Memlekettik til turaly memelekettik hatshy-syrtqy ister ministri Qanat Saudabaevtyng pikirin qoldaymyn...

Preziydent әkimshiligi men «Núr Otan» partiyasynyng arasynda jasyryn bәsekelestik boldy...

Syrtqa ketip qalghan qazaq kapitaly sayasatqa yqpal etetindey ynghay tanyta bastady...

Belgili publisist, sayasattanushy Seydahmet Qúttyqadammen aradaghy súhbatymyzdyng jalpy jiyntyghynan osynday joldardy  oqugha bolady.

- Kýni keshe birqatar oppozisiyalyq bloktar birigetinin mәlimdedi. Siz múnday bastamadan ne kýtesiz?

- Shynynda da Azat partiyasy men Birikken sosial-demokrattar partiyasynyng bas qosuy qoghamnyng nazaryn audardy. Búl dúrys sheshim. Sebebi oppozisiya әrtýrli jaghdaylargha baylanysty bas qosa almay jýrdi. Bizder, sayasattanushylar, olardyng basynyng birikpeuine әldekimderding mýddeli ekenin sezip te jýrdik.

Memlekettik til turaly memelekettik hatshy-syrtqy ister ministri Qanat Saudabaevtyng pikirin qoldaymyn...

Preziydent әkimshiligi men «Núr Otan» partiyasynyng arasynda jasyryn bәsekelestik boldy...

Syrtqa ketip qalghan qazaq kapitaly sayasatqa yqpal etetindey ynghay tanyta bastady...

Belgili publisist, sayasattanushy Seydahmet Qúttyqadammen aradaghy súhbatymyzdyng jalpy jiyntyghynan osynday joldardy  oqugha bolady.

- Kýni keshe birqatar oppozisiyalyq bloktar birigetinin mәlimdedi. Siz múnday bastamadan ne kýtesiz?

- Shynynda da Azat partiyasy men Birikken sosial-demokrattar partiyasynyng bas qosuy qoghamnyng nazaryn audardy. Búl dúrys sheshim. Sebebi oppozisiya әrtýrli jaghdaylargha baylanysty bas qosa almay jýrdi. Bizder, sayasattanushylar, olardyng basynyng birikpeuine әldekimderding mýddeli ekenin sezip te jýrdik.

- Olardyng kýsh biriktirui belgili bir nәtiyjege qol jetkizedi dep ýmittenuge bola ma?

- Eki partiya qosylsa, olar teke-tiresting kez kelgen týrine tótep bere alatyn myqty aliyans boluy әbden mýmkin.

- Siz «boluy mýmkin» deysiz. Biraq kýni býginge deyin olar birde qosyldy, birde aiyryldy. Birigu nemese bólinu prosesi kóz aldymyzda ótkenimen, nәtiyjesin seze almadyq qoy.

- Búl mәsele meni de mazalaghan. Men de búl súraqqa jauap izdegenmin. Osy jolghy bas qosularynyng ghúmyry meninshe úzaqqa sozylatyn siyaqty. Bas qosyp jatqan partiyalardyng basshysymen kezdeskenimde «osy jolghy bas qosuymyz «nadolgo» jәne «seriezno». «Aramyzdan ketemin» degenderge jol ashyq, biraq partiya qalady» degendi aitty.

Esinizde bolsyn, oppozisiya bolmay, partiyalar arasynda sayasy kýres bolmaydy. Al sayasy kýressiz qogham algha jyljymaydy. Óitkeni elde teli men tentegin tezge salyp otyratyn bir aighayshy bolmasa bolmaydy. Memleket túrmaq bir otbasynyng ózinde otbasy mәselesi, sharuashylyqtarynyng barysyna syn aitatyn, kemshiligin kózge basatyn «bir oppozisiya» bolu kerek ekenin óziniz de moyyndaysyz ghoy.

