ورتاعا شىعارادى.
5. لي بايدىڭ تۋعان جەرى شان دۇڭ ولكەسى بولعان دەگەن پىكىردى 1994 جىلى ۆاڭ بايچي «لي بايدىڭ اتاجۇرتى تۋرالى ىزدەنىستەر» اتتى ماقالاسىندا ورتاعا شىعارىپ، وزىنشە دالەلدەر كەلتىرەدى.
دەمەك، لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ايتىلىپ، جازىلىپ كەلگەن ءبىر-بىرىنە مۇلدەم قاراما-قايشى كەلەتىن پىكىرلەر باس اينالدىرادى. سولايدا ونىڭ بىردە-بىرەۋىنەن لي بايدى قازاقتىڭ دۋلات تايپاسىنان ەدى دەگەندى كەزدەستىرمەيمىز.
ءتۇيىن
ءوز تاراپىمىزدان ايتار ءتۇيىندى سوزدەرىمىزدى جيناقتار بولساق، مىنالاردى اتاۋعا بولادى:
1. لي باي اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن اقىن ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى ءىح-ح عاسىرلاردان بىلاي قاراي قولعا الىنىپ، تاريحي كىتاپتارعا ەنگەنىمەن، ول تۋرالى ناقتىلى جاپپاي ىزدەنىس تەك حح عاسىردان، وندا دا 50-ءشى جىلداردان بىلاي قاراي باستالعانىن كورەمىز. ءبىز ولاردى تۇتاستاي الىپ، ۇلكەن ءتورت كەزەڭگە ءارى بەس مازمۇنعا ءبولىپ قاراستىرۋدى ءجون كوردىك. وندا دا زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ۇقساماعان پىكىرلەرىن بەرە وتىرىپ پاتشا كوڭىل وقىرماندارىمىزدىڭ سالىستىرا ساراپتاۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا ۇمتىلدىق. بايسالدى عىلىمي ىزدەنىس - پىكىر الۋاندىعى مەن مول دەرەك كوزدەرىنە جول اشىلعاندا عانا كوسەگەسى كوگەرىپ، كوكجيەگى كەڭەيەدى دەپ قارادىق.
2. قىتايلار لي بايدىڭ ەشقاشان دا، ەشبىر جەردە ءبىزدىڭ ەلدىبايشىلار ايتقانداي «قىتايشا ولەڭ جازعان قازاق اقىنى» بولعانىن ايتقان دا، جازعان دا ەمەس.
3. لي بايدى - ەلدىباي، ەلىبايعا، اكەسى لي كەنى - القابيگە، 9-اتاسى لي حاۋدى - دۋلات باباعا اينالدىرۋ جولىنداعى ارەكەتتەردىڭ عىلىمعا، تاريحقا، شەجىرەگە مۇلدە قاتىسى جوق بوس اۋرەشىلىك، ءتىپتى، حالىقتى ارانداتىپ، اداستىرۋعا باستايتىن جات قىلىق.
4. لي بايدىڭ تۋعان جەرى تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن «شۋ-تالاس» نۇسقاسىن ءبىزدىڭ ەلدىبايشىلار قانداي ىزگى نيەتپەن ايتتىق دەسە دە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاتەر توندىرەتىن، قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا سىزات تۇسىرەتىن ارەكەت دەپ تۇسىنەمىز.
5. لي بايدىڭ اتا تەگى مەن تۋعان جەرى تۋرالى قاي زاماندا، قاي ەلدىڭ، قانداي عىلىمدارى نە جازسا دا، ولار نەگىزگە الار لي بايدىڭ قولىمەن ءوزى تۋرالى جازىلعان دەرەكتىك ماتەريال ساناۋلى عانا ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. ول «لي بايدىڭ انجوۋ ايماعىنىڭ اكىمى پەيگە جولداعان حاتى» جانە «حان جيڭ جوۋشۋ» دەگەن حاتى. وندا ءوزىنىڭ شۋ ولكەسىندە تۇراتىنىنان باسقا ءسوز جوق.
