Astanada Esil ózenining sol jaghalauynda jana uniyversiytet ashylatyn boldy. Qazir dayyndyq júmystary qyzu jýrilip jatyr. Atalmysh uniyversiytetti qúru jónindegi resmy jiynda QR Preziydenti N. Nazarbaev búl oqu ornynyng jayy basqalardan mýlde ózgeshe yaghni, naghyz halyqaralyq sipatta bolatyndyghyna, әlemdik standartqa say keletindigine toqtala kelip, «biz taghy bir ekinshi Euraziya uniyversiytetin ashayyq dep otyrghan joqpyz» degendi erekshe qadap túryp aitty. Kelesi bir bas qosuda taghy osy uniyversiytet turaly әngime qozghalghanda dәl osy bilim ordasyna óz atyn beruge tolyqtay kelisetindigin jariya etti.

Astanada Esil ózenining sol jaghalauynda jana uniyversiytet ashylatyn boldy. Qazir dayyndyq júmystary qyzu jýrilip jatyr. Atalmysh uniyversiytetti qúru jónindegi resmy jiynda QR Preziydenti N. Nazarbaev búl oqu ornynyng jayy basqalardan mýlde ózgeshe yaghni, naghyz halyqaralyq sipatta bolatyndyghyna, әlemdik standartqa say keletindigine toqtala kelip, «biz taghy bir ekinshi Euraziya uniyversiytetin ashayyq dep otyrghan joqpyz» degendi erekshe qadap túryp aitty. Kelesi bir bas qosuda taghy osy uniyversiytet turaly әngime qozghalghanda dәl osy bilim ordasyna óz atyn beruge tolyqtay kelisetindigin jariya etti.

Elbasynyng múnday qadamgha baruy kezdeysoqtyq bolmasa kerek.  Astanada alghash L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti ashylghanda da Elbasy oghan zor ýmit artyp, býginge deyin osy oqu ordasynyng bazasyn nyghaytugha jiti nazar audaryp keldi, ýlken senim men ýmit artty. Alayda, jogharyda aitylghan sózine qaraghanda Preziydentting senimi men ýmiti aqtalmaghangha úqsaydy. Sodan keyin sharasyzdan, bәlkim, zamana talabyna say sapaly bilim beretin, әlemdik dengeydegi biregey uniyversiytet ashugha qajettilik tuyndaghany kórinip túr. Preziydent sol bilim ordasyna óz atyn beruge keliskenine qaraghanda, jalpy elimizding joghary bilim beru salasyna memleket tarapynan qanshalyqty ýlken jauapkershilik pen  senim jýktelip otyrghanyn angharugha bolady. Onyng taghy bir aiqyn kuәsi retinde eldegi últtyq dәrejeli jetekshi uniyversiytetterding rektorlaryn Elbasy ózi taghayyndaytyn tәrtipting ornauyn atap aitugha bolatyn shyghar. Múnyng bәrin ainalyp kelgende elimizdegi JOO menedjmentin jetildiruge baghyttalghan iygi qadamdardyng memleket basshynyng bastamasymen jýzege asyrylyp jatqandyghymen baylanystyrugha bolady.

Jalpy, elimizde 1990-jyldardyng orta túsynan bastalghan joghary bilim reformalary osy salanyng menedjment jýiesin týsiniksiz jaylargha dushar etti. Ony әrkim әrtýrlishe týsindirip jýr.  Bireulerding payymdauynsha, korporat mәdeniyeti joghary damyghan AQSh-tyng jýiesin mehanikalyq tәsilmen kóshirgendikten bizding jaghdayymyzgha ýilespey jatqan kórinedi. Al, endi bir toby Amerikanyng ýlgisin qabyldaghanda keybir manyzdy proseduralaryn joghaltqandyqtan shynayy mazmúnyna say kelmey búrmalandy desedi. Qalay bolghanda da elimizding joghary bilim beru isine júrttyng kónili tolmaytyny ras. Álemdik standartty aitpaghannyng ózinde búrynghy barymyzdy joghaltyp aldyq deushiler de bar. Qansha jerden ózgerttik, janarttyq dep ózeuiresek te bizding bergen diplomdarymyzdy әlem elderining eshqaysysy moyyndap otyrghan joq.

Qazirgi tanda elimizding JOO, sonyng ishinde últtyq mәrtebege ie bolghan uniyversiytetter ýshin eki mәsele asa manyzdy bolyp otyr. Onyng birinshisi, ghylymiy-zertteudi basshylyqqa alghan uniyversiytet (research university) bolu, ekinshisi,  shynayy oqu ordasyna (training center) ainalu.

