Elimizdegi jalpy bilim beretin mektepterding 12 jyldyq oqu jýiesine kóshui turaly mәsele kóterilip, baspasóz betterinde talay mәrte taldanyp, talqylandy. Tipti, respublikamyzdyng jekelegen eldi mekenderinde tәjiriybe retinde 12 jyldyq bilim beru jýiesi engizilip te ýlgerdi. Alayda, oigha alynyp, synaqtan (aprobasiya) ótkizilip jatqan reformanyng maqsaty men mindeti qanday - búl súraqtargha anyq jauaptardy estu, bilu esh jerden mýmkin bolmay túr.

Tiyisti qúzyreti barlardyng aitatyndary - tek qana maqtau. Qúddy bir, balalarymyz on eki jyldyq bilim jýiesi boyynsha kózin ashpasa, kóshten qalyp qoyatynday sóz etedi. Qalay degenmen de, atalghan mәsele boyynsha tereng de jan-jaqty oilasudy qajet dep sanaytyn sala mamandary men qyzmetkerleri de bar.

Elimizdegi jalpy bilim beretin mektepterding 12 jyldyq oqu jýiesine kóshui turaly mәsele kóterilip, baspasóz betterinde talay mәrte taldanyp, talqylandy. Tipti, respublikamyzdyng jekelegen eldi mekenderinde tәjiriybe retinde 12 jyldyq bilim beru jýiesi engizilip te ýlgerdi. Alayda, oigha alynyp, synaqtan (aprobasiya) ótkizilip jatqan reformanyng maqsaty men mindeti qanday - búl súraqtargha anyq jauaptardy estu, bilu esh jerden mýmkin bolmay túr.

Tiyisti qúzyreti barlardyng aitatyndary - tek qana maqtau. Qúddy bir, balalarymyz on eki jyldyq bilim jýiesi boyynsha kózin ashpasa, kóshten qalyp qoyatynday sóz etedi. Qalay degenmen de, atalghan mәsele boyynsha tereng de jan-jaqty oilasudy qajet dep sanaytyn sala mamandary men qyzmetkerleri de bar.

Osy tústa sózimizding salmaghyn arttyru ýshin biz Qazaqstan men GFR-dyng bilim beru jýielerin jaqsy biletin maman, GFR-dyng doktor-injeneri, pedagogika ghylymdarynyng doktory Asqarbek Qúsayynovtyng sóz etilip otyrghan mәselege qatysty aitqan oilarynan ýzindi-mysaldardy nazarlarynyzgha úsyna otyramyz. Yaghni, Qúsayynov myrzanyng salystyrmaly derekterine sýiene otyryp,  Germaniyanyng bilim beru isindegi tәjiriybesine kóz jýgirtip kórelik. Olarda 1-4 synyptar - bastauysh, 5-6 synyptar - baghdarlau bólimi. Al, 7-synyptan bastap ýsh mektep júmys istey bastaydy eken: negizgi, is jýzindegi (realinaya) jәne gimnaziya. Búlardyng qay-qaysysy da ózindik maqsattar men mindetterge negizdelgen baghdarlamalar boyynsha júmys jýrgizedi. Endi osylargha neghúrlym egjey-tegjeyli toqtalayyq.

Germaniyada balalar bastauysh mekteptegi oqudy 6 jasynan bastaugha mindetti. Alghashqy bastauysh bóliginde olardyng barlyghy ortaq baghdarlama boyynsha birdey dengeyde oqyp, bilim alady. Basty maqsat - balalargha ilgeridegi oqudy jalghastyrugha mýmkindik beretin bilim negizderin ýiretu.

Al, 5-6 synyptar - baghdarlau bólimi dep beker aitylmaghan. Óitkeni, tap osy bólimde balalardyng jeke iykemdilikteri men beyimdilikteri aiqyndalady, yaghny olardyng әri qaray qay baghytta oqityny - negizgide me, is jýzindegi de (realinaya) me, әlde gimnaziyada ma, qysqasy, oquyn qay baghytta jalghastyratyny anyqtalady. Múndaghy is jýzindegi dep otyrghan baghytta ómirdegi naqty, qajetti mamandyqtar oqytylady. Búl manyzdy mindet eki jyl ishinde múghalimderdin, ata-analardyng jәne oqushylardyng ortaq kýsh biriktiruimen sheshimin tabady. Taraptardyng әrqaysysy óz pikirlerin bildiredi, ol taldanady, sonan song ortaq sheshim qabyldanady. Osy altynshy synyptan song oqushylar ózderining beyimdilikterine qaray ýsh mektepke bólinedi. Oqu ýlgerimi ortasha balalar - negizgi mektepte, odan góri tәuirleri - is jýzindegi mektepte, al talanttylary - gimnaziyalarda oqityn bolady.

Negizgi mektepte oqudyng merzimi - 4 jyl. Onda oqushylar 7-10 synyptar kóleminde bilim alady. Basty maqsat - kәsiptik oqu oryndaryna týsuge dayyndyq, yaghny múnda múghalimder basty nazardy oqushylardyng kәsiptik bilim aluyna audarady.