... Men olardyng osy biriguine ýmitpen qarap otyrmyn. Eki partiyanyng da basy-qasynda jýrgen túlghalar ótken jyldardyng qateliginen sabaq alady, qayta ydyrauyna nemese pikir qayshylyghynyng tuuyna jol bermeydi dep ýmittenemin. Qazaq oppozisiyasynyng qalyptasu kezeni mening kóz aldymda ótti. Ózderin «oppozisiya qataryndamyz» dep jýrgen әrbir azamattyng sayasy әleuetining de qanday dengeyde ekenin bilemin.

- Biraq qazaq oppozisiyasynyng júrtty sonyna erte alatynday әleuetke jetkenin nemese sonday kýshke ainalghanyn kórsetip kósh bastaghan  sәtin eske týsire almay túrmyn.

- Men búl pikirdi taratyp jýrgenderdi eki topqa bólemin. Alghashqysy «buynyn qataytsyn, shirasyn» degen oimen aitsa, ekinshi top - olardy bilmeydi nemese әdeyi bilgisi kelmeydi.

Oppozisiya qatarynda jýru qiyametting qyl kópirimen birdey ekenin ekining biri bile bermeydi. Múnday qadamgha baru jalghyz qara basynnyng emes, býkil otbasy mýshelerinin, tipti bauyrlarynnyn, әuletinning bolashaghyn bәske tigip, bolashaghyn baltalaumen birdey. Soghan qaramay baghyt-baghdarynan janylmay, aghysqa qarsy jýzuding ózi erlik dep bilemin.

Oppozisiyanyng myqty bolghany, aldymen biylik partiyasyna kerek, qoghamgha kerek. Damyghan elderding bәrinde biylik sauatty, myqty oppozisiyasynyng qalyptasuynyng alghy sharttaryna tosqauyl boludy qalamaydy. Sondyqtan «Qazaq oppozisiyasy jetilmegen, biylikpen teke-tireste onyng әlsiz tústary jii bayqalady» degen pikirding tamyrlanyp ketuine jol bergenimiz dúrys emes. Biylik pen oppozisiyanyng eki jaghalauda túruy, bir-birine qol sozym jerde ghana túrsa da bir-birimen mәmilege keluge tyryspauy eki jaqqa da abyroy alyp kelmegenin moyyndaytyn uaqyt jetti.

Alayda, uaqyt ótip jatyr, uaqyt ótken sayyn eki taraptyng bir-birin týsinuine jol ashatyn mýmkindikter bizden alystap bara jatyr.

- Kýni keshe ghana Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev: «Biz kýni keshe, tәuelsizdik qarsanynda, qazaq tilining qanshalyqty shetqaqpay kýide qalghanyn bile otyryp, býgingi qol jetkenge maqtan etuge qaqylymyz. Qazaqstan búghan qandayda bir qiyndyqsyz jәne dau-janjalsyz qol jetkizgenin atap ótkim keledi. Aldaghy kezde de memleket til sayasatyn osylaysha tabighy da ýilesimdi, batyl da dәiekti jýrgizetin bolady. Sondyqtan, biz, jekelegen shetten shyqqandardyng eldegi qazaq tilining jaghdayyn qasaqana, sybay syndy tóndiretin, prosesti atýsti, jasandy týrde jedeldetuge shaqyratyn qandayda bir populistik jәne arandatushy mәlimdemelerdi qabyldamaymyz. Osynau barynsha nәzik saladaghy radikaldyq pen bir qiyrdan ekinshi qiyrgha ketudi de qabylday qoymaymyz» degendi aitty.

Siz múny qalay qabyldadynyz?

- Qanat Saudabaev Europa, Batys elderinde diplomat bolyp qalyptasqan, shyndalghan diplomat, sayasattanushy. Memlekettik hatshy men Syrtqy ister ministrligining eki tizgin, bir shylbyryn qolynda ústap otyrghan, Preziydentting seniminen shyqqan túlgha. Onyng memlekettik lauazymynyng ózi aghysqa qarsy jýzbeudi mindetteydi.