Ozyq oily ghalymdardyng pikirlerine kelsek, elimizdegi iri uniyversiytetterining ózinde qalyptasqan jaghday syn kótermeydi. Aytalyq, jogharyda atalghan research university-ding mәnin jetik týsinbeytindikten ghylymy kenesting ózi rektorlardyng jetegindegi aty bar da zaty joq úiymgha ainalghan. Kenes shyn mәninde professor, oqytushylar újymy aldynda esep beruge qúlyqsyz, rektordyng aidauyndaghy enjar qúrylym bolyp ketken. Osynyng saldarynan býginde uniyversiytet menedjmentine professor oqytushylardyng qatysuy, olardyng júmystyq belsendilikteri is jýzinde qysqarghan kórinedi.

JOO bazasyn jetildiruge elimizding ýkimeti aitarlyqtay kónil bólip otyrghanyn joqqa shygharugha bolmaydy. Álemdik tәjiriybege zer salsaq, uniyversiytetterding qarjylyq kózderi oqu aqysynan, demeushilerding kómeginen, ghylymgha bólinetin dotasiyadan, patent, liysenziya, royalttyq tólemderden jәne  memlekettik budjetten qúralady eken. Batys Europa elderi,  Japoniya, Avstraliyagha qaraghanda AQSh-ta ýkimet tarapynan JOO-ny qarjylandyru jaghy aitarlyqtay az. Alayda, soghan qaramastan tayau jyldardaghy mәlimetterge qaraghanda AQSh  bakalavrdan jogharghy akademiyalyq dәreje beretin uniyversiytetterding  barlyq kiristerining 50.77 payyzyn elding nemese jergilikti budjet qúisa, 18.06 payyzyn oqu aqysy, 25.32 payyzyn kómekshi sharuashylyqtar, qyzmet kórsetuding ózge týrlerinen týsken tabys, qalghan 5.83 payyzyn demeushilerden bólingen qarjy qúraghan. Bizdegi jaghday turaly uniyversiytetter BAQ-ty aitpaghannyng ózinde jeke veb sayttaryna da múnday mәlimetterdi úsynbaytyndyqtan aldyn ala birdeme deu qiyn. Árbir qúpiyalanghan esep-qisap pen qarjy kózderin, tabysty býrkemeleu jemqorlyqqa kýdik tudyratyndyghyn eskersek, elimiz uniyversiytetterining búl әreketin týsine almay qalamyz.

Al,  AQSh-taghy mysaldardan belgili bolghany, JOO-nyng bilim beru sapasyn arttyrugha, onyng damuyn qarqyndy etuge memleket qoldauynyng manyzy aiyryqsha ekendigin kóruge bolady. Rasynda, oqu oryndaryn qoldau, onyng sapasyn kóteruge jaghday jasau degenimizding ózi el ýkimetinin, qogham men azamattarynyng aldyndaghy zor jauapkershiligi jәne paryzy bolsa kerek.  Sonymen qatar tereng bilimdi, ghylymy tyng janalyqtardy, jana tehnika men tehnologiyany, jas mamandardy, joghary әleuetti de mәdeniyetti uniyversiytetsiz elestetuding ózi mýmkin be? Ayta berdi, qoghamdyq progress, ekonomikanyng qaryshtap damuynyng ózi joghary biliktilikke kelip tirelip túrghan joq pa. Búl túrghydan kelgende, joghary oqu oryndaryn qoldau degenimiz bolashaq ýshin jasalyp otyrghan eng  tandauly investisiya bolmaq. Sondyqtan, keleshegin oilaghan әr el bilimge aqsha ayamasa kerek.

Jalpy biz óz jaghdayymyzdy bajaylap, damu baghytymyzdy dúrys belgileu ýshin ózgelerding tәjiriybesimen egjey-tegjey tanysuymyz manyzdy ekendigi aitpasa da týsinikti. Joghary damyghan әlem elderindegi uniyversiytetterden ýirenu ýshin eng aldymen onyng menedjmenttik qúrylymyn jiti zertteuimiz kerek siyaqty. Áriyne, әr elding jәne onyng uniyversiytetterining ózindik erekshelikteri bolatyny belgili. Soghan qaramastan liyberaldy demokratiyalyq elderding JOO jýiesi  Amerika jәne Europa ýlgisindegi degen eki basty topqa bólinedi eken.  Úly Britaniya, Germaniya, Fransiya, Japoniya sekildi joghary damyghan elderde uniyversiytetterding ózin-ózi basqaru menedjmenti  jetildirilgendikten barlyghyn oqu ornynyng ishki mәselesi retinde qarastyrady. Naqtyraq aitsaq, uniyversiytetti basqaru negizgi tetik - oqytushy, professorlardyn, ghylymy qyzmetkerlerdin, qatardaghy júmyskerler men studentterding qolynda.

