Мемлекеттік тіл туралы мемелекеттік хатшы-сыртқы істер министрі Қанат Саудабаевтың пікірін қолдаймын...

Президент әкімшілігі мен «Нұр Отан» партиясының арасында жасырын бәсекелестік болды...

Сыртқа кетіп қалған қазақ капиталы саясатқа ықпал ететіндей ыңғай таныта бастады...

Белгілі публицист, саясаттанушы Сейдахмет Құттықадаммен арадағы сұхбатымыздың жалпы жиынтығынан осындай жолдарды  оқуға болады.

- Күні кеше бірқатар оппозициялық блоктар бірігетінін мәлімдеді. Сіз мұндай бастамадан не күтесіз?

- Шынында да Азат партиясы мен Біріккен социал-демократтар партиясының бас қосуы қоғамның назарын аударды. Бұл дұрыс шешім. Себебі оппозиция әртүрлі жағдайларға байланысты бас қоса алмай жүрді. Біздер, саясаттанушылар, олардың басының бірікпеуіне әлдекімдердің мүдделі екенін сезіп те жүрдік.

Мемлекеттік тіл туралы мемелекеттік хатшы-сыртқы істер министрі Қанат Саудабаевтың пікірін қолдаймын...

Президент әкімшілігі мен «Нұр Отан» партиясының арасында жасырын бәсекелестік болды...

Сыртқа кетіп қалған қазақ капиталы саясатқа ықпал ететіндей ыңғай таныта бастады...

Белгілі публицист, саясаттанушы Сейдахмет Құттықадаммен арадағы сұхбатымыздың жалпы жиынтығынан осындай жолдарды  оқуға болады.

- Күні кеше бірқатар оппозициялық блоктар бірігетінін мәлімдеді. Сіз мұндай бастамадан не күтесіз?

- Шынында да Азат партиясы мен Біріккен социал-демократтар партиясының бас қосуы қоғамның назарын аударды. Бұл дұрыс шешім. Себебі оппозиция әртүрлі жағдайларға байланысты бас қоса алмай жүрді. Біздер, саясаттанушылар, олардың басының бірікпеуіне әлдекімдердің мүдделі екенін сезіп те жүрдік.

- Олардың күш біріктіруі белгілі бір нәтижеге қол жеткізеді деп үміттенуге бола ма?

- Екі партия қосылса, олар теке-тірестің кез келген түріне төтеп бере алатын мықты альянс болуы әбден мүмкін.

- Сіз «болуы мүмкін» дейсіз. Бірақ күні бүгінге дейін олар бірде қосылды, бірде айырылды. Бірігу немесе бөліну процесі көз алдымызда өткенімен, нәтижесін сезе алмадық қой.

- Бұл мәселе мені де мазалаған. Мен де бұл сұраққа жауап іздегенмін. Осы жолғы бас қосуларының ғұмыры меніңше ұзаққа созылатын сияқты. Бас қосып жатқан партиялардың басшысымен кездескенімде «осы жолғы бас қосуымыз «надолго» және «серьезно». «Арамыздан кетемін» дегендерге жол ашық, бірақ партия қалады» дегенді айтты.

Есіңізде болсын, оппозиция болмай, партиялар арасында саяси күрес болмайды. Ал саяси күрессіз қоғам алға жылжымайды. Өйткені елде телі мен тентегін тезге салып отыратын бір айғайшы болмаса болмайды. Мемлекет тұрмақ бір отбасының өзінде отбасы мәселесі, шаруашылықтарының барысына сын айтатын, кемшілігін көзге басатын «бір оппозиция» болу керек екенін өзіңіз де мойындайсыз ғой.

... Мен олардың осы бірігуіне үмітпен қарап отырмын. Екі партияның да басы-қасында жүрген тұлғалар өткен жылдардың қателігінен сабақ алады, қайта ыдырауына немесе пікір қайшылығының тууына жол бермейді деп үміттенемін. Қазақ оппозициясының қалыптасу кезеңі менің көз алдымда өтті. Өздерін «оппозиция қатарындамыз» деп жүрген әрбір азаматтың саяси әлеуетінің де қандай деңгейде екенін білемін.

- Бірақ қазақ оппозициясының жұртты соңына ерте алатындай әлеуетке жеткенін немесе сондай күшке айналғанын көрсетіп көш бастаған  сәтін еске түсіре алмай тұрмын.