Is jýzindegi (realinaya) mektepte oqudyng merzimi 6 jyl. Onda oqushylar 7-10 synyptar kóleminde bilim alady. Oqushy negizgi oqu baghyty retinde jaratylystanudy - matematikany nemese әleumettik ekonomikany,  sosiolingvistikany jәne taghy basqalardy tandap alugha qúqyly. Búl mektepting týlegi arnayy joghary oqu ornyna týsuge mýmkindik alady. Basqasha aitqanda, joghary bilim alu ýshin aldyn ala mindetti týrde osy mektepti jaqsy baghagha oqyp bitirui kerek.

Al, uniyversiytettik bilim alu ýshin gimnaziyada oqyp, onyng qabyrghasynan joghary sapaly bilimmen shyghugha tiyis. Gimnaziyadaghy oqu 7 jylgha sozylady: tómengi satysy - 7-10 synyptar, joghary satysy - 11-13 synyptar. Gimnaziyanyng basty maqsaty - barlyq pәnderden tereng bilim beru, jana mәlimetterdi óz betinshe mengeru daghdylaryn damytu, oqushylardy aqparattardy ghylymy әdister boyynsha jinau men súryptau joldary arqyly tanystyru, qysqasy, aldaghy uniyversiytettegi oqugha oqushyny jan-jaqty dayyndau.

Germaniyada oqushylardyng әrqily iykemdilikteri men beyimdilikterine oray mektepterding birneshe týri qyzmet etedi. Búl mektepterding әrqaysysynyng týlekterining statusy men olardyng potensialdyq mýmkindikteri de әrqily.

Dey túrghanmen, bir nәrseni basa aituymyz kerek - 7-synyptan bastap oqushylardyng bir tiptegi mektepten basqa tiptegi mektepke auysugha tolyq qaqylary bar. Zandyq jaghynan alghanda, búl prosedura tek oqushynyng bilim sapasymen ghana anyqtalady. Mysaly, negizgi mektepting 8-synybyn «jaqsy» men «óte jaqsygha» bitirgen oqushy kónili qalasa, oquyn is jýzindegi mektepting 9-synybynda jalghastyra alady. Ol ýshin shәkirt oqu basqarmasyna ózin auystyru jóninde aryz jazady. Kóp jaghdayda múnday ótinishter qanaghattandyrylady. Al, is jýzindegi mektepting 8-synybyn nashar ayaqtaghan, oqugha qyzyghushylyghy joq oqushyny mektepting әkimshiligining aryzy negizinde negizgi mektepting 9-synybyna auystyrugha bolady. Sonday-aq is jýzindegi mektepten gimnaziyagha jәne kerisinshe, auysugha da bolady. Negizgi mektepti jaqsy bitirip, joghary bilim aludy kóksegen oqushy is jýzindegi mektepting 11-synybyna óte alady. Al, búl mektepting týlegi uniyversiytet oquyna dayyndalu maqsatynda gimnaziyanyng 13-synybyna auysa alady. Búdan shyghar qorytyndy - balalardyng tereng de bayypty bilim aludaghy qúqyqtary tolyq saqtalady.

Taldaudyng terenine sýngimey-aq osy erekshelikterdi tizip shyghayyq. Birinshi: Germaniyada oqushynyng 7-synyptan bastap, ózining qabilet qarymyna qaray, mektepterding ýsh týrining birin tandaugha haqysy bar. Al, bizde bir ghana mektep jýiesi qyzmet atqarady.

Ekinshi: Germaniyada әr mektep týlekterining statusy bar, tipti, negizgi mektep týlegi qújattarynyng statusy men is jýzindegi mektepting jәne gimnaziyanyng 10-synyptaryn bitirgen oqushylardyng qújattarynyng statusynda ózindik aiyrmashylyq bar. Bizding orta bilim beru jýiesinde memlekettik ýlgidegi bir ghana qújat bar.

Ýshinshi: Germaniyada on jyldyq oqu kóleminde bilim alu mektepterding ýsh týrining bireuinde ghana mindetti. Al, bizdegi mindetti tolyq orta bilim on bir synyp kóleminde.

Tórtinshi: Germaniyada arnayy joghary oqu ornyna týsu ýshin is jýzindegi mektepti (yaghni, 12 jyldyq oqudy), al, uniyversiytetke týsu ýshin - gimnaziyany (yaghni, 13 jyldyq oqudy) bitiru mindetti. Al, bizding elimizde orta bilim turaly attestaty bar әrbir týlek kez kelgen joghary oqu ornyna qújat tapsyrugha qaqyly.

Besinshi: Germaniya 16 jer bóliginen túratyn federaldy memleket bolsa da, tek qana 13-synyptyng týlekterine ghana memleket boyynsha federaldyq ministrlik bekitken arnayy kitapshalarmen shygharylatyn ortaq talaptar qoyylady. Osy talaptar negizinde gimnaziya týlekterining bilim dengeyi bitiru emtihandarymen ólshenedi, uniyversiyteke týsu ýshin búl oqushylar emtihan tapsyrmaydy. Bizding elimizde bolsa, songhy jyldary joghary oqu ornyna týsu ýshin kompiuterlendirilgen test tapsyrady.