Atalmysh elder uniyversiytetterining basqarushy úiymdarynyng qúrylymyna kelsek, rektordyng ózi de, onyng jasaqtaghan komandasy - rektorat ta oqytushy-ghalymdar arasynan saylanghan basqarushy kenes pen odan derbes qúrylatyn baqylaushy komiytetke baghynady. Aytalyq, osynday qúrylymy eng kýshti damyghan Japoniyagha kelsek, elding JOO-dary (Sukuba uniyversiytetinen basqasy) ózin ózi basqaru jýiesine kóshken. Uniyversiytetting shtatyndaghy oqytushylar, qyzmetkerler, studentterding ókilderi qatystyrylghan saylaudyng nәtiyjesinde rektor taghayyndalady. Al, Batys Europa elderindegi jaghday sәl ózgesheleu. Onda uniyversiytet újymynan saylanghan «parlamenti» ispetti basqarushy organy bar. Sol ókiletti organ arqyly rektordy saylaydy jәne otstavkagha ketiredi.

Al, AQSh uniyversiytetterining jýiesi mýlde ózgeshe. Ondaghy barlyq uniyversiytetting biyligi basqaru kenesi (board of trustees, regents), әkimshilik (administration), ghylymy kenes (senate, council, house) degen ýsh instituttan túrady. Olardyng әrbirining ókilettik subiektisi, qúrylu erejeleri, atqaratyn mindetteri men qúqyqtary әr bólek. Ondaghy basqaru kenesting orny erekshe. Olar uniyversiytetting kýndelikti júmysyna tikeley aralaspaydy. Kerisinshe, ghylymy kenesting núsqauymen rektor men prorektorlardy taghayyndap, aghymdaghy júmysty jýrgizdiredi. Al, ózderi rektorattyng júmysyna baqylau jasaydy.

Uniyversiytet menedjmentindegi taghy bir manyzdy institut - ghylymy kenes ekeni belgili. Ony bilim ordasy újymy saylaytyndyqtan barlyq mýshe teng qúqyly.  Basqaru kenesi qúryltayshy ókilettiligin bildirse, ghylymy kenes oqytushy, ghalymdar yaghni, uniyversiytetting akademiyalyq yadrosynyng ókilderi bolmaq. Sondyqtan, kenesting tóraghalyghyn bizdegidey rektorgha berip qoymaydy. Sonday-aq, ghylymy kenes ózining erejesi boyynsha belgili merzimge saylanatyn basshysy, orynbasary, ózge qyzmet shtattarymen qatar túraqty jәne uaqytsha komiytetter arqyly óz isin úiymdastyrady. Akademiyalyq mәselelerdi sheshumen qatar uniyversiytet ómirining ózge de problemalary jayynda rektoratpen mәmlege kelip otyrady. Sondyqtan da atalmysh qúrylym uniyversiytette újymdyq basqarudyng prinsipterin jýzege asyrady.

Amerikandyq ýrdisti tolyq týsinu ýshin Kaliforniya uniyversiytetin mysalgha alayyq. Atqaru kenesi (Board of Regents) 25 mýsheden túrady. Onyng 18-in shtat gubernetory taghayyndaytyn kórinedi. Uniyversiytetti basqaratyndar da osylar. Qalghan 7 mýshening 4-in ýkimettegi lauazymdy túlghalardan tandasa, 2-i týlekter odaghynan saylansa, 7-shi mýshe rektordyng ózi.  18 mýsheni birden jergilikti ýkimet taghayyndauynyng sebebine kelsek,  oqu orny shtattyng mýlki әri halyqqa qyzmet kórsetetin manyzdy nysan retinde qarastyrylatyndyghynda. Sonymen qatar uniyversiytetti jergilikti biylikten, sayasattan beytarap etip, onyng akademiyalyq erkindigin qamtamasyz etude onyng manyzdylyghy jatyr. Uniyversiytetti demokratiya alany dep qarau anghaldyq bolar edi. Kerisinshe,  ol biliktilik pen qabilettilikti (merit) qasterlep, algha tartatyn prinsipti (meritocracy) ústanatyn bilim ordasy bolyp tabylady.

Al, bizdegi zandar men zandylyqtargha say últtyq uniyversiytetter prinsiptik te, praktikalyq ta túrghydan kelgende, is jýzinde Bilim jәne ghylym ministrligining burokratiyalyq bir baspaldaghy bolyp shyghady jәne sayasy mashinagha tәueldi úiym retinde kórinis tabady. Amerikanyng jýiesine kózsiz eliktegen kezde onyng ishki qyr-syryn jetik týsinbey mehanikalyq tәsilmen kóshiruding saldaryn, mine, osydan angharugha bolady. Prinsiptik túrghydan kelsek, últtyq uniyversiytetterding shynayy qúryltayshysy Bilim jәne ghylym ministrligi emes, shyn mәninde Qazaqstan halqy (public) dep týsinuimiz qajet jәne solay bolugha tiyis te. Sebebi, sol oqu ordalaryn salyp, túrghyzugha júmsalghan qarjy-qarajat halyqtyng qaltasynan óteldi. Sonysymen de ol últtyq uniyversiytet.