- Мен бұл пікірді таратып жүргендерді екі топқа бөлемін. Алғашқысы «буынын қатайтсын, ширасын» деген оймен айтса, екінші топ - оларды білмейді немесе әдейі білгісі келмейді.

Оппозиция қатарында жүру қияметтің қыл көпірімен бірдей екенін екінің бірі біле бермейді. Мұндай қадамға бару жалғыз қара басыңның емес, бүкіл отбасы мүшелерінің, тіпті бауырларыңның, әулетіңнің болашағын бәске тігіп, болашағын балталаумен бірдей. Соған қарамай бағыт-бағдарынан жаңылмай, ағысқа қарсы жүзудің өзі ерлік деп білемін.

Оппозицияның мықты болғаны, алдымен билік партиясына керек, қоғамға керек. Дамыған елдердің бәрінде билік сауатты, мықты оппозициясының қалыптасуының алғы шарттарына тосқауыл болуды қаламайды. Сондықтан «Қазақ оппозициясы жетілмеген, билікпен теке-тіресте оның әлсіз тұстары жиі байқалады» деген пікірдің тамырланып кетуіне жол бергеніміз дұрыс емес. Билік пен оппозицияның екі жағалауда тұруы, бір-біріне қол созым жерде ғана тұрса да бір-бірімен мәмілеге келуге тырыспауы екі жаққа да абырой алып келмегенін мойындайтын уақыт жетті.

Алайда, уақыт өтіп жатыр, уақыт өткен сайын екі тараптың бір-бірін түсінуіне жол ашатын мүмкіндіктер бізден алыстап бара жатыр.

- Күні кеше ғана Мемлекеттік хатшы Қанат Саудабаев: «Біз күні кеше, тәуелсіздік қарсаңында, қазақ тілінің қаншалықты шетқақпай күйде қалғанын біле отырып, бүгінгі қол жеткенге мақтан етуге қақылымыз. Қазақстан бұған қандайда бір қиындықсыз және дау-жанжалсыз қол жеткізгенін атап өткім келеді. Алдағы кезде де мемлекет тіл саясатын осылайша табиғи да үйлесімді, батыл да дәйекті жүргізетін болады. Сондықтан, біз, жекелеген шеттен шыққандардың елдегі қазақ тілінің жағдайын қасақана, сыбай сынды төндіретін, процесті атүсті, жасанды түрде жеделдетуге шақыратын қандайда бір популистік және арандатушы мәлімдемелерді қабылдамаймыз. Осынау барынша нәзік саладағы радикалдық пен бір қиырдан екінші қиырға кетуді де қабылдай қоймаймыз» дегенді айтты.

Сіз мұны қалай қабылдадыңыз?

- Қанат Саудабаев Еуропа, Батыс елдерінде дипломат болып қалыптасқан, шыңдалған дипломат, саясаттанушы. Мемлекеттік хатшы мен Сыртқы істер министрлігінің екі тізгін, бір шылбырын қолында ұстап отырған, Президенттің сенімінен шыққан тұлға. Оның мемлекеттік лауазымының өзі ағысқа қарсы жүзбеуді міндеттейді.

Бұл мәселенің бір қыры.

- Ал екінші қыры жайлы не айтасыз?

- Біз қазір ЕҚЫҰ төрағалығына табан тіреп тұрмыз. Сондықтан «жекелеген шеттен шыққандардың елдегі қазақ тілінің жағдайын қасақана, сыбай сынды төндіретін, процесті атүсті, жасанды түрде жеделдетуге шақыратын мәлімдемелеріне популистік және арандатушы деп баға беруге асығуды» қолдамаймын. Үй ішінде шешілуге болатын мәселелерді көптің талқысына салу екі жақ үшін де асығыстау шешім болып шығар еді.

Мен «қазақ тілі құрып бара жатыр, жойылып бара жатыр» деген пікірді аса қолдай қоймаймын. Сондықтан Қанекеңнің (Саудабаевтың) аса нәзік мәселеде барынша салқынқанды саясат ұстауын дұрыс қабылдадым. Мұны аса нәзік саладағы радикалдық пен бір қиырдан екінші қиырға кететін арзанқол популистерге берілген салқынқанды жауап деп қабылдау керек.