Búl mәselening bir qyry.

- Al ekinshi qyry jayly ne aitasyz?

- Biz qazir EQYÚ tóraghalyghyna taban tirep túrmyz. Sondyqtan «jekelegen shetten shyqqandardyng eldegi qazaq tilining jaghdayyn qasaqana, sybay syndy tóndiretin, prosesti atýsti, jasandy týrde jedeldetuge shaqyratyn mәlimdemelerine populistik jәne arandatushy dep bagha beruge asyghudy» qoldamaymyn. Ýy ishinde sheshiluge bolatyn mәselelerdi kópting talqysyna salu eki jaq ýshin de asyghystau sheshim bolyp shyghar edi.

Men «qazaq tili qúryp bara jatyr, joyylyp bara jatyr» degen pikirdi asa qolday qoymaymyn. Sondyqtan Qanekenning (Saudabaevtyn) asa nәzik mәselede barynsha salqynqandy sayasat ústauyn dúrys qabyldadym. Múny asa nәzik saladaghy radikaldyq pen bir qiyrdan ekinshi qiyrgha ketetin arzanqol populisterge berilgen salqynqandy jauap dep qabyldau kerek.

Ana tilimiz, Qúdaygha shýkir, memleketting qamqorlyghynan qaghaju qalyp otyrghan joq. «Qazaq Ýkimeti til mәselesine nemqúraydy qaraydy nemese tilding órkendeuine bólinui tiyis qarjyny shómishten qysyp otyr» dep Ýkimetke ókpe artugha eshkimning dәti barmaydy. Bar mәsele - bizding ózimizde, taratyp aitar bolsaq, bizding ruhymyzdyn, bizding sanamyzdyng otarlanu dengeyinde dep bilemin.

Bizding azat últ, tәuelsiz memleket atanghanymyzgha 18 jyldan endi asty. Búl tarihy ólshemmen salystyrghanda qas qaghym ghana sәt. Qazaq últy «ertengi zamannyng betalysy qalay bolady? Qytay bir býiirden qyssa, Reseyding qúshaghynan pana izdeytin zaman qayta orala ma?» degen ýreyden әli arylyp bolghanymyz joq. Ruh boyyndaghy ýrey, jaltaqtyqtan qarapayym halyq qana emes, biylik basynda jýrgen azamattar da әli arylyp bitken joq. Sanamyzda endi ghana úya sala bastaghan tәuelsizdik ruhynyng dengeyin memlekettik tilimizding qol jetken jetistikterimen salystyrugha bolady. Bir sózben aitqanda, memlekettik tilimizding qazirgi jetistigi bizding tәuelsizdigimizding barometri. Sondyqtan til mәselesinde jetistikterge jettik dep toqmeyilsigen pikirlerdi de qolday almaymyn.

- Memlekettik tilding qoldanu ayasyna kóniliniz tola ma?

- Tildi damytugha baghyttalghan sayasattyng betalysy dúrys. Qarjy da jetkilikti. Biraq qarjy tilding tetikterine, tilding ón boyyn jaulap alghan «virustardyng tamyryn» jonggha baghyttalghan qarjy emes, әldekimderding sauyn siyryna, «qazynaly kómbesine» ainalyp otyr. Tilding tynysyn ashudyng órkeniyettik joly әldeqashan aiqyndalghan. Búghan Týrkiyadaghy Ata-Týrik qolgha alghan reforma nemese Izraylidyng bir ghasyr búryn joyylyp ketken ivrit tilinin, Malayziyanyng malay tilining tuyn qayta jelbirete alghandyghy mysal bolsa kerek. Tarihta múnday         mysaldar kóp. Al bizding til  tiri ghoy...