Olay bolsa, Qazaqstandaghy barlyq últtyq uniyversiytetterding maqsaty últymyzgha adal qyzmet kórsetip, halqymyzgha joghary bilimdi mamandar dayarlap beru. Ony halyqtyng atynan úiymdastyryp, ýilestirip otyrghan «komanda» ol - qazaq Ýkimeti. Sondyqtan, Ál-Farabi, Qanysh Sәtbaev, Lev Gumiylevting atymen atalatyny bar, ózge irili-úsaqty barlyq uniyversiytetter - qazaqstandyqtardyng iyeliginde jәne halyqqa qyzmet kórsetu mindeti jýkteletindikten olar bir ghana ministrlik apparatynyng «qolbalasy» emes, bolmaydy da. Osy sebepten, últtyq uniyversiytetterding basqaru kenesi deytindi qúratyn bolsaq, ol qúrylym Qazaqstan halqynyng ókiletti úiymy retinde el azamattarynyng atynan ortaq mýlikti qorghap, oghan júmsalyp jatqan әr tiyndy qadaghalaugha mindetti bolmaq.

Mәselening kelesi jaghyna kelsek, últtyq uniyversiytetter Qazaqstan halqynyng mýlki. Ol sanatkerlik bola ma, tikeley maghynada zattyq bola ma bәri bir. Sonymen birge ol ghylymiy-zertteu әri bilim beru mekemeleri bolghandyqtan qanday bir sayasy yqpaldan tys, derbes túrugha tiyis. Ókinishke qaray bizdegi zandargha, qauly-qararlargha jýginer bolsaq, últtyq uniyversiytetterding rektorlaryn ghana Preziydent taghayyndaytyndyghyna ghana kónil demdeuge bolar, al, basqa jaghynan bir ghana ministrlikting «ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda». Onyng ózinde rektorlar neshe jylgha taghayyndalady, onyng ózin neshe ret qayta taghayyndaugha bolady, ol jaghy әli anyqtalmaghan. Uniyversiytet rektorlary óz prorektorlaryn ózi taghayyndap, bosatatyndyqtan onyng janyndaghy ghylymy kenesting tipti róli joq dese de bolghanday. Sonysymen ghylymy kenester ózining negizgi mindetin atqarugha da dәrmensiz simvoldyq dәrejedegi burokratiyalyq bir baspaldaqqa ainalghan.  Qysqasy, qazirgi tanda últtyq uniyversiytetter janyndaghy basqaru deysiz be, ghylymy deysiz be, qay keneste de óz apparatyn baqylaugha qabiletsiz, onday qúzyry da, tәjiriybesi de joq. Oghan eshbir negizding bolmasy da aidan anyq. Rektorlar uniyversiytetke keledi, ketedi. Al, kenes degen tetik uniyversiytetpen mәngi jasaytyndyqtan rektormen birge prorektorlardy da shynayy týrde bekitetin biylikke ie bolsa ózining negizgi missiyasyn atqarghan bolar edi.

Uniyversiytetterge qatysty mәseleler qarastyrylghanda әrtýrli sheshimder ústaz-ghalymdardyng qatysuynsyz tek qana rektordyng jeke qalauymen taghayyndalghan at tóbelindey lauazymdylardyng bas shúlghuymen qabyldanatyn jaghdaygha jettik. Sol lәppayshylar mәselening mәnin tereng taldap týsindiruding ornyna rektordy jer, kókke syighyzbay maqtaumen, turasyn aitqanda jaghympazdanumen kýneltip jýrgen jaylary bar. Onday ghylymy kenesterde qanday bedel bolsyn.

Sayyp kelgende, elimizdegi últtyq uniyversiytetterding basqaru jýiesin jetildiru, oghan shúghyl betbúrys jasau qajettiligi ómirden tuyndap otyr. Ony jasaugha jogharyda atap ótken AQSh uniyversiytetterining újymdyq basqaru tәsilderi tәjiriybe bolar dep ýmittenemiz. Býginde bizge ýlgi bolyp otyrghan Amerikada HIH ghasyrda uniyversiytet dep ataugha túrarlyqtay oqu orny bolmaghan eken. Al, býginde әlemdegi eng úly mәrtebeli 30 uniyversiytetti ata dese, onyng  20-sy osy elden tabylatyndyghyna Garvardta kóp jyl dekan bolghan dekan Genry Rosovskiyding kepildik beruge bar ekenin mәlimdeui tegin emes bolar.  Múnday iri jetistikting kilti uniyversiytetterding basqaru qúrylymyn jetildirude bolsa kerek.

«Abay-aqparat»