Eki týrli bilim beru jýiesining erekshelikterin salystyryp, tize beruge bolady. Biraq, osy berilgen mәlimetterge sýiene otyryp-aq birqatar qorytyndy jasay alamyz. Taldaular týsinikti bolu ýshin Qazaqstan men Germaniyadaghy joghary bilim beru jýieleri boyynsha da birqatar salystyrular jasap kórelik.

Joghary bilim beru jýiesi de bizde bir-aq týrli. Búrynghy siyaqty, qazir de instituttar, uniyversiytetter, akademiyalar birtekti, ayasy tar joghary bilimmen qamtamasyz etedi.

Búrnaghy jyldary birneshe instituttar men uniyversiytetterdi biriktiru, aralastyru esebinen joghary oqu oryndaryn irilendiruler jýrgizildi, biraq bilim beru isining mәn-mazmúnyna búdan kelip-ketken eshtene joq. Alty jyldyq uniyversiytet bilimi eki satygha bólinip, bakalavriat pen magistratura qúryldy. Ol jana problemalar tughyzdy: maman-bakalavrdyng qoghamdaghy alar orny tolyq aiqyndalghan joq. Bakalavr da, magistr da bir qyzmette birdey jalaqy alady. Keybir kolledjder bazasynda akademiyalar qúrylyp, olargha da joghary bilimdi mamandar dayarlau qúqyghy bólinip berilgen. Janalyqtyng kókesi sol - kolledjderding týlekteri uniyversiyteting 2-shi nemese 3-shi kursynan oqugha qabyldanyp, bilimderin jalghastyra alady. Al, Germaniyanyng joghary bilim beru jýiesinde ornyghyp bekigen jәne túghyrly zandyq negizderi bar.

Osynshalyq aiyrmashylyqtar bolghanyna jәne materialdyq-tehnikalyq bazasynyng (bilim beru týrine sәikes jabdyqtalghan mektep ghimarattary, qújattyq, zandyq-qúqyqtyq negizderi jәne t.b. joq) qalyptaspaghanyna qaramastan, Bilim ministrligi belgili bir toptardyng lobbiyimen jana jýieni elimizding bilim beru jýiesine kýshtep, nygharlap kirgizdi de jiberdi. Útqan kim, útylghan kim?..

Mәselening ekinshi qyry

Elimizde «bilim beru jýiesi on eki jyldyqqa kóshedi» degendi estigennen keyin-aq oqushylardyn, solarmen birge ata-analardyng («patshalardyng patshasy - balanyng kónili» degen ghoy) arasynda psihologiyalyq túrghydan alghandaghy ýnsiz isterika bastaldy deuge bolady. Ony qaydan shyghardyng dersiz: qarayyq. Osynday dýrligis bastalghanyn mynadan-aq biluge bolady. Balalary 9-synypty bitirgen ata-analar jappay (byltyrghy jәne biylghy jyly) kolledjderge balalaryn jetelep aghyla bastady. JOO-daghy student úl-qyzdaryna irkes-tirkes «men de oqimyn» dep qynqyldaghan bala qosylghanda, «aldynghylaryn qaytem» dep jýrgen ata-ana jelkesin qasiy-qasy shimanday bolyp otyr. Múnyng ózi auyl men qalanyng qoghamdyq-әleumettik ómirine ýlken әbiger tughyzdy. Kolledjderde jataqhanalardyng joq, yaky orynnyng jetispeytindigi óz aldyna, qalany kórmegen, qalay jýrip-túrudy bilmeytin jasóspirim úldar men qyzdardyng birtalayy tughan-tuystarynyng ýiinde túryp jatyr. Onyng saldaryn kózinizge bizsiz de elestete alasyz.   Búl jerde qúzyrly ministrlikting «júlyp aldy» reformasyn bir aiyptasaq, «aynalyp kelgende alatynyng sol orta bilim, әri qaray taghdyr-talayyna qaray kóre jatarsyn» degendi úyl men qyzyna týsindirip, «asyqpaghannyng arbamen qoyan alatyndyghyn» jetesine jetkize almaghan ata-anany bir jazghyrasyn.

Jaraydy, osy kýngi úrpaq ata-ananyng yqpalynan ketken, ishten oqyp tughan «pәleler» dep keybir keyingi buyndy aiyptaghysh agha buynnyng yghyna jyghyla salayyq, «qaytesin, endi» deyin desen, qalanyng ómirindegi, onyng tynys-tirshiligindegi ahualdardan taghy da eriksiz ish jiyasyn. Qylmys jasap jatqandar da «erkindikke» shyqqan sol jasóspirimder, qylmyskerlerding jemtigine ainalyp, tipti, qúrbany bolyp jatqandar da sol on-solyn tanyp ýlgermegender. Bir ministrlik ekinshisine «júmys» tauyp berip jatqany óz aldyna, oghan qosa, qanshama taghdyrlardyng talqandalyp, armandardyng anyrap qalghanymen әlgi «júlyp aldy» reformany engizushilerding mýldem sharuasy joq desek, esh artyq ketpesimiz haq.