Ана тіліміз, Құдайға шүкір, мемлекеттің қамқорлығынан қағажу қалып отырған жоқ. «Қазақ Үкіметі тіл мәселесіне немқұрайды қарайды немесе тілдің өркендеуіне бөлінуі тиіс қаржыны шөміштен қысып отыр» деп Үкіметке өкпе артуға ешкімнің дәті бармайды. Бар мәселе - біздің өзімізде, таратып айтар болсақ, біздің рухымыздың, біздің санамыздың отарлану деңгейінде деп білемін.

Біздің азат ұлт, тәуелсіз мемлекет атанғанымызға 18 жылдан енді асты. Бұл тарихи өлшеммен салыстырғанда қас қағым ғана сәт. Қазақ ұлты «ертеңгі заманның беталысы қалай болады? Қытай бір бүйірден қысса, Ресейдің құшағынан пана іздейтін заман қайта орала ма?» деген үрейден әлі арылып болғанымыз жоқ. Рух бойындағы үрей, жалтақтықтан қарапайым халық қана емес, билік басында жүрген азаматтар да әлі арылып біткен жоқ. Санамызда енді ғана ұя сала бастаған тәуелсіздік рухының деңгейін мемлекеттік тіліміздің қол жеткен жетістіктерімен салыстыруға болады. Бір сөзбен айтқанда, мемлекеттік тіліміздің қазіргі жетістігі біздің тәуелсіздігіміздің барометрі. Сондықтан тіл мәселесінде жетістіктерге жеттік деп тоқмейілсіген пікірлерді де қолдай алмаймын.

- Мемлекеттік тілдің қолдану аясына көңіліңіз тола ма?

- Тілді дамытуға бағытталған саясаттың беталысы дұрыс. Қаржы да жеткілікті. Бірақ қаржы тілдің тетіктеріне, тілдің өн бойын жаулап алған «вирустардың тамырын» жоюға бағытталған қаржы емес, әлдекімдердің сауын сиырына, «қазыналы көмбесіне» айналып отыр. Тілдің тынысын ашудың өркениеттік жолы әлдеқашан айқындалған. Бұған Түркиядағы Ата-Түрік қолға алған реформа немесе Израйльдың бір ғасыр бұрын жойылып кеткен иврит тілінің, Малайзияның малай тілінің туын қайта желбірете алғандығы мысал болса керек. Тарихта мұндай         мысалдар көп. Ал біздің тіл  тірі ғой...

- «Ұлттық мүддені қорғауда, мемлекеттік тілді нақты жүзеге асыруда Қазақстан халықтары Ассамблея мүшелерінің рөлі қандай болуы керек?» деген мәселе күн тәртібінен түскен емес. Күні кеше Елбасы да қазақ тілінің өркендеуіне тікелей жауапты деп Ассамблеяға жауапты міндет жүктеді. Олар осы сенімді ақтай алар ма екен?

- Рас, бастапқы кезде олар көп мәселерге көңіл аудармады, сіздің тіліңізбен айтқанда «ұлттық мәселелерге келгенде тілін тістеп» алып жүретін. Ассамблеяның тізгінін ұстап жүрген азаматтар өздері қолданып келген тәсілдің күні өткенін түсінді. Қазіргі беталастарында ілгерілеушілік бар. Прогресс демей-ақ қояйын, бір қозғалыс бар.

- Сіз оны неден байқайсыз?

- Мен олардың ортасында жиі болып тұрамын. Одан бөлек қазақтың белгілі азаматтарынан жасақталған сараптамалық кеңес ашқан. Өздеріне қатысты айтылған пікірлердің бәрі алқалы кеңесте талқыланып отырады. Ассамблеяның басында отырған азаматтар ешкімнің бұра тартып кетуіне жол береді деп ойламаймын.

- Сіз бір сұхбатыңызда «Әу бастан-ақ Ассамблеяның тірлігіне күмән келтіріп, бірнеше мақала жазған едім. Кейіннен өздері шақырып алып, Ассамблеяның жанынан құрылған ғылыми сараптамалық кеңеске мүше болуымды өтінді. Қазір сондамын. Осы кеңестегі отырыстарда оларға ұлттық мүддемізді, ана тілімізді қолдаулары керектігі жөнінде талай ашық ойларымды айттым» деген едіңіз. Ассамблея, саясатанушылар тілімен айтқанда, арасында «ешкіммен компромиске келіп көрмеген, орыс тілді журналистердің арасындағы жалғыз «ақ қарғаның» тілін қалай тапты?

- Осы күнге ұстанымынан қайтпаған Сейдахмет алдағы уақытта өзгере қояды деп ойлайсыз ба? Егер, менің мақалаларымды оқыған болсаңыз, мұндай сұрақты маған қоймайтын едіңіз.