- «Últtyq mýddeni qorghauda, memlekettik tildi naqty jýzege asyruda Qazaqstan halyqtary Assambleya mýshelerining róli qanday boluy kerek?» degen mәsele kýn tәrtibinen týsken emes. Kýni keshe Elbasy da qazaq tilining órkendeuine tikeley jauapty dep Assambleyagha jauapty mindet jýktedi. Olar osy senimdi aqtay alar ma eken?

- Ras, bastapqy kezde olar kóp mәselerge kónil audarmady, sizding tilinizben aitqanda «últtyq mәselelerge kelgende tilin tistep» alyp jýretin. Assambleyanyng tizginin ústap jýrgen azamattar ózderi qoldanyp kelgen tәsilding kýni ótkenin týsindi. Qazirgi betalastarynda ilgerileushilik bar. Progress demey-aq qoyayyn, bir qozghalys bar.

- Siz ony neden bayqaysyz?

- Men olardyng ortasynda jii bolyp túramyn. Odan bólek qazaqtyng belgili azamattarynan jasaqtalghan saraptamalyq kenes ashqan. Ózderine qatysty aitylghan pikirlerding bәri alqaly keneste talqylanyp otyrady. Assambleyanyng basynda otyrghan azamattar eshkimning búra tartyp ketuine jol beredi dep oilamaymyn.

- Siz bir súhbatynyzda «Áu bastan-aq Assambleyanyng tirligine kýmәn keltirip, birneshe maqala jazghan edim. Keyinnen ózderi shaqyryp alyp, Assambleyanyng janynan qúrylghan ghylymy saraptamalyq keneske mýshe boluymdy ótindi. Qazir sondamyn. Osy kenestegi otyrystarda olargha últtyq mýddemizdi, ana tilimizdi qoldaulary kerektigi jóninde talay ashyq oilarymdy aittym» degen ediniz. Assambleya, sayasatanushylar tilimen aitqanda, arasynda «eshkimmen kompromiske kelip kórmegen, orys tildi jurnalisterding arasyndaghy jalghyz «aq qarghanyn» tilin qalay tapty?

- Osy kýnge ústanymynan qaytpaghan Seydahmet aldaghy uaqytta ózgere qoyady dep oilaysyz ba? Eger, mening maqalalarymdy oqyghan bolsanyz, múnday súraqty maghan qoymaytyn ediniz.

- Biraq súhbatqa kiriser aldynda «Songhy kezderi osynsha jyl kýresten ne shyqty.? Sebebi ne? Mýmkin, sayasy ústanymyma ózgerister engizgenim dúrys shyghar, júmsaqtau aitqanym ótimdi bola ma ?» degen ediniz?..

- Búl sózder «Assambleyanyng uәdesine aldanyp jýr» dep oilauynyzgha jol bermeydi. Mening ústanymym jan-jaghyma belgili.

- Assambleyagha berilgen mýmkindikti, ashyghyn aitqanda «tribunasyn» paydalanghynyz kele  me?

- Assambleya mýshelerine oyymdy týsindirip aitsam ba deymin. Sebebi olardyng ar jaghynda bir qauym el bar, úlys bar ghoy. Sol ýshin bardym desem de bolady. Men olardyng әli paydalanyp ýlgirmegen mýmkindikterin halyq mýddesining auylyna qaray búrghym keldi.

- Halyqtyng ba, әlde qazaqtyng ba? Sebebi qazaq elinde qazaqtan basqa últtyng esebi týgel goy.

- Meni alandatatyny qazaqtyng taghdyry. Assambleya tabaldyryghyn attaghan kýnnen bastap qazaqtyng tuy tik túrmay ózge halyqtar ense kótere almaytynyn aityp kelemin. Assambleya meni bar bolmysymmen qabyldaghan tәrizdi. Eger, basqalay bolsa, qaytyp shyghar esik ashyq qoy.