ول تۋرالى كونە جازبا دەرەك رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەن باستى شىعارمالار: لي ءيانبيڭنىڭ «شوپ كۇركە جيناعى»، ۆەيۆاننىڭ «لي حانليڭ جيناعىن»، ليۋ شۋانبەيدىڭ «تاڭ داۋىرىندەگى مارقۇم حانلين وقىمىستىسى لي (باي) مىرزانىڭ قابىر باسىنا قويىلعان قۇلىپتاس ءماتىنى»، فان شۋانجەڭنىڭ «تاڭ پاتشالىعى حانلين وقىمىستىسى لي (باي) مىرزانىڭ قابىرى باسىنا قويىلعان جاڭا قۇلىپتاستاعى جازۋعا تۇسىنىكتەمە»، ليۋ ءچۇيدىڭ «تاڭ پاتشالىعىنىڭ كونە تاريحى، ادەبيەت جانە ونەر شەجىرەسى»، سۇڭ ءچيدىڭ «تاڭ پاتشالىعى جاڭا تاريحى، ادەبيەت جانە ونەر بايانى» قاتارلىلاردى اتاۋعا بولادى.
ءبىز لي بايدىڭ اتا شەجىرەسى مەن تۋعان جەرى تۋرالى اڭىز بەن اقيقاتتىڭ قانشالىق دۇرىس-بۇرىستىعىن ايىرۋدا ەڭ اقىلدى، عىلىمي، پاراساتتى وي ايتقان بەلگىلى قىتاي وقىمىستىسى لي جيالەنىڭ سوزىنە توقتاعىمىز كەلەدى. ول ءوزىنىڭ «لي بايدىڭ اۋلەت تاريحى جانە تۋعان جەرى تۋرالى» اتتى ەڭبەگىندە: «...وسىناۋ قۇجاتتار ۇسىنعان مالىمەتتەردىڭ كوبى ناقتى شىندىق بولماۋى، ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ وتىر. سوندىقتان تىڭ قۇجاتتار، جاڭا دەرەكتەر تابىلمايىنشا، بۇل ماسەلە تۋرالى جاڭا پىكىر ايتۋ وتە قيىن. ەندىگى جەردە قولدا بار دەرەكتەرگە قايتالاي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سول نەگىزدە قايتادان وي جۇگىرتۋ ەڭ بايىپتى، ەڭ اقىلدى قادام بولار ەدى» («سى شۋان پەد. ينستيتۋتى عىلىمي جورنالى» №4 1997 جىلى) دەگەن بولاتىن.
ەندەشە، قولىندا ەشقانداي ناقتىلى جازبا دەرەگى جوق، اقىلعا قوناتىن عىلىمي وي-پىكىرى جوق سەناتور ومىربەك بايگەلدى مەن وعان جالعان ماتەريال بەرگەن مۇقتارحان ورازبايدىڭ ىشكى ەسەبىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن بولىپ تۇر...
وسىعان دەيىنگى زەرتتەۋلەرىمىزدەن شىعار قورىتىندى ءسوزدى ايتار بولساق، لي باي-لي تاي باي اتالعان اقىن قىتايدىڭ ەجەلگى شۋ-بۇگىنگى سىشۋان ولكەسىندە، لي كە اتتى قىتاي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن قىتايدىڭ ۇلى اقىنى. ال، ونى «ورتا ازياداعى شۋ-سۋياب قالاسىندا، القابي دەگەن ويدان شىعارىلعان ومىردە بولماعان ادامنىڭ وتباسىندا تۋعان، «دۋلات بابانىڭ 9-شى ۇرپاعى»، دەپ تاريحقا ەش جاناسپايتىن، ويدان شىعارىلعان جالعان جانە ارانداتۋشى ءسوز ارناپ جۇرگەن سەناتور ومىربەك بايگەلدى مىرزا مەن مۇحتارحان ورازبايدىڭ ايتقاندارى قۇر دالباسا عانا!
«قازاقستان» اپتالىعى. 15.10. 2009 جىل.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الىمعازى داۋلەتحاننىڭ
بۇل ماقالاسى اپتالىقتا «بايگەلدى «ەلىباي» دەپ جۇرگەن قىتاي اقىنى لي باي شىنىندا قاي جەردە تۋعان؟» دەگەن اتپەن بەرىلگەن