- Бірақ сұхбатқа кірісер алдында «Соңғы кездері осынша жыл күрестен не шықты.? Себебі не? Мүмкін, саяси ұстанымыма өзгерістер енгізгенім дұрыс шығар, жұмсақтау айтқаным өтімді бола ма ?» деген едіңіз?..

- Бұл сөздер «Ассамблеяның уәдесіне алданып жүр» деп ойлауыңызға жол бермейді. Менің ұстанымым жан-жағыма белгілі.

- Ассамблеяға берілген мүмкіндікті, ашығын айтқанда «трибунасын» пайдаланғыңыз келе  ме?

- Ассамблея мүшелеріне ойымды түсіндіріп айтсам ба деймін. Себебі олардың ар жағында бір қауым ел бар, ұлыс бар ғой. Сол үшін бардым десем де болады. Мен олардың әлі пайдаланып үлгірмеген мүмкіндіктерін халық мүддесінің ауылына қарай бұрғым келді.

- Халықтың ба, әлде қазақтың ба? Себебі қазақ елінде қазақтан басқа ұлттың есебі түгел гой.

- Мені алаңдататыны қазақтың тағдыры. Ассамблея табалдырығын аттаған күннен бастап қазақтың туы тік тұрмай өзге халықтар еңсе көтере алмайтынын айтып келемін. Ассамблея мені бар болмысыммен қабылдаған тәрізді. Егер, басқалай болса, қайтып шығар есік ашық қой.

- 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында Ресей тарапынан қазақ елінің аймақтық тұтастығына күмән келтірген пікірлер басқаны қойып, біздің өз ішіміздегі орыс тілді қандастарымыздың ортасынан  да қолдау тапты. Сол кезде Ресейдің ығына жығылып кеткен орыс тілді әріптестеріңіздің бағытын қолдап, әлсіздік танытып алған жоқсыз ба?

- Сіз мені білмейді екенсіз. Сол кезде мен өзімді сіз айтқандай «көп қарғаның ішіндегі ақ қарғадай» сезіндім. Оларға тойтарыс бергендердің алдыңғы қатарында тұрдым деп айта аламын. Оған сол кезде орыс тілінде жазылған, орталық газеттерде жарияланган мақалаларым дәлел бола алады. 1990 жылдары орталық газеттерде қазақтың намысына тиетін, оның азат ұлт, тәуелсіз мемлекет болатындығана күмән келтірген мақалалар күнде жарияланып жатты. Тіпті қазақтың ортасында өсіп-өнген Солженыциннің мақаласына «Мен» деп жүрген танымал тұлғаларымыздың біразы жөндемді жауап бермек түгілі, соңын күткендей сыңай танытты.

Қазаққа қарсы бағытталған ресейлік саяси кампанияның бел ортасында жүрген ресейлік газет тілшісімен кейінірек жақын жолдас болып кеттім. Бертін келе ол бір кездескен кезде сол кездегі әрекеттердің, қазақ мүддесіне қарсы жазылған мақалалардың бәрі Ресей биілігінің, саяси технологтарының тапсырысымен ұйымдастырылғанын, мен және менің жолдастырымның қарсылығының нәтижесінде саяси науқанның қарқыны басылып, кері шегініп қалғанын мойындады.

Сол кезде қазаққа қарсы ұйымдастырылған саяси науқанның артында тұрғандар Ресейдің «бесінші колоннасы» екенін бүгін біреу білсе, біреу білмейді. Кезінде «саяси десант» ретінде қазақ еліне келген азаматтардың көпшілігі-ақ ел мен жерге сіңіп, біздің елдің азаматы болып кетті.

- Бірақ, керісінше, сол кезде сырт елдерден келген қазақ азаматтары - өз қандастарымыз қазақтың «иісіне» көндіге алмай, елден қайтып көшіп кеткен жоқ па? Cолардың бірі Ғалым Әбілсейітов.

- Өкінішке қарай біз олардың елде тұрақтап қалуына жол бере алмадық. Ғалым Әбілсейітов туралы да осыны айтуға болады.

- Кейбір деректер Ресейдегі Кемеров облысының губернаторы Аман Төлеев те тәуелсіздігіміздің елең -алаңында елге келгісі келді дегенді айтады.