- 1980 jyldardyng ayaghy men 1990 jyldardyng basynda Resey tarapynan qazaq elining aimaqtyq tútastyghyna kýmәn keltirgen pikirler basqany qoyyp, bizding óz ishimizdegi orys tildi qandastarymyzdyng ortasynan  da qoldau tapty. Sol kezde Reseyding yghyna jyghylyp ketken orys tildi әriptesterinizding baghytyn qoldap, әlsizdik tanytyp alghan joqsyz ba?

- Siz meni bilmeydi ekensiz. Sol kezde men ózimdi siz aitqanday «kóp qarghanyng ishindegi aq qarghaday» sezindim. Olargha toytarys bergenderding aldynghy qatarynda túrdym dep aita alamyn. Oghan sol kezde orys tilinde jazylghan, ortalyq gazetterde jariyalangan maqalalarym dәlel bola alady. 1990 jyldary ortalyq gazetterde qazaqtyng namysyna tiyetin, onyng azat últ, tәuelsiz memleket bolatyndyghana kýmәn keltirgen maqalalar kýnde jariyalanyp jatty. Tipti qazaqtyng ortasynda ósip-óngen Soljenysinning maqalasyna «Men» dep jýrgen tanymal túlghalarymyzdyng birazy jóndemdi jauap bermek týgili, sonyn kýtkendey synay tanytty.

Qazaqqa qarsy baghyttalghan reseylik sayasy kampaniyanyng bel ortasynda jýrgen reseylik gazet tilshisimen keyinirek jaqyn joldas bolyp kettim. Bertin kele ol bir kezdesken kezde sol kezdegi әreketterdin, qazaq mýddesine qarsy jazylghan maqalalardyng bәri Resey biyiliginin, sayasy tehnologtarynyng tapsyrysymen úiymdastyrylghanyn, men jәne mening joldastyrymnyng qarsylyghynyng nәtiyjesinde sayasy nauqannyng qarqyny basylyp, keri sheginip qalghanyn moyyndady.

Sol kezde qazaqqa qarsy úiymdastyrylghan sayasy nauqannyng artynda túrghandar Reseyding «besinshi kolonnasy» ekenin býgin bireu bilse, bireu bilmeydi. Kezinde «sayasy desant» retinde qazaq eline kelgen azamattardyng kópshiligi-aq el men jerge sinip, bizding elding azamaty bolyp ketti.

- Biraq, kerisinshe, sol kezde syrt elderden kelgen qazaq azamattary - óz qandastarymyz qazaqtyng «iyisine» kóndige almay, elden qaytyp kóship ketken joq pa? Colardyng biri Ghalym Ábilseyitov.

- Ókinishke qaray biz olardyng elde túraqtap qaluyna jol bere almadyq. Ghalym Ábilseyitov turaly da osyny aitugha bolady.

- Keybir derekter Reseydegi Kemerov oblysynyng gubernatory Aman Tóleev te tәuelsizdigimizding eleng -alanynda elge kelgisi keldi degendi aitady.

- Kezinde Aman Tóleevpen Mәskeude kezdesip, súhbattasqanmyn. Siz qoyyp otyrghan súraqtyng shetin shygharghanymda: «Maghan qazaq ortasynda oryn tabyluy qiyn-au» degen jauap alghanmyn. Qazir «Aman aghamyz elge oralyp, Ýkimet basynda Aman Tóleev tәrizdi azamattar otyrsa, el kóshi әldeqayda ilgerilep keter edi-au, bizding biylik elding alaqanynda jýretin edi-au» dep armandaymyn.

- Elbasynyng ómirlik ókilettiligi turaly pikirtalastan Preziydent Ákimshiligi men Núr Otan partiyasy arasynda syrt kózge bayqala bermeytin bәsekelesting nemese kózge kórinbes qamaldyng bar ekeni bayqalyp qalghan joq pa?

- Bizding Elbasy aqyl-parasatymen-aq qazaq últynyng ghana emes, qazaq elining kóshbasshysy retinde әldeqashan moyyndalyp qoyghan túlgha. Núrsúltan Ábishúlynyng qazaq aldyndaghy ghana emes, syrt elderdegi de bedeli jarnamany qajetsinbeydi. 2012 jylghy saylaugha qatysamyn dep sheshim qabyldasa, jeniske jetetini belgili...

Jalpy, EQYÚ tóraghalyghy tabaldyryghynda túryp, «ghúmyrlyq ókilettilik» turaly mәseleni kóp talqysyna saludy syrt kóz qalay qabyldar eken?

Meninshe, búl bәsekelestikting astarynda «qaysysymyz Preziydentke jaqynbyz, qaysysymyz Preziydentting bedelin kóbirek kóteremiz?» degen jasyryn bәsekelestik jatyr. Sebebi «Núr Otan» partiyasynyng Ýkimet pen Biylik aldyndaghy bedeli kýrt ósip ketti. Parlamentting ózi «Núr Otan» partiyasynyng ókili bolyp qaldy. Búl, bir jaghynan zandy da shyghar...

- Preziydent kenesshisi Ermúhamed Ertisbaev «Ayqyn» gazetining tilshisine bergen súhbatynda «...Qashyp jýrgen milliarderler men memlekettik qylmyskerler she? Preziydentting arqasynda baylyqqa belshesinen batyp, memlekettik qyzmette, qarjy salasynda mansapqa qol jetkizgen osy jәne basqa qarsylastarynyng 2012 jylgha qaray biriguin boldyrmau mýmkin emes. Bәlkim, osynday dәiekter jetekshilikke alynyp, ómirlik Preziydenttik mәselesi kóterilgen shyghar» degendi aityp qaldy.

-- Preziydent kenesshisi mәselening týiinin әriden taratyp otyr. Qazir shetel ketip qalghan qazaq kapitalynyng әleueti de, qatary da ósti. Olar qarjysyz da emes. Syrtta jýrip-aq elding ishki-syrtqy sayasatyna mulitiplikativti, sayasi, ekonomikalyq týrde әser etkisi keletin ynghay tanytyp jýr. Men búl arada «qúlan qúdyqqa qúlasa, qúrbaqa qúlaghynda oinaydy» degen maqaldyng keyipkeri bolghym kelmeydi. Biz adam sanynan janylyp qalghan qytay emespiz. Biz «әr qazaq mening jalghyzym» degendi basshylyqqa alugha tiyis últtyng ókilimiz.

Keyde Batys elderi bizding sayasy jýiemizge qarsy negizdelgen oiyndarynda óz kapitalymyzdyng kómegine jýginip kete me dep qauiptenemin.

- Shetelge ysyrylyp ketken adam kapitaly, olardyng qolyndaghy qarjy Batys sayasiy-tehnokrattarynyng qolyndaghy quyrshaqqa ainalyp ketui mýmkin deysiz be?

- Ýlken sayasatta bәri de mýmkin. Kezinde biraz elderding oppozisiyasy Angliyagha jinalyp, ýlken kýshke ainalghany belgili. Angliya sol arqyly alpauyt elderding Ýkimet qúramyna óz jerinde tәrbiyelengen, auyzdanghan sheteldikterdi jiberip, ondaghy sayasy ýrdisterdi alystan-aq rettep otyrghan. Keshe ghana Irandaghy, Iraktaghy sayasy oqighalargha   «shetke syrylyp ketkender » aitarlyqtay  yqpal etken joq pa? Búghan qorqynyshpen qaraudyng qajeti joq. Búl - sayasat. Eger, etek-jenimizdi týzep, ishki-syrtqy sayasatymyzdy bir-birimen ýilestire alsaq, syrtqy aghymdargha boy aldyrmaymyz.

Oghan halyq ta jol bermeydi, syrttyng pikirine elendemeydi dep oilaymyn.

Súhbattasqan Gýlbarshyn AYTJANBAY