- Кезінде Аман Төлеевпен Мәскеуде кездесіп, сұхбаттасқанмын. Сіз қойып отырған сұрақтың шетін шығарғанымда: «Маған қазақ ортасында орын табылуы қиын-ау» деген жауап алғанмын. Қазір «Аман ағамыз елге оралып, Үкімет басында Аман Төлеев тәрізді азаматтар отырса, ел көші әлдеқайда ілгерілеп кетер еді-ау, біздің билік елдің алақанында жүретін еді-ау» деп армандаймын.

- Елбасының өмірлік өкілеттілігі туралы пікірталастан Президент Әкімшілігі мен Нұр Отан партиясы арасында сырт көзге байқала бермейтін бәсекелестің немесе көзге көрінбес қамалдың бар екені байқалып қалған жоқ па?

- Біздің Елбасы ақыл-парасатымен-ақ қазақ ұлтының ғана емес, қазақ елінің көшбасшысы ретінде әлдеқашан мойындалып қойған тұлға. Нұрсұлтан Әбішұлының қазақ алдындағы ғана емес, сырт елдердегі де беделі жарнаманы қажетсінбейді. 2012 жылғы сайлауға қатысамын деп шешім қабылдаса, жеңіске жететіні белгілі...

Жалпы, ЕҚЫҰ төрағалығы табалдырығында тұрып, «ғұмырлық өкілеттілік» туралы мәселені көп талқысына салуды сырт көз қалай қабылдар екен?

Меніңше, бұл бәсекелестіктің астарында «қайсысымыз Президентке жақынбыз, қайсысымыз Президенттің беделін көбірек көтереміз?» деген жасырын бәсекелестік жатыр. Себебі «Нұр Отан» партиясының Үкімет пен Билік алдындағы беделі күрт өсіп кетті. Парламенттің өзі «Нұр Отан» партиясының өкілі болып қалды. Бұл, бір жағынан заңды да шығар...

- Президент кеңесшісі Ермұхамед Ертісбаев «Айқын» газетінің тілшісіне берген сұхбатында «...Қашып жүрген миллиардерлер мен мемлекеттік қылмыскерлер ше? Президенттің арқасында байлыққа белшесінен батып, мемлекеттік қызметте, қаржы саласында мансапқа қол жеткізген осы және басқа қарсыластарының 2012 жылға қарай бірігуін болдырмау мүмкін емес. Бәлкім, осындай дәйектер жетекшілікке алынып, өмірлік Президенттік мәселесі көтерілген шығар» дегенді айтып қалды.

-- Президент кеңесшісі мәселенің түйінін әріден таратып отыр. Қазір шетел кетіп қалған қазақ капиталының әлеуеті де, қатары да өсті. Олар қаржысыз да емес. Сыртта жүріп-ақ елдің ішкі-сыртқы саясатына мультипликативті, саяси, экономикалық түрде әсер еткісі келетін ыңғай танытып жүр. Мен бұл арада «құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген мақалдың кейіпкері болғым келмейді. Біз адам санынан жаңылып қалған қытай емеспіз. Біз «әр қазақ менің жалғызым» дегенді басшылыққа алуға тиіс ұлттың өкіліміз.

Кейде Батыс елдері біздің саяси жүйемізге қарсы негізделген ойындарында өз капиталымыздың көмегіне жүгініп кете ме деп қауіптенемін.

- Шетелге ысырылып кеткен адам капиталы, олардың қолындағы қаржы Батыс саяси-технократтарының қолындағы қуыршаққа айналып кетуі мүмкін дейсіз бе?

- Үлкен саясатта бәрі де мүмкін. Кезінде біраз елдердің оппозициясы Англияға жиналып, үлкен күшке айналғаны белгілі. Англия сол арқылы алпауыт елдердің Үкімет құрамына өз жерінде тәрбиеленген, ауызданған шетелдіктерді жіберіп, ондағы саяси үрдістерді алыстан-ақ реттеп отырған. Кеше ғана Ирандағы, Ирактағы саяси оқиғаларға   «шетке сырылып кеткендер » айтарлықтай  ықпал еткен жоқ па? Бұған қорқынышпен қараудың қажеті жоқ. Бұл - саясат. Егер, етек-жеңімізді түзеп, ішкі-сыртқы саясатымызды бір-бірімен үйлестіре алсақ, сыртқы ағымдарға бой алдырмаймыз.

Оған халық та жол бермейді, сырттың пікіріне елеңдемейді деп ойлаймын.

Сұхбаттасқан Